Kütüphanelerarası işbirliği

Kütüphanelerarası işbirliği, bir görevi en kaliteli biçimde tamamlamak için iki veya daha faza kişinin ya da kurumun bir araya gelerek etkileşim içinde olmasıdır. İşbirliği yapılırken amaç her zaman kullanıcılara daha kaliteli, hızlı ve iyi hizmet sağlamaktır. Bunun yanı sıra ekonomik ve diğer sebepler yüzünden hayata geçirilemeyen bazı plan ve projelerin ortak anlayış ile hayata geçirilmesidir. İşbirliği çabalarının ortak yönü; ortaya çıkan hizmetten ya da üründen işbirliği yapan kütüphanelerin ortaklaşa yararlanmalarıdır.^[1] Tarih boyunca her kurum işbirliğine ihtiyaç duymuştur. Her kurum kendi içinde çok başarılı işler yürütür ancak,kullanıcı istekleri göz önünde bulundurulduğunda bazen bir başka kurumdan yardım almak ortaya her iki taraf içinde daha iyi bir iş çıkarır.Günümüzde de her kurum işbirliğine bir noktada ihtiyaç duyar.Özellikle değişen dünya koşulları,her geçen gün artan bilgi ile birlikte günümüzde çok önemli bir yere sahip olan kütüphaneler işbirliğine başvuran kurumların başında gelir.Çoğu zaman kullanıcılarına daha kaliteli ve hızlı bir hizmet sunmak için işbirliğine başvururlar.Bu sayede işbirliği içinde olan her kurum görevini en iyi şekilde yerine getirir.Geçmişe baktığımızda da kütüphaneler işbirliğine her dönem katkı sağlamıştır.Bu alanda resmiyet kazanan ilk işbirliği örneği 1916'da Albert Mansbridge tarafından kurulan ve Londra'da bulunan Merkez Öğrenci Kütüphaneleridir.Bu işbirliğinin amacı kütüphanelerarası ödünç verme işini kolaylaştırmak ve halka daha iyi bir hizmet vermektir.İşbirliği genel olarak güçsüz bir kurumun daha güçlü kurumdan yardım alması gibi anlaşılsa da aslında çoğu zaman durum bu şekilde değildir.Örneğin eşit güçteki kütüphaneler bugün güçlerini birleştirerek birçok hizmet alanında birbirinin açığını kapatarak ilerler.Bu boyutta incelendiğinde işbirliğinin yardımlaşma konusundaki önemi de görülür.Günümüzün değişen koşulları, gelişen teknoloji ve içinde bulunduğumuz bilgi çağı nedeniyle işbirliği bir zorunluluk haline gelmiştir. Bu bilgi çağının önemli bir yerinde bulunan kütüphaneler de işbirliği ve birbirleriyle kaynak paylaşımına hem kaliteli hizmet hem de kurumsallaşmak için bir nevi mecburdurlar.Eldeki kaynakları birleştirerek israf etmeme, planlı ve düzgün kullanımı kütüphaneler arası işbirliğinde oldukça önemlidir. İşbirliği sürecinde sabırlı ve kararlı olunmalıdır. Ortak bilgi sistematik bir şekilde akla ve mantığa uygun kullanılmalıdır. Ancak bu şekilde kütüphaneler arası işbirliğinde başarı sağlanır.Bu durumlar sağlanmadığı takdirde başarılı bir sonuç alınması mümkün değildir.Başarısız olunan işbirliklerinin en büyük nedenlerinden biri ortak çalışma bilincinin olmaması ve ortak proje yönetememektir.Gerekli çalışmalar sırasında belirli bir standart ve kalite yakalanamadığı takdirde de sonuç yine başarısızlık olur.Ayrıca, bibliyografik kontrollerin sağlanamaması,hizmete sunulması planlanan bilgi kaynaklarında ki gecikme ve kütüphane alt yapısındaki sıkıntılarda teknik problemlerden biridir.Bu faktörler kütüphanelerarası işbirliğini engelleyen en önemli nedenlerdir.

İşbirliği her kuruma birçok avantaj sağlar.Bu nedenle de çok tercih edilir.Kütüphaneler de bu avantajlardan faydalanan bilgi merkezlerinden biridir.Kütüphaneler için bu avantajlardan en önemlisi ortak bir bilinç oluşturması ve ulusal yararın sağlanmasıdır.İşbirliği sayesinde kütüphaneler ortak bir plan çevresinde hareket eder ve yardımlaşma güdüsüyle ortaklaşa ilerler bu sayede kullanıcılara ve kendi kurumlarına faydalı olurlar.İşbirliğine gidilmesindeki maddi kısıma baktığımızda aslında her kurum temelde daha az maliyetle kaliteli bir iş çıkarmak istiyor.İşbirliği ise bu açıdan eldeki bütçenin en yararlı bir şekilde kullanılmasını sağlıyor.Bu da maddi avantaj olarak geri dönüyor.Abonelik açısından ise abone olunmadığı halde diğer kuruluşların sahip oldukları bilgi kaynaklarına ulaşılması konusunda bir avantaj sağlanır. Tüm bu avantajlar sayesinde ise sonuç olarak ulusal standartlar sağlanır ve her açıdan gerek kurum gerek kullanıcı için müthiş yararlı bir işbirliği başarıyla sağlanmış olur.

Kütüphanelerarası işbirliğinde birçok farklı alan vardır. Kütüphanelerarası işbirlikleri türleri toplu katalog oluşturma, belge sağlama,derme geliştirme,konsorsiyum çalışmaları yürütme, karşılıklı eğitim,kaynak sağlama gibi türlerdir.

Toplu Katalog Oluşturma İşbirliği: İşbirliğinin ilk örneklerine Türkiye'de toplu katalog çalışmaları örnek verilebilir. İki ya da daha fazla kütüphanenin kaynaklarına erişmek istediğimizde toplu katalog oluşturma yöntemine başvururuz.Kütüphaneler kaynaklarının bir kısmını veya tamamını bir araya getirerek toplu katalog oluştururlar.Bu toplu kataloglar genellikle süreli yayınları kapsar.Kataloglama işlemi oldukça zor ve maddi açıdan zorlayıcı bir işlemdir.Bu sebeplerle her kütüphane bu işlemi eksiksiz sağlayamıyor.İşte burada devreye işbirliği giriyor ve toplu kataloglama sistemiyle çok daha kaliteli bir hizmet sağlanıyor. Toplu katalog konusunda MEF Üniversitesi, RLUK RESEARCH LİBRARİES UK, TO-KAT Ulusal Toplu Katalog,OhioLINK ve ICCU örnek verilebilir.

Belge Sağlamada İşbirliği:Belge sağlama kütüphane koleksiyonunda yer verilmeyen makalelerin diğer kütüphanelerle işbirliği içinde olmasıyla gerçekleşir. Kütüphaneler ve bilgi merkezlerinde oluşturulan toplu kataloglar sayesinde hangi kütüphanenin hangi kaynaklara üye olduğu görülür. Böylece yurt içinde bulunan bir kaynağın yurt dışında sağlanması engellenir ve bu sayede de ekonomik olarak büyük bir avantaj sağlanır.Belgenin yurt içinden sağlanması için kütüphanelerarası işbirliğine gidilmesi şarttır.Bu işbirliğinde amaç en az maliyetle kaliteli bir hizmet sunmaktır.Belge sağlamada işbirliği sık sık karşılaştığımız bir işbirliği türüdür.Bunun en önemli sebeplerinden biri de bilgi çağı olarak adlandırılan günümüzde artan kullanıcı talepleridir.Bu işbirliği alanı ile bu talep büyük ölçüde karşılanmaktadır.

Derme Geliştirme İşbirliği:Bu işbirliğinin temel çıkış amacı kütüphanede bulunması istenilen kaynaklara yeterli bütçenin ayrılmamasıdır.Bilgi kaynaklarının fiyatlarının sürekli artış göstermesi kütüphanelerin tüm kaynaklara sahip olmasını engellemektedir. Ortak derme geliştirmedeki temel prensip, ortak olarak herkes için önemli olan kaynaklar dışında kalan kaynakların ortak bir bütçe tarafından bir derme içinde tutmaktır.Bu konuda işbirliğine ihtiyaç duyulmasının en büyük sebebi personel ve maddi eksikliktir. Bu nedenle kütüphaneler ihtiyaçları dışındaki kaynakları diğer kütüphaneler ile işbirliği yaparak sağlar. İşbirliği içindeki kütüphaneler öncelikle hangi kaynakların alınacağını belirler,daha sonra izle izleyecekleri abone politikasını planlarlar.

Elektronik Kaynakların Kullanımında İşbirliği:Elektronik kaynaklarda işbirliğinin amacı kütüphanelerin elektronik kaynakların kullanım iznini alması ve aynı zamanda maliyeti düşürmek istemeleridir.Kütüphaneler, konsorsiyum'a üye olarak kaynaklara erişirler ve satın almalarına gerek kalmaz.Ayrıca, yayıncılar bir derginin basılı kopyasına abone olduğunda aynı derginin elektronik bir kopyasınada internet sayesinde erişirler.Bu tür işbirliği için öncelikli olarak kütüphane ve bilgi merkezleri gerekli alt yapıya sahip olmalıdır. Konsorsiyum çalışmaları Türkiye'de ULAKBİM tarafından başlatılmıştır. Ağlar aracılığıyla tüm üniversite kütüphanelerinin elektronik kaynaklarına erişim amaçlanmıştır.Son olarak ise ANKOS sayesinde birçok kütüphane elektronik kaynaklara erişim imkânı bulmuştur.

Konsorsiyum, iki ya da daha fazla kişi, kurum, organizasyon ya da devletin ortak bir hedefe ulaşmak ve ortak bir faaliyete katılmaları için kendi öz kaynaklarını bir araya getirerek kurdukları organizasyonlardır.^[2] Günümüz gelişmiş devletleri başta olmak üzere her ülke konsorsiyum kurabilir.Bu sayede kütüphaneler tek başlarına başarı sağlayamadıkları işleri konsorsiyumlar sayesinde başarabilirler. Kütüphaneler gelişen bilgi dünyasında kullanıcı isteklerini karşılamada güçlük çekmeye başlamıştır.Bu güçlüğü en aza indirgemek için gidilen işbirliği türlerinden biri de konsorsiyumlardır.ULAKBİM aracılığı ile akademik bilgi üretimini etkinleştirmek, bilgi hizmetlerini ulusal ölçekte yaygınlaştırmak ve bilimsel bilgiye erişimde araştırmacılar arasında fırsat eşitliği yaratmak amacıyla böyle bir projeyi uygulamaya karar vermiştir.^[3] Konsorsiyum sayesinde kullanıcılara daha kaliteli hizmet sunarlar ve maliyeti en aza indirirler.Kaynaklar daha verimli kullanıldığı için birçok elektronik kaynağa ulaşım kolaylaşır.Ayrıca,fonlar en iyi biçimde kullanılır ve elektronik dergilerde raf,depolama sorunu ortadan kalkar. Tüm bunlar konsorsiyumun avantajlarını gözler önüne serer.Ancak bazı dezavantajlar her durumda olduğu gibi burada da vardır.Örneğin;elektronik dergilerin bir kopyaları bulunmaz,elektronik hizmet verilmesinde personel için teknoloji kullanabilme zorunluluğu vardır.Bir takım telif hakkı sıkıntıları ortaya çıkar.Son olarak ise arşivdeki eski belgelerin bulunmasındaki zorlukları söyleyebiliriz.

ANKOS (Anadolu Üniversite Kütüphaneleri Konsorsiyumu):Sınırlı bir bütçe ile kullanıcıya en iyi hizmeti sunma, teknoloji ve derme geliştirme konularından en iyi şekilde faydalanma amacıyla Anadolu'daki üniversiteler tarafından başlatılmıştır.Amacı üniversite ve çeşitli araştırma kuruluşlarındaki kullanıcılara veri tabanları,elektronik dergi ve lisans çerçevesinde internet sayesinde erişim sağlamaktır. OBES (Ortak Belge Sağlama Projesi):Türkiye'deki yerel işbirliklerinden biridir.Amacı üye kütüphanelerin üye koleksiyonları kullanılarak belge sağlama işlemlerinde işbirliği yapmaktır.Bu sayede kullanıcı üye kütüphanelerden birine başvurmak kaydı ile diğer kütüphanelerden belge isteyebileceklerdir. ÜNAK- OCLC KONSORSİYUMU:Yasal ve kurumsal bir yapı olan ÜNAK hiçbir kâr amacı gütmeyen konsorsiyumlardan biridir. Amacı tıpkı ANKOS gibi Üniversite ve Araştırma Kütüphanelerinin sınırlı şekilde olan kaynaklarının en verimli şekilde kullanılmasıdır.Konsorsiyumda her üye karar aşamasında etkilidir.Üyeler tarafından verilen son karar neticesinde ortak bir fiyat belirlenir ve bunun üzerinden işlem yapılır.

Yurt içinde olduğu gibi yurt dışında da devletler konsorsiyum ihtiyacı duyar ve bu konuda çalışmalar yürütür.Yurt dışında kurulmuş olan bazı konsorsiyumlar şunlardır: • TBLC (Tampa Bay Library Consortium) • Neflin • Nelinet • Search Ohio • Texshare • Research Library Group • Washington Research Library Consortium

İşbirliği günümüzde her kurumun kendi bünyesinde kullanıcıya daha kaliteli bir hizmet vermek ve kendi iş yüklerini azaltmak için uyguladığı bir yöntem haline gelmiştir.Bilgi çağında yaşadığımız bugünlerde en küçük gruplaşma içinde dahi işbirliği yapılırken bilgi toplumlarının vazgeçilmezi olan kütüphaneler için aksi düşünülemez.İşbirliğine giden kütüphaneler içinde görülen olumlu gelişmelerle birlikte artık dünyanın her yerinde kütüphanelerarası işbirliği çok daha fazla yaygınlaşmıştır ve bu sayede kütüphanelerarası işbirliği ve konsorsiyumlar, kurumlar ve kullanıcılar için yararlılık derecesini oldukça artırır ve kolaylaştırırken maliyet açısından zararı en aza indirgemeye odaklanır ve böylece maddi avantaj olarak geri döner.^{[1][2][4][5][6][7][8][9]}