Küller ve Elmaslar

Küller ve Elmaslar

Popiół i Diament
"Küller ve Elmaslar" (Popiół i Diament) filminin Polonya'da üretilmiş bir sinema afişi.
Yönetmen	Andrzej Wajda
Senarist	Jerzy Andrzejewski Andrzej Wajda Jerzy Andrzejewski (roman)
Oyuncular	Zbigniew Cybulski Ewa Krzyzewska Waclaw Zastrzezynski
Müzik	Filip Nowak Jan Krenz
Görüntü yönetmeni	Jerzy Wójcik
Kurgu	Halina Nawrocka
Stüdyo	Zespól Filmowy "Kadr"
Dağıtıcı	Janus Films (ABD) The Criterion Collection (DVD)
Cinsi	Sinema filmi
Türü	Dram, savaş, politik
Renk	Siyah-beyaz
Yapım yılı	1958
Çıkış tarih(ler)i	3 Ekim 1958, Polonya 23 Ağustos 1959, Venedik Film Festivali 29 Mayıs 1961, ABD 24 Şubat 1970, Türk Sinematek Derneği
Süre	103 dakika
Ülke	Polonya
Dil	Lehçe
Diğer adları	Küller ve Elmaslar (Türkiye) Ashes and Diamonds (ABD) Cendres et diamants (Fransa) Cenere e diamanti (İtalya) Cenizas y diamantes (İspanya) Asche und Diamant (Doğu Almanya)

Küller ve Elmaslar 1958 Polonya yapımı politik dramatik savaş filmidir. Özgün adı Popiół i Diament olan film İngilizce konuşulan ülkelerde ve festivallerde Ashes and Diamonds adıyla gösterilmişti.

Akademi Onur Ödülü ile ödüllendirilmiş Polonyalı yönetmen Andrzej Wajda'nın yönettiği filmin senaryosunu 1948 tarihli aynı adlı kendi romanından Jerzy Andrzejewski uyarlayıp yazmıştır ^[1] Senaryonun yazılmasına Wajda'nın da katkısı olmuştur. Jerzy Andrzejewski'nin romanı Türkçede Küller ve Elmas adıyla yayımlanmıştı.

"Küller ve Elmaslar" Andrzej Wajda'nın Savaş Filmleri Üçlemesi'nin son filmidir. Üçlemeyi oluşturan diğer iki film 1955 tarihli Pokolenie (Bir Kuşak) ve 1957'de çektiği Kanal'dır. Filmin adı, filmin kahramanının bombardımanda yıkılmış bir kilisenin duvarında gördüğü 19. yüzyılda yaşamış Polonyalı şair Cyprian Norwid'a ait bir şiirden gelmektedir. Şiirin dizelerinde, kömürün yüksek ısı ve basınç altında elmasa dönüşmesi olgusuna bir gönderme yapılmaktadır.^[2][3]

Filmde, Polonya'da Nazi işgalcilere karşı bir zamanlar zorunlu olarak işbirliği yapmış olan Milliyetçi güçlerin ve komünistlerin aralarındaki bu ittifakın artık çatırdamaya başladığı II. Dünya Savaşı'nın son günlerinde, taşralı Milliyetçi bir militan olan Maciek (Zbigniew Cybulski) etkili bir Komünist lideri öldürmekle görevlendirilir. Görevi sırasında kaldığı otelde hayata dair farklı şeyler hissetmeye başlar, bir seçim yapıp sonuçlarına da katlanmak zorunda kalacaktır.

Kendisi de bir direnişçi olarak Nazilere karşı savaşmış olan Wajda'nın babası da II. Dünya Savaşı sırasında öldürülmüştü. Filmin başrol oyuncusu Zbigniew Cybulski ise Wajda'nın çok yakın bir arkadaşıydı ve onun 1967 yılındaki trajik ölümü (kendisine çarpan bir trenin altında kalarak ölmüştü)^[4] Wajda'yı ve sonra çekeceği filmlerini çok etkileyecekti. Filmde sürekli bir güneş gözlüğüyle dolaşan Cybulski "Küller ve Elmaslar"'da kısa kariyerinin en iyi performansını çıkartmıştı ve huzursuz tavırları ile o yıllarda kendisine "Doğu Bloku'nun James Dean'i" yakıştırması yapılmıştı.^[5]

1959 yılında gösterildiği Venedik Film Festivali'nde filmin yönetmeni Andrzej Wajda'ya FIPRESCI ödülü verilmişti. Ertesi yıl da İngiltere'de hem film hem de başrol oyuncusu Zbigniew Cybulski BAFTA ödüllerine aday gösterilmişti. 24 Şubat 1970 tarihinde İstanbul'da (Ümit Sineması) Türk Sinematek Derneği'nin "Wajda Toplu Gösterileri" programı kapsamında "Küller ve Elmas" adıyla seyirciye ulaşan "Küller ve Elmaslar", 1994 yılında yapılan 13. ve 2007'deki 26. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde de gösterilmişti.^[6]

Film Polonya'da adı belirtilmeyen bir kentte geçer. Tarih 8 Mayıs 1945'tir ve o gün Almanya resmen teslim olmuş ve II. Dünya Savaşı'nın Avrupa ayağı sona ermiştir. Bütün film sadece 8 ve 9 Mayıs 1945 tarihlerinde geçer. Birkaç ay önce lağvedilmiş olan Milliyetçi yeraltı direniş örgütü Armia Krajowa'nın eski militanlarından olan Maciek (Zbigniew Cybulski) ve Andrzej (Adam Pawlikowski), Szczuka (Waclaw Zastrzezynski) adında önemli bir komünist bölge komiserini öldürmek üzere jipinin geçeceği güzergâh üzerinde silahlarıyla pusu kurarlar ama yanlışlıkla onun yerine iki çimento fabrikası işçisini öldürürler. Savaştan önce Nazilere karşı birlikte hareket eden Milliyetçi ve Komünist yeraltı direniş grupları arasındaki zoraki ittifak, Almanya'nın teslim olup Sovyet Ordusunun Polonya'da tam söz sahibi olmaya başlamasıyla birlikte çatırdamaya başlamıştır. Bu iki eski Milliyetçi militana üstleri tarafından Szczuka'yı öldürmeleri için bir şans daha verilir.

Kentin en büyük otelinde vali için artık bakan olmasının şerefine bir ziyafet düzenlenecektir. Organizasyonla başkanın yardımcısı Drewnowski (Bogumil Kobiela) ilgilenmektedir. Drewnowski aslında iki taraflı bir ajandır ve filmin başındaki saldırıda da hazır bulunmuştur. Maciek ve Andrzej'e, vali onuruna yapılacak şölene Szczuka'nın da katılacağını ve bu otelde konaklayacağını haber veren de yine odur. Şölenin hazırlıkları sırasında Andrzej'le birlikte otele gelen Maciek, Varşova'dan hemşeri çıktıkları otelin yaşlı resepsiyonisti ile çabucak dost olur ve kendine Szczuka'nın odasının yanındaki odayı ayarlar.

Bu arada Szczuka'nın bir başka dramı daha olduğunu öğreniriz. Szczuka'nın Marek adında bir oğlu olmuştur ve şimdi kayıp olan bu çocuğunu aramaktadır. Savaşın başında ayrı düştüğü karısı Maria ölünce çocuğu kızkardeşi Katarzyna almıştır ve şimdi 17 yaşında olan çocuğu bir Milliyetçi olarak yetiştirmiştir. Katarzyna, Szczuka'nın öldürülmesini isteyen Milliyetçi direnişçi grubun liderlerinden biri olan bir albayın karısıdır. Şölenden önce Katarzyna'nın evine çocuğunun akıbetini sormak için uğrayan Szczuka olumlu bir cevap alamaz ve üzgün bir şekilde geri döner. Oysa hiç görmediği oğlu askerler tarafından yakalanmış ve sorguya alınmıştır.

O dönem için çizgi dışı sayılabilecek kıyafetleri, havalı güneş gözlüğü, serseri ve umursamaz tavırlarıyla havai bir genç olan Maciek bir suikâstçıdan çok eğlence peşinde bir üniversite öğrencisi görünümündedir. Maciek otelin barında görevli Krystyna (Ewa Krzyzewska)'ya ilk görüşte tutulur ve onu odasına davet eder. Onunla odasında birlikte olan Maciek yavaş yavaş aşık olmaya başladığı bu kızla birlikte yakınlardaki bombardımanda hasar görmüş bir kiliseye giderler. Yıkık kilisenin duvarlarından birinde Polonyalı şair Cyprian Norwid'in bir şiiri taşa kazınmıştır. Krystyna kibrit ışığında şiiri zorlukla hecelerken Maciek son mısraları ezberinden tamamlar:

Hep bir meşale gibi yanarken sen / Sarar etrafını kızgın alevler / Anlayamazsın, özgürlük mü / Yoksa değer verdiğin her şeyi tüketen / Bir ölümü mü getirir bu alevler / Boşluğa savrulan küller ve / Kargaşa mı kalacak geriye yalnızca? / Yoksa, duracak mı o küllerin arasında / Sonsuz zaferin doğuşu gibi parlayan / Sabah yıldızı gibi bir elmas.

Birkaç dakika sonra aynı kilisede defnedilmek üzere hazırlanmış iki cenaze gören Maciek üzerlerindeki örtüyü kaldırdığında dehşetle haykırır, çünkü bunlar iki gün önce öldürdükleri işçilerdir. Bu durum Maciek'teki değişimi daha da hızlandırır. Krystyna'ya âşık olan ve hayata başka bir gözle bakmaya başlayan Maciek suikâstten tam vazgeçmek üzereyken Andrzej'in zorlamasıyla görevi yerine getirir ve oğlunun sorgulandığı yere doğru yürüyerek giden Szczuka'yı sokakta öldürür. Ertesi gün otelden kafası karışık bir halde telaşla ayrılan Maciek kendisinden şüphelenen askerlerin açtığı ateşle ağır yaralanır. Sürünerek gittiği çöplükte garip bir şekilde debelenerek can verir.

Politik filmleri ile ünlü Andrej Wajda'nın ilk dönemine ait filmlerden üçü "Savaş Üçlemesi" adı altında anılır.^[3] Bu filmlerden ilki zaten Wajda'nın ilk uzun metrajlı filmidir. "Küller ve Elmaslar"'ın başrol oyuncusu Zbigniew Cybulski, üçlemenin ilk filmi "Bir Kuşak"'ta da oynamıştı. O filmde ünlü yönetmen Roman Polanski de oynuyordu. (O yıl yönetmenliğe de başlayacak olan Polanski'nin sinemadaki 5. oyunculuk denemesi)^[7]

• René Clair bu filmin koyu bir hayranıydı. Martin Scorsese de, en beğendiği filmlerden biri olan "Küller ve Elmaslar"ı 2006'da The Departed (Köstebek) filminin çekimleri sırasında Brad Pitt'e seyrettirmişti. Zira her iki filmin de baş karakterleri benzer ikilemleri yaşıyorlardı.^[8]
• Yönetmen Andrzej Wajda başrol oyuncusu ve aynı zamanda yakın arkadaşı olan Zbigniew Cybulski'nin filmde döneme uygun kıyafetler giydiğinde rahat davranamayacağını ve yapmacık bir oyun vereceğini biliyordu. Bu nedenle kostüm seçimini biraz da ona bıraktı. Filmde Cybulski'nin kıyafetleri (parka, sırt çantası, güneş gözlüğü vb) daha çok 1970'li yılların üniversite öğrencilerinin giydiklerine benzemektedir. Filmdeki serseri, huzursuz ve boşvermiş tavırları nedeniyle o yıllarda kendisine "Doğu Bloku'nun James Dean'i" yakıştırması yapılmıştı ve film piyasaya çıktıktan sonra Cybulski'nin filmde taktığı güneş gözlüklerinin satışında bir patlama olmuştu. Ne yazık ki Cybulski'nin sonu da James Dean gibi trajik oldu, o da 1967 yılında bir trenin çarpmasıyla öldü.^[5][8]
• Çevrildiği yıl nihilist tarzından dolayı Polonyalı yetkililer filmin yurt dışında gösterilmesine pek sıcak bakmadılar. Aradan iki yıl geçtikten sonra ve film ülke içinde biraz gündem dışı kalır kalmaz alt düzey bir yetkilinin imzası ile 1961 Venedik Film Festivali'ne gönderildi ve bu festivalde yönetmen Andrzej Wajda'ya FIPRESCI (Uluslararası Film Eleştirmenleri Federasyonu) ödülü verildi. Ertesi yıl da İngiltere'de hem film hem de başrol oyuncusu Zbigniew Cybulski BAFTA ödüllerine aday gösterildi.^[8]

• IMDb'de Küller ve Elmaslar
• allmovie.com'da "Ashes and Diamonds"