Kürt alfabeleri

Kürt alfabeleri, Kürt dillerinin yazılması için kullanılan yazı sistemleridir. Günümüzde çoğunlukla kullanılan iki sistem vardır (Bedirhan alfabesi ve Sorani alfabesi). Türkiye'deki Kürtler tarafından kullanılan şekli 1932 yılında, Celadet Ali Bedirhan tarafından Latin alfabesinden uyarlanmıştır.^[] Bu alfabeye Kurmancî, Hawar ya da Bedirxan alfabesi de denir. Türkiye ve Suriye'deki Kürtler tarafından kullanılmaktadır. Arap alfabesinden uyarlanmış olan Soranî alfabesi ise Irak ve İran'da kullanılmaktadır. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde ve Orta Asya'da yaşayan Kürtler ise Kiril alfabesini kullanırlar. Bütün alfabelerin bir yazı sisteminde birleştirilmesini amaçlayan bazı Kürt dilbilimciler Yekgirtî adında yeni bir Latin alfabesi hazırladılar.^[]

Şemo-Marogulov alfabesi, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti hükûmetinin kararıyla 1928-1929 yılları arasında Erebê Şemo ve İsahak Marogulov tarafından hazırlanan Kürtçenin ilk Latin alfabesidir.^[1]^[2]^[3] Riya Teze gazetesindeki yazılarda bu Kürt alfabesindeki harfler kullanılarak yayımlanmıştır.

Hawar dergisinin 8. sayısında Celadet Ali Bedirhan Riya Teze hakkında şu övgülerde bulunur:^[4]

“

Kürtçe bir gazete, yeni harfler ile, anlaşılır bir Kürtçe ile, Erivan’da, güzel ve güçlü bir biçimde çıkıyor. Reya Teze aynı adı gibi tazedir, yenidir, Hawar’dan da eskidir, daha uzun ömürlüdür.

”

Kurmancî, Yekgirtû ve Soranî Alfabelerinin karşılaştırması

Kurmancî	Yekgirtû	Sorani - Yalnız harf	Sorani - ön	Sorani - orta	Sorani - son	IPA	Alfabe Benzerliği ve Okunuş Tarzları
A,a	A,a fla	ا	ئا	—	ـا	[aː]	Türkçedeki A gibi Okunur
B,b	B,b	ﺏ	ﺑ	ـبـ	ـب	[b]	Türkçedeki B gibi Okunur
C,c	J,j	ﺝ	ﺟ	ـجـ	ـج	[ʤ]	Türkçedeki C gibi Okunur
Ç,ç	C,c	چ	ﭼ	ـچـ	ـچ	[tʃ]	Türkçedeki Ç gibi Okunur
D,d	D,d	ﺩ	—		ــد	[d]	Türkçedeki D gibi Okunur
E,e	E,e	ﮦ	ﺋﮫ	—	ﮫ	[ɛ~æ]	keşke; erken
Ê,ê	É,é	ێ	ئێـ	ـێـ	ـێ	[eː]	kedi
F,f	F,f	ﻑ	ﻓ	ـفـ	ﻒ	[f]	Türkçedeki F gibi Okunur
G,g	G,g	ﮒ	ﮔ	ـگـ	ـگ	[g]	Türkçedeki G gibi Okunur
H,h	H,h	ﻫ	ﻫ	ـهـ	ـهـ	[h]	hesap
—	H',h'	ح	حـ	ـحـ	ـح	[ħ]	sabah
'	—	ع	عـ	ـعـ	ـع	[ʕ]	Azericedeki Ğ gibi Okunur
I,i	I,i	—				[ɪ~ɨ]	kişi; kısım
Î,î	Í,í	ﯼ	ﺋﯾ	ـيـ	ﯽ	[iː]	askerî
J,j	Jh,jh	ﮊ	—		ـژ	[ʒ]	Türkçedeki J gibi Okunur
K,k	K,k	ﮎ	ﮐ	ـکـ	ﮏ	[k]	Türkçedeki K gibi Okunur
L,l	L,l	ﻝ	ﻟ	ـلـ	ـل	[l]	lamba
—	ll	ڵ, ڶ	ڵــ, ڶــ	ـڵـ, ـڶـ	ـڵ, ـڶ	[lˁ]	kalın
M,m	M,m	ﻡ	ﻣ	ـمـ	ـم	[m]	Türkçedeki M gibi Okunur
N,n	N,n	ﻥ	ﻧ	ـنـ	ـن	[n]	Türkçedeki N gibi Okunur
O,o	O,o	ۆ	ئۆ	-	ـۆ	[o]	Türkçedeki O gibi Okunur, ama uzun O
P,p	P,p	پ	پــ	ـپـ	ـپ	[p]	Türkçedeki P gibi Okunur
Q,q	Q,q	ﻕ	ﻗ	ـقـ	ـق	[q]	Tatarcanın Q'sı gibi gibi küçük dilden Okunur
R,r	R,r	ﺭ	—		ـر	[r]	Türkçedeki R gibi Okunur
—	rr	ڕ, ڒ, ڔ	—		ـڕ, ـڒ, ـڔ	[r]
S,s	S,s	ﺱ	ﺳ	ـسـ	ـس	[s]	Türkçedeki S gibi Okunur
Ş,ş	Sh,sh	ﺵ	ﺷ	ـشـ	ـش	[ʃ]	Türkçedeki Ş gibi Okunur
T,t	T,t	ﺕ	ﺗ	ـتـ	ـت	[t]	Türkçedeki T gibi Okunur
U,u	U,u	ﻭ	—		ـو	[ʊ]	kuyu
Û,û	Ú,ú	ﻭﻭ, ۇ	—		ـوﻭ, ـۇ	[uː]	şûra
—	Ù,ù	ۈ	—		ـۈ	[y]
V,v	V,v	ڤ, ۋ	ڤـ	ـڤـ	ـڤ,ـۋ	[v]	Türkçedeki V gibi Okunur
W,w	W,w	ﻭ	—		ـو	[w]	İngilizcedeki W gibi Okunur
X,x	X,x	ﺥ	ﺧ	ـخـ	ـخ	[x]	ıhlamur
Ẍ,ẍ ^[5]	Xh,xh	ﻍ	ﻏ	ـغـ	ـغ	[ʁ]	Çerkescedeki Гъ Okunur
Y,y	Y,y	ﯼ	يـ	—		[j]	Türkçedeki Y gibi Okunur
Z,z	Z,z	ﺯ	—		ـز	[z]	Türkçedeki Z gibi Okunur

Harfler ve ses değerleri

X: Kürtçede, Tatarcada ve Azericede kullanılır. Küçük dilin eteğinde bulunan yumuşak dokudan gelen bir H sesidir (IPA [x~χ]). Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, ağzın arka kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmî harflerinden birisidir. İstanbul Türkçesinde H harfinin I ve U harflerinin yanında çıkan bir versiyonu olarak rastlanır (Örnek: ıhlamur) İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki H harfleri ağzın arkasından çıkar. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)…
W: Kürtçede ve ayrıca Tatarcada bulunur. Açık bir V sesidir. Klasik V sesinden kesinlikle farklıdır. V sesinde dudaklar birbirine değerken, bu seste (W sesinde) tıpkı U sesinde olduğu gibi dudakların birbirine değmesi söz konusu değildir. Arapçadaki Vav (و) ve batı dillerindeki w sesi başlıca örneklerdir.
Ê: Kürtçede kullanılır. Uzatılarak okunan ince bir e sesidir. Bu harfe Kürtçe ve Zazaca kelimelerde yine yoğun olarak rastlanır. Türkçede sadece birkaç kelimede mevcut olduğu için kullanımı öngörülmemiştir. Ancak yine de dilimizdeki bir iki kelimenin okunuşu ile bir fikir edinmemiz mümkündür. Örneğin: Mêmur, Poêtika, Nêyzen, Têlif...
Î: Türkçede ve Kürtçede kullanılır. Uzatılarak okunan bir i sesidir. Kullanımda İ harfindeki noktanın üzerine işaret koyulması çift noktalama gerektirdiğinden yalnızca düzeltme imi kullanılır, nokta düşer. Örneğin: Millî, Dînî, Çîdem, Dîdem, Îzan, Mîde...
Û: Kürtçede ve Türkçede kullanılır. Hafif uzatılarak okunan bir u sesidir. Doğru kullanım için kural olarak biraz uzatılması gerekir. Örneğin: Mûris, Mûzip, Sûni… Türkçede bu harf kendisinden önce gelen harfin damaklaşmasına sebep olur (Örnek: hükûmet), ancak aynı olay Kürtçede gözlemlenmez.
Ḽ: (Küçük harf: ḽ veya ℓ̗) Kürt alfabesinde ڵ ve Kiril Latinizasyonunda Љ sesini karşılamak için üretilmiştir. Türkçede bu ayrımın gerçekleştiği çok az kelime bulunduğu için ince L sesi için ayrıca bir harf yoktur. ^[] Bunlar daha çok düzeltme işareti ile gösterilen sözcüklerde yer alırlar. Bu harfin yer aldığı kelimelerin tamamındaki L sesleri dilin ucunun damağa doğru çekilmesiyle çıkarılan ve normal L sesine göre biraz daha ince olan bir sesi gösterir: Ḽâℓ̗ , Rôℓ̗ ... Üzerinde işaret bulunan ڵ veya noktalı ڶ harfi Arapça Boşnak alfabesinde ve Sorani-Kürt alfabesinde ince L sesini göstermek için kullanılır.
Q: Kürtçede ve ayrıca Tatarcada ve Azericede kullanılır. Anadolu Türkçesindeki küçük dilden çıkarılan kalın K sesini gösterir. Örneğin: Qomşu (Komşu)... Arapçadaki Kaf (ق) harfini karşılar.

Kaynakça

^ Têmûrê Xelîl. Elfabeya pêşin, romana pêşin û romannivîsê pêşin 21 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Kürtçe) 26 Mayıs 2009, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016.
^ Marogulov u Ə. Ş. (1929). Xө-xө hinbuna xөndьna nvisara kyrmançi, Nəşre dəwləţe Şewre Ərmənistane, Revan.
^ Celile Celil. Kürt Halk Tarihinden 13 İlginç Yaprak 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2008, Erişim tarihi: 8 Aralık 2016, ISBN 9756106785
^ "Ekim Devriminin 100. yılında Sovyet Kürtleri". 13 Kasım 2017. 17 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2020.
^ Bedirxan, Celadet Ali (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (pdf). www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).