Kürtlerde din
Kürtlerde din, bugün Kürtler'in yaşadığı coğrafi bölge olan Kürdistan, İslamiyet'ten önce, resmî dini Zerdüştlük olan Sasani İmparatorluğu'nun egemenliğindeydi. Bundan önce, Partlar devrinde Hıristiyanlığı yaymak isteyenler burada bazı Musevi Kürt gruplara rastladılar. II. Şapur döneminde ezilen Hristiyanlar, ancak 5. yüzyılda tekrar örgütlendiler ve Kürtler'i Hristiyanlaştırmak için piskoposlar gönderdiler.[1] Kürtler, dini bakımdan heterojen bir halk olup aralarında birçok farklı dine mensup gruplar vardır. Kürtlerin çoğunluğu Sünni Müslümandır.[2] İslamiyet'in ortaya çıkması ile Kürtlerin büyük çoğunluğu Müslüman oldu.
Zerdüştlük
Zerdüştlük |
 |
| Ana konular |
Zerdüştlük/MazdekçilikAhura MazdaZerdüşt Eşa |
| Melekler ve felekler |
Ameşa Spenta · Yazata Ahura · Daeva Angra Mainyu |
| Yazılar ve ibadet |
| Tutanaklar ve destanlar |
Denkard · Bundahişn Arda Viraf Jamasp Namag Sanjan Hikayesi |
| Tarih ve kültür |
Zurvanizm Takvim · Festivals Evlilik Ahiret |
| Müritler |
İran'da Zerdüştlük Parsiler · İraniler • • • Zerdüştlüğe karşı baskılar |
Ayrıca bakın |
Kürtler'in İslamiyet, Hıristiyanlık ve Musevilikten önceki dini olan Zerdüştlük, M.Ö. 660-583 yılları arasında yaşamış olan Zerdüşt tarafından kurulmuştur. Medler zamanında bölgesel bir din iken Pers İmparatorluğu döneminde resmî din olmuştur ve resmî yetini Sasaniler'in yıkılmasına kadar korumuştur. Zerdüşt, Medler'in Magi aşiretine mensuptur ve Urmiye yakınlarındaki Rey şehrinde doğmuştur.[3]
Zerdüştlük, Kürtler tarafından da benimsenmiştir. Öyle ki; Zerdüştlüğün en kutsal üç büyük ateş tapınağından biri olan Azarguşasp Tapınağı Doğu Kürdistan'daki Kürt şehri olan Bicar'ın kuzey bölgesindeki kutsal Ganzak'ta (Günümüzde Takab) inşa edilmiştir. Kutsal ateş tapınağı, daha sonraları yerli inançların ibadet yeri haline gelen Auzhdiş-takara yani "Avatarlar Tapınağı" na dönüştürülmüştür. Tapınağın kalıntıları hala ayaktadır.[4]
Arab-Müslüman ordusunun 642 yılında Şehrizor ovasında Zerdüşt olan Kürtler ve Sasaniler ile savaşarak Sasaniler'i yıkana kadarki döneme kadar yoğun miktarda Zerdüşt Kürtleri'nin olduğu kayıtlara geçmiştir. Günümüzde ise Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ilk Zerdüşt Kürtler ibadethanesi açılmıştır ve tahmini Zerdüşt Kürt sayısının 100.000 olduğu ve hızla arttığı iddia edilmiştir.[5][6][7]
İslamiyet
Kürtler'in İslam dini ile tanışmaları Muhammed döneminde Müslüman olan Kürt sahabeler Caban el-Kurdi ve Meymun el-Kurdi'nin varliği sayesinde islam dini ile tanıştıkları anlaşılıyor.[8][9][10][11] Ancak Kürtler'in kitleler halinde İslamiyet ile tanışması, Ömer'in, Zerdüşt Kürtler ile Zerdüşt Sasaniler'e karşı Şehrizor ovasında Sasaniler'i resmî olarak yıktığı 642 yılı savaşı ile karşılaşmışlardır.
Kürtlerin çoğunluğu Sünni Müslüman olup çoğunlukla Şafii mezhebine bağlı olmakla beraber Kürtler içerisinde kayda değer sayıda Şii nüfus vardır ve daha az sayıda Hanefi'de bulunmaktadır. Horasan bölgesinde (Özellikle Kuzey Horasan Eyaleti) 1 ila 1,5 milyon dolaylarında Şii Kürtler yaşamaktadır ve Kürtler'in %5 ila %7'sini oluşturmaktadırlar. 12 İmamlar akımını benimseyenler de mevcuttur ve özellikle İran'da Doğu ve Güney Kürdistan'ın Kirmanşah, Kengevar, Hemedan, Kurva ve Bicar şehirleri çevresinde, çok daha az sayıda Türkiye'de, Batı Kürdistan'ın sınırındaki Malatya, Adıyaman ve Kahramanmaraş şehirleri ve çevresinde yerleşiktirler.[12] Şafii Kürtler'in neredeyse tamamını Kurmanç Kürtler'i oluşturmaktadır ve tam tarihi bilinmemekle birlikte Sünnet'e uymakta olan imamlardan biri olan İmam Şafi mezhebini benimsemişlerdir.[13] Bu gün her ne kadar Müslüman Kürtlerin çoğunluğu Sünnilik, Alevilik ve Şiilik gibi mezheplere bağlıysalar da, hiçbir mezhebe bağlı olmayan ve Kur'an'ı tek ve ana kaynak olarak kabul eden Müslümanlar da mevcuttur.
İslam dinine geçişle beraber Kürt halkı büyük şahsiyetler yetiştirdi İslam'ın Altın Çağı'ında İbrahim el-Mavsili ve Ziryab gibi müzikologlar, Cezeri, Dineverî, Ebu'l Fida, Kemaleddin ibn Yunus ve Fahreddin Ahlatî gibi bilim insanları, Abdussamed Babek, Ali Hariri, gibi Kürt edebiyatçılar, Macid el-Kurdi, Şemseddin Şehrezuri, Ömer Sühreverdî, İbn-i Salah el-Kurdî, Ali İbnü'l-Esîr ve İbn-i Hallikân gibi çok sayıda İslam alimleri, filozoflar, tarihçiler ve yazarlar yetişti.[14][15] Ayrıca bu dönemde çok sayıda camii, hastane, çeşme ve medreseler inşa ettiler. Kürt medreseleri aynı zamanda Kürtlüğün sürdürüldüğü, geleneğinin yaşandığı, ulusal kişiliğin korunduğu bir alandı.[16] Günümüzde Türkiye sınırları içerisindeki ilk camii olan Ebul Manucehr Camii Şeddadiler emiri olan Menücehr ibn Şavur tarafından inşa edilmiştir.[17]
Hıristiyanlık
Kürtler'in Hristiyanlığa ilk kez ne zaman geçmiş oldukları bilinmemekle birlikte Kürdistan ve Anadolu'da 5. yüzyıl'da "Yezdanizm" inancına bağlı Kürtler'in Hristiyanlaşma süreci başlamıştı.[18] Hristiyan Kürtler'in nüfusları hiçbir zaman tam olarak belirlenememiştir ancak buna rağmen 1908 yılında Suriye'de yerleşik Milan ve Beraz aşiretlerinde bir kısım, Hakkâri'de Pinyaniş aşiretinde 500 aile, Tur Abidin'in Haverka aşiretinde 900 ailenin Hristiyan olduğu belirtilmiştir.[19]
Yahudilik
Yahudiler ilk kez Kürdistan'a 2800 yıl önce Asur kralı III.Şalmaneser tarafından yerleştirildikleri ve İsrail'in On Kayıp Kabilesi'nden ikisi olan Dan ve Naphatili'leri temsil ettiğine inanılır. Bu bilgiler Yahudi kutsal kitabı olan Talmud'da geçmektedir.[20]
"Hoshea'nın dokuzuncu hükümdarlık yılında Asur Kralı Samara'yı aldı ve İsrail kavmini Asur içlerine taşıdı ve onları, Hanah'a ve Habor (Habur), Gozan nehri yakınlarına ve Medlerin şehirlerine yerleştirdi" Tevrat-(Kings 17:6)
Kürtler ile Yahudiler arasında çeşitli genetik araştırmalar sonucunda akrabalık ilişkisi olduğu ortaya çıkmıştır.[21] Milliyetçi olan Yahudiler'in buna rağmen Talmud'da Kürdistan'dan din değiştirenlerin (Yahudi olmak isteyenlerin) kabul edileceği geçmektedir. Kürt aşireti olan Hadhabani'nin geçmişte Hadiabene'nin tarihteki ilk Yahudi devleti olmuştur.[22] Günümüzde 150 ila 200 bin arasında Yahudi Kürt nüfusu vardır.[23][24] İlk kadın haham olan Asenath Barzani ünlü Yahudi Kürtlerdendir.[25]
Yezîdîlik
Şablon:Yezdânizm
Yezdanizm
Yezdânizm,[26] Müslüman olmayan Kürtlerin çoğunluğu tarafından benimsenmiş arkaik bir Kürt inancı Yazidiliğin (Yezdani inançlarının tamamı) bir benzeri ve değişmiş türevidir "Melekçiler" anlamına gelmektedir.[27]
Yâresânilik
Yarisanilikte Kozmogonik Evreler ve Evrensel Ruhun Avatarları
Açıklama 1: (*) Bir baba olmaksızın,"Kendiliğinden Üreme" yolu ile bir bakireden doğanlar.
Açıklama 2: (**) Bir anne olmaksızın doğanlar.
Not: Birinci evrenin tüm avatarları "Kendiliğinden Üreme" yolu ile doğmuştur[28]
| Avatar | Avatar | Avatar | Avatar | Avatar | Avatar | Avatar |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Safha | Birincil (Zati Bashar) | İkincil (Zati Mihman) | İkincil (Zati Mihman) | İkincil (Zati Mihman) | İkincil (Zati Mihman) | Dişi |
| 1 | Havandagar | Cebrail | Mikail | İsrafil | Azrail | Bilinmiyor |
| 2 | Ali | Selman | Kanber | Muhammed | Nusayr | Fatma |
| 3 | *Şah Kuşin (Mithras) | Baba Buzurg | Kaka Reda | Pir Şaliyar | Baba Tahir | Mama Celalé |
| 4 | Sultan Sahak | Hıdır (Benyamin) | Davud *(Baba Yadigar) | Pir Musi | **İbrahim Tayyar | Dayirak Razbar |
| 5 | Kırmızı (Şah Yolu) | Kamber (Dastawar) | Yari Can | Yar Ali | Şah Swar | Zer Banû |
| 6 | Muhammed Beg (Nurbakhsh) | Ka Mihrican | Ka Melek | Bilinmiyor | Kara Pust | Dusti |
| 7 | Atiş Beg | Cemşid Beg | Almas Beg | Alaaddin Han | Abdal Beg | Peri Hanım |
Kürt nüfusunun bululunduğu ülkelerdeki idari bölümlerin dinsel dağılımı
Açıklama 1: Yıldız işaretinin bulunmadiği şehirlerde Kürt nüfusu çoğunluğu teşkil etmektedir. Bir yıldız (*), Kürtler'in önemli nüfusa sahip olduğu şehirleri, iki yıldız (**) Kürt nüfusunun %10-20'sini oluşturdukları şehirlere işaret eder.
Açıklama 2: Azınlık dinlerine inananlar aynı din için değişik yerel adlar kullandıklarından ya da baskılardan çekindikleri için kendilerini devlet ya da çoğunluk tarafından benimsenen bir dinin inananları olarak bilerek yanlış bildirimde bulunmalarından kaynaklanan kargaşa bu verilerin doğruluğuna gölge düşürmektedir.[29]
Not: Oranlar yüzdeliktir.
Türkiye
| Türkiye | Sünni İslam | Şii İslam | Alevi-Bektaşi | Yarisani | Yezidi | Hristiyan | Diğer |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Adana*# | 72.7 | - | 27.3 | - | - | - | - |
| Adıyaman | 77.8 | - | 22.2 | - | - | - | - |
| Ağrı | 95 | 5 | - | - | - | - | - |
| Amasya* | 69 | - | 31 | - | - | - | - |
| Bingöl | 86.7 | - | 13.3 | - | - | - | - |
| Bitlis | 98 | - | 2 | - | - | - | - |
| Çankırı** | 99 | - | 1 | - | - | - | - |
| Çorum | 83.4 | - | 16.6 | - | - | - | - |
| Diyarbakır | 96.6 | - | 3.4 | - | - | - | - |
| Elazığ | 87.5 | - | 12.5 | - | - | - | - |
| Erzincan | 93.7 | - | 6.3 | - | - | - | - |
| Erzurum* | 93.7 | 6.3 | - | - | - | - | |
| Hakkâri | 99 | - | - | 1 | - | - | - |
| Gaziantep | 96.1 | - | 3.9 | - | - | - | |
| Gümüşhane** | 95.5 | - | 4.5 | - | - | - | - |
| Kayseri** | 97.5 | - | 2.5 | - | - | - | - |
| Hatay* | 62 | - | 38 | - | - | - | - |
| Kars | 84.8 | 8.2 | 5 | - | 2 | - | - |
| Kırşehir* | 92.3 | - | 7.8 | - | - | - | - |
| Konya | 98.2 | - | 1.8 | - | - | - | - |
| Malatya | 72.2 | - | 28.8 | - | - | - | - |
| Maraş | 79.2 | - | 20.5 | - | - | - | - |
| Mardin | 95.2 | - | 2.5 | - | 5 | 3 | - |
| Nevşehir* | 95 | - | 5 | - | - | - | - |
| Niğde** | 97 | - | 4 | - | - | - | - |
| Siirt | 86 | - | 4 | - | 6 | 4 | - |
| Muş | 90 | - | 10 | - | - | - | - |
| Sivas* | 67.5 | - | 32.5 | - | - | - | - |
| Tokat* | 75.5 | - | 24.5 | - | - | - | - |
| Tunceli | 13.4 | - | 86.6 | - | - | - | - |
| Şanlıurfa# | 95.1 | - | 3.9 | - | - | - | - |
| Van | 97.7 | 4 | - | - | - | 1 | - |
| Yozgat* | 97.7 | - | 2.3 | - | - | - | - |
İran
| İran | Sünni İslam | Şii İslam | Ali-İlahilik | Yarisani | Yezidi | Hristiyan | Diğer |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| D.Azerbaycan** | 8.8 | 76.9 | - | 14.2 | - | - | - |
| B.Azerbaycan | 35 | 55 | 9 | - | - | 1 | - |
| Gilan** | 15.3 | 75.6 | - | 9.2 | - | - | - |
| Hemedan* | 17 | 77.8 | - | 4 | - | - | 1.2 (Yahudi) |
| İlam | 34 | 46 | - | 20 | - | - | - |
| Horasan* | 17 | 68 | 4 | 2 | 1 | - | 8 (İsmaili) |
| Kirmanşah | 47.1 | 13.8 | - | 37.3 | - | - | 0.8 (Yahudi) |
| Kurdistan | 70 | 13 | - | 16 | - | - | 1 (Yahudi) |
| Luristan* | 8.6 | 71.4 | - | 20 | - | - | - |
| Mazandaran | 21.1 | 71.1 | - | 7.8 | - | - | - |
Irak
| Irak | Sünni İslam | Şii İslam | Ali-İlahilik | Yarisani | Yezidi | Hristiyan | Diğer |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Erbil | 94 | - | - | - | - | 6 | - |
| Diyala | 52.5 | 47.5 | - | - | - | - | 3 |
| Duhok | 80.5 | 6.5 | - | - | 6.5 | 6.5 | - |
| Kerkük# | 87.5 | 8.3 | - | - | - | 4.2 | - |
| Ninova Bölgesi | 78.5 | 6 | - | - | 10 | 5.5 | - |
| Süleymaniye# | 97.5 | - | - | - | - | 2.5 | - |
Suriye
| Suriye | Sünni İslam | Şii İslam | Ali-İlahilik | Yarisani | Yezidi | Hristiyan | Diğer |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Haseki | 73 | - | - | - | 3.5 | 23.5 | - |
| Deyrizor* | - | 97 | - | - | - | - | 3 |
| Halep* | 85 | - | - | - | - | 13 | 2 (İsmaili) |
| Hama** | 58.6 | - | 22 | - | - | 9.4 | 10 (Druzi) |
| Lazkiye** | 24 | - | 64 | - | - | 12 | - |
| Humus** | 60 | - | 16 | - | - | 24 | - |
| İdlip** | 38 | - | 47 | - | - | 15 | - |
Kaynakça
- ^ P.Labourd,Le christianisme dans I'Empire Perse sous la dynasite Sassanide (Sasani yönetimindeki Pers İmparatorluğu'nda Hıristiyanlık).s.224-632,Paris 1904
- ^ Philip G. Kreyenbroek (1996). "Din ve Kürdistan'da Din". Kürt Kültürü ve Kimlik. Zed Books Ltd.. ISBN 1856493296.
- ^ Herodot Tarihi,1.kitap sayfa 132.
- ^ Mehrdad izady,Kürtler.sayfa 245
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
- ^ Mehrdad İzady, Kürtler, sayfa 250
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 8 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
- ^ Alusî,17/67; 26/1-2-1-3
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
- ^ Mehrdad İzady, Kürtler, sayfa 251-250
- ^ Thomas Bois, Kürtler ve Kürdistan, sayfa 148
- ^ Mehmed Emin Zeki, Kürt ve Kürdistan Ünlüleri ISBN 9789757861126
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2015.
- ^ Şerefname, Kahire, sayfa 96 ve 97
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2015.
- ^ Asurolog ve Sami dil bilimcisi G.R.Driver,Kürtler'de Din,Bulletin of the School of Oriental Studies,Londra Üniversitesi,1922,sayfa.208
- ^ Mark Sykes,1908,-Mehmet Yardımcı Kürtler,sayfa 146
- ^ Encyclopaedia Judaica,1295
- ^ Eşref Günaydın,Yahudi Kürtler,sayfa 32-33
- ^ Josephus,"Antiquities" 10.passim.
- ^ Berman, Lazar (September 30, 2013). "Cultural pride, and unlikely guests, at Kurdish Jewish festival". timesofisrael.com.
- ^ "Kurdish Jewish Community in Israel". Jcjcr.org. Archived from the original on 2013-07-28. Retrieved 2013-04-11
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2015.
- ^ Izady, Mehrdad R. (1992), The Kurds : a concise handbook, Washington & London: Taylor & Francis, ss. 170 passim, ISBN 0-8448-1727-9
- ^ Mehrdad izady, Kürtler, Yezdanizm, 253.s.
- ^ Hazana,Şahname-i Hakikat ve Burhan
- ^ Mehrdad Izady, Kürtler, sayfa 246
