İçeriğe atla

Kürdistan (Osmanlı İmparatorluğu eyaleti)

Eyâlet-i Kürdistan
Osmanlı İmparatorluğu Eyaleti

1846–1867
MerkezDiyarbakır
Tarih
 - Kuruluş 1846
 - Kaldırılış 1867
Bugün parçasıTürkiye Türkiye

Kürdistan Eyaleti (Osmanlıcaايالت كردستان, Eyâlet-i Kurdistân) Osmanlı İmparatorluğu'nda bir eyaletti. Osmanlı'da ilk kez bu eyaletle birlikte "Kürdistan" kelimesi bir coğrafi bölge yerine bir idari bölümün adı olarak kullanıldı. Diyarbakır Eyaleti'nin isminin bölgenin genel coğrafi ismi olan Kürdistan olarak değiştirilmesi sonucu olagelmiştir.[1][2] Kısa ömürlü bir eyaletti, 1846 ve 1867 arasında 21 yıl kadar kullanımda kaldı.[3] Bu süreç, bölgede güçlü Kürt bir liderin eksikliğiyle dikkat çekti. Nakşibendî ve Kadirî şahların ve tarikatların yükselmesine sebep oldu.

Bedirhan Bey'in yenilgisi ve İstanbul'a gönderilmesi sonucu kuruldu. Başta eski bir Kürt emirliği olan Botan Emirliği'nin sınırları içinde kurulu olan eyalet daha sonra kademeli olarak genişletildi[4] ve en büyük hali eski Diyarbekir Eyaletini, Van, Hakkari ve Muş çevresindeki alanları ve Mardin ve Cizre şehirlerini kapsıyordu. 1847 ve 1867 arasında yayınlanan salnamelere göre merkezi Osmanlı hükûmeti tarafından yönetildi ve yıllık 80,000 kuruşluk fon aldı.[5] Bu miktar Musul Eyaleti'nden oldukça yüksektir.[6] 1867'de kaldırıldı ve Diyarbekir Vilayeti ile değiştirildi.[7] Varlığı boyunca unvanları Müşîr veya Vezir olan 12 valisi oldu.[8]

Kaynakça

  1. ^ "Osmanlı İdaresinde Kürtler ve Özerklik: Efsane mi Gerçek mi? (XVI-XVIII. Yüzyıllar) - Mehmet ÖZ". www.turkyurdu.com.tr (İngilizce). 15 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2022. 
  2. ^ Kürdistan Eyâleti'nin İdari Yapısı (1847-1867). Cemal ÜLKE. Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. 2014. s. iii. 1847’de Bedirhan Bey isyanı bastırıldıktan hemen sonra yapılan yeni idari yapılanmada Diyarbekir Eyaleti, Kürdistan Eyaleti’ne dönüştürülmüştür 
  3. ^ Özoğlu 2004, ss. 60–63.
  4. ^ Özoğlu 2004, ss. 61–62.
  5. ^ Jorngerden 2012, s. 18.
  6. ^ Özoğlu 2004, s. 61.
  7. ^ Jorngerden 2012, s. 186.
  8. ^ Özoğlu 2004, ss. 62–63.
Genel
  • Özoğlu, Hakan (12 Şubat 2004). Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries (İngilizce). SUNY Press. ISBN 978-0-7914-5993-5. 
  • Jorngerden, Joost, (Ed.) (2012). Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915. Brill. s. 186. ISBN 9789004225183. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Celadet Ali Bedirhan</span> Kürt dilbilimci

Celadet Ali Bedirhan, Kürt milliyetçisi dilbilimci, yazar, diplomat ve siyasetçi. Öğrenimini İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'nde tamamlamıştır. Daha sonra Münih Ludwig Maximilian Üniversitesinde doktorasını tamamlamıştır. Kürt milliyetçi örgütü Hoybun'un ilk başkanıdır.

<span class="mw-page-title-main">Han Mahmud</span>

Han Mahmud 19. yüzyılda yaşamış bir Kürt Emiridir. Müküs Beylerinin Eyyubhanbegi koluna mensuptur. Cizreli Bedirhan Bey ve Hakkârili Nurullah Bey gibi isimlerle çağdaştır. Van'ın Müküs Sancağında doğmuş ve genç yaşta Sancak Beyi olmuştur. 1847 yılında sürgün olarak gittiği Silistre Eyaletine bağlı Rusçuk kentinde, 19 senelik sürgün hayatından sonra 22 Teşrin-i sani 1282 günü ölmüştür. Han Mahmud, Müküs sancak beyi olduktan sonra bu küçük beyliği kısa sayılabilecek bir sürede genişleterek, bir nevi kardeş federasyonu kurarak Van Gölü havzasından İran sınırına kadar büyük bir bölgeyi denetimi altına almıştır. Bölge tarihi açısından gerçekleştirdiği en önemli olay 1830'lu yıllarda ünlü Hoşap Kalesini alarak kadim Mahmudi Emaretine son vermesi olmuştur. Bu onu Kürdistan coğrafyasının en güçlü Mirlerinden biri hâline getirmiş, ayrıca İran ile hemhudud olması hasebiyle İran canibinde de üne kavuşmasına vesile olmuştur. Han Mahmud bu genişleme hareketini hem Osmanlı Devletinin bölge paşalarına hem de büyük nüfuz sahibi olan Botan ve Hakkâri Emirlerine rağmen başarabilmiştir. Müküs Emiri Han Mahmud, 1838 ve 1847 yıllarında Osmanlı Devleti ile karşı karşıya gelmiş, sürgünle sonuçlanan bu isyanlarda, ilk sürgününde Dersaadet'te (İstanbul) bir yıla yakın kalmış, son sürgününde ise Tuna Nehri kenarındaki Rusçuk kentinden memleketine bir daha geri dönememiştir.

Kürdistan Teali Cemiyeti, Kürt Teali Cemiyeti, 30 Aralık 1918'de İstanbul'da kurulan ve doğu illerinde şubeleri açılan, bağımsız bir Kürt devleti kurulmasını amaçlayan cemiyet. Cemiyetin adı, Kürdistan Yükselme Derneği anlamına gelmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Kürdistan</span> Orta Doğuda Kürtlerin yoğunlukta olduğu bölgelerin genel adı

Kürdistan Kafkaslar'ın güneyi ve Orta Doğu'da, Ermenistan, Irak, İran, Suriye ve Türkiye'ye ait toprakların bir kısmını kapsayan jeokültürel bölge. Siyasi bakımdan özerk, federal bir bölge olarak uluslararası resmî tanınmaya sahip olan tek bölge Irak'ın Kürdistan Bölgesel Yönetimi'dir. Bölgenin kuzeybatı İran’a karşılık gelen kısmı Kürdistan adıyla eyalet statüsündedir. Ayrıca Suriye'de de Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi tek taraflı olarak ilan edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Diyarbekir Vilayeti</span> Osmanlı İmparatorluğunun birinci düzey idari bölümü

Diyarbekir Vilayeti, 1867 yılında kurulan Osmanlı Devleti vilayeti. Vilayetin merkezi Diyarbekirdir.

<span class="mw-page-title-main">Ekrem Cemilpaşa</span> Kürt siyasetçi

Ekrem Cemilpaşa ya da Ekrem Cemil Paşa (Burc) ya da Cemilpaşazade Ekrem, Kürt siyaset adamı.

<span class="mw-page-title-main">Bedirhan Bey</span> Kürt lider

Bedirhan Bey, Botan Emiri.

<span class="mw-page-title-main">Kürt milliyetçiliği</span> siyasal ideoloji

Kürt milliyetçiliği, Kürtlerde, halk olma bilincinin kültürel ve siyasal eyleme yönlendirilmesini ifade eden kavramdır. Kürtlerin çoğunluk olduğu toprakları Kürdistan olarak tanımlayan ve bağımsız bir Kürt devleti kurulmasını savunan siyasi hareket olmakla birlikte, Kürtlerin yaşadıkları topraklarda diğer etnik gruplar ile eşit haklara sahip olmasını, Kürtçenin resmî dil ve eğitim dili olmasını savunan siyasi görüştür.

<span class="mw-page-title-main">Ali Galip Olayı</span> Sadrazam Damat Ferit Paşa hükûmetinin gerçekleştirdiği girişim

Ali Galip Olayı, Sadrazam Damat Ferit Paşa hükûmetinin, Elazığ Valisi Ali Galip Bey'in önderliğinde Sivas Kongresi'nin yapılmasını engellemeye ve Mustafa Kemal Paşa'yı ortadan kaldırmaya, Heyet-i Temsiliye ve Millî Mücadeleyi durdurmaya çalıştığı girişim.

Bu listede, tarihte Kürtler tarafından kurulmuş devletler, hanedanlıklar ve otonomiler bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Botan Emirliği</span> Osmanlı İmparatorluğunda bir Kürt beyliği

Botan Emirliği, 1338-1855 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğuna bağlı Güneydoğu Anadolu'da topraklarında bulunan Kürt Emirliklerinden birisidir. Cizre, Şırnak ve Siirt'in Eruh ilçesini içine almaktadır. Emirliğin adını aldığı Bûhtî Kürtleri Orta Çağlarda günümüz Hakkâri ili ile Musul arasında yaşamışlardır. Ayrıca Bûhtî Kürtleri, bazı tarihçiler nezdinde köken olarak Mervani hanedanının kurucusu olan Humeydi Kürtleri ile ilişkilendirilmişlerdir. 16. Yüzyılda yaşamış olan Kürt tarihçi Şerefhan-ı Bitlisi kaleme aldığı Şerefname adlı eserinde; Botan Emirliğinin, isminin cesaret ve savaşçılıklarıyla tanınmış olan Bûhtî aşiretinden aldığını ifade etmektedir. Antropolog Martin van Bruinessen, Botan Emirliğinin askerî gücünün Şıllet ve Çoxsor olarak ikiye ayrıldığını söylemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Hakkâri Emirliği</span>

Hakkâri Emirliği, yedi asır boyunca Hakkâri bölgesinde hüküm sürmüş Hakkâri Emirlerinin iktidarını ifade etmektedir. Hakkâri bölgesi günümüz Hakkâri şehrinin sınırlarını aşan bir bölgedir. Batı'da Cizre'ye sınırı olan, doğu'da Urmiye gölüne kadar uzanan, kuzeyde Van'ı içerisine dahil eden Hakkâri Bölgesi güneyde Erbil'e kadar uzanmaktadır. Günümüzde Türkiye sınırları içerisinde Hakkâri diye bilinen şehir ise Colemêrg olarak bilinen Hakkâri Emirliği'nin, İmadiye'den sonraki ikinci merkezi görevi üstlenmiştir.

Mahmudi Beyliği, Hoşap'ta hüküm sürmüş Mahmudi aşiretinin kurmuş olduğu Kürt beyliktir. Mahmudi aşiretinin bölgeye nereden geldiği hakkında ihtilaflı bilgiler mevcuttur. Şerefname'de, Karakoyunlular döneminde Kara Yusuf tarafından Şam'dan veyahut Azerbaycan'dan bölgeye getirildikleri yönünde bilgiler yer almaktadır. Ayrıca Mahmudi aşireti reisi Mahmud Ağa'nın Cizre'den, Azerbaycan'a gittikleri ifade edilmiştir.

Şirvan beyliği ya da Küfe beyliği, 1264-1845 yılları arasında var olmuş bir beyliktir.

Suveydi veya Bingöl Emirliği (1231-1864) yılları arasında Bingöl bölgesinde hüküm süren bir Kürt emirliğiydi.

Müküs Beyliği (1600-1847) Kürt Beyliği Beyliğin kurucuları Eyyubi soyundandır,Beylik Bahçesaray ve çevresinde hüküm sürmüştür.Şerefname’de de detaylıca anlatıldığı üzere Müks Beyliği, Hizan ve Spayert Beylikleri ile akraba olup, Hınıs’a bağlı Bilican kalesine gelmiş, oradan da Selçukluların da yardımıyla Van Gölünün Güneyindeki bölgelere yerleşmişlerdir. Bu aile 1207’de Ahlât Bölgesine yerleşen ve 1229’da Harzemşah istilası ile bölgeden ayrılan Eyyubi Hanedanının bir koludur.

<span class="mw-page-title-main">Emin Ali Bedirhan</span>

Emin Ali Bedirhan Kürt politikacı. Kürt Dayanışma ve Terakki Cemiyeti'nin kurucu üyesi ve Kürdistan Teali Cemiyeti'nin başkan yardımcısıydı.

<span class="mw-page-title-main">Süreyya Bedirhan</span>

Süreyya Bedirhan, Bedirhan Bey'in soyundan gelen ve Bedirhan ailesinin bir üyesi olan bir Kürt prensiydi. Kürt bağımsızlığının etkili bir destekçisi, gazeteci ve yazardı. Eserleri, Bletch Chirguh müstear adıyla da bilinir. Bedirhan ailesinin diğer üyeleri gibi, İslam'ın Kılıcı ve İslam peygamberi Muhammed'in generali ve arkadaşı Halid bin Velid'in soyundan geldiğini iddia etti.

<span class="mw-page-title-main">Mevlânzâde Rifat</span> Osmanlı Kürt gazeteci ve şair

Mevlânzâde Rifat Bey, Osmanlı Kürt bir gazeteci ve şairdi, ailesi Süleymaniye kökenliydi ve Hâlid Bağdâdî'nin soyundan gelir.