Köy seyirlik oyunu
Köy seyirlik oyunu, Anadolu köylerinde amatör oyuncular tarafından önemli günlerde topluca oynanan ve Türk dram sanatının geleneğini oluşturan, ritüellerin kaynaklık ettiği ancak zamanla eğlence amaçlı ve taklide dayalı hal almış, belli bir metni olmayan tiyatro oyunlarıdır
Köylüler tarafından düğünlerde, bayramlarda ya da hasat mevsimi, hayvanların çiftleşme veya ekinlerin ekilme zamanı, mevsim dönümleri gibi halk için önemli vakitlerde genellikle "oyun yapma" ya da "oyun çıkarma" adı altında sergilenir.[1] Geçmişinin, ilkel insanların doğa ile iyi geçinmek için yaptığı görenlere dayandığı düşünülür. Pek çok inanç sisteminde insanların tanrılara olan şükranını sunmak, bolluk ve bereket dilemek üzere bir tür tapınma eylemi olarak doğan oyunlar günümüze kadar yaşatılmış, zamanla törensel ve büyüsel yan azalmış ve bir eğlence aracına dönüşmüştür.
Köy seyirlik oyunları, "Köylü temsilleri", "köy tiyatrosu", "Anadolu köy orta oyunları", "köy tiyatrosu ", "köy oyunları" olarak da adlandırılmıştır.[2] Köy meydanı, ev önü, dam gibi oyuncuları da seyirciyi de içine alabilecek genişlikte bir alanda oynanır. Oyunların metni yoktur ancak belli bir dramatik çatısı vardır; o çatıya bağlı olarak oyuncuların yeteneği ve seyircilerin o anki tepkisi ve katılımıyla doğaçlama olarak oynanır.[2] Oyunlar dans, maske, büyü, taklit gibi öğeleri içerir. Diyaloğa dayanmayan, müzik ve figürle doğa olaylarını yansılayan "Samıt" ya da "Lal" oyunlar denilen sözsüz oyunlar da mevcuttur.[3]
Türleri
Nurhan Karadağ, Köy Seyirlik Oyunları (1978) isimli eserinde köy seyirlik oyunlarını dört grup altında inceler:
- Belirli Günlerde Oynanan Töresel ya da Büyüsel Oyunlar
- Sadece Eğlence İçin Oynanan Oyunlar
- Müzikli Danslı Sözlü Oyunlar
- Müzikli Danslı Türkülü Oyunlar
Ortak motifler
Belli günlerde oynanan töresel ve büyüsel oyunlarda görülen ortak motiflerden bazıları şunlardır: ak-kara çatışması, kız kaçırma, yiyecek toplama ve topluca yeme, ölüp dirilme, üreme, çoğalma ve cinsellik, su, hayvan kılığına girme, Dua, Mani ve tekerlemeler, Türküler ve dans.
Koşullar ve zaman değiştikçe, artık köylü doğayı büyü yolu ile etkileyemeyeceğinin farkına varmış, ancak oyun çıkartma alışkanlığından vazgeçmemiştir. Eğlence amaçlı oyunlarda da büyüsel ve törensel öğeler kullanılır; bereket öğesi kız ya da gelin, ölüp-dirilme, dirilmeyi sağlayan su ve ürün motifi, yiyecek toplama, topluca yeme gibi motifler kullanılmıştır.[1]
Oynanışı
Köy seyirlik oyunlarında oyunu yöneten ve "reis", "oyun ağası", "oyun babası", "elebaşı", "oyun kahyası", "usta oyuncu", "aynaz", "yüren" gibi adlarla hitap edilen bir yönetici bulunur. Bu kişi kimlerin, hangi rollere çıkacağını, nasıl bir oyun çıkartacaklarını belirler ve gerek oyunun akışını gerekse kostümleri ve makyajı denetler.
Köyden istekli ve yetenekli kişiler, oyunculuk yaparlar. Erkeklerin kendi içinde oynadığı oyunlarda, kadın rollerini erkekler, kadınların kendi içinde oynadığı oyunlarda erkek rollerini kadınlar üstlenir. Kadın ve erkeklerin kendi aralarında ayrı ayrı oyunlar oynaması, İslam etkisi ile getirilmiş bir kısıtlama değil, ilkel çağlardaki bereket ritüelinin zorunlu bir kalıbı olarak düşünülmektedir.[4]
Oyunların seyircisi de köylülerdir. İsteyen herkes oyunu seyreder, isterse yarım bırakıp gider. Kolayca bulunan doğal araç ve gereçler dekor olarak kullanılır, bazen oyuncular dekoru tarif eder ve seyirci dekorun var olduğu varsayar. Kostüm olarak erkekleri canlandıran kadınlar bir kasket giyer, kadınları canlandıran erkekler bir başörtüsü, şalvar, entari kullanır ama ayakkabılar değişilmez, bıyıklar kesilmez. Ceketi ters giyerek eşkiya, kemer takarak jandarma olunur.[1] Seyirciler bazen oyunun aksesuarı ve dekoru olur. Öndeki seyircilere ağır şakalar yapılır, sopa bile atılır.[3] Seyirci oyunda canlı aksesuar olarak iskemle, masa, kütük olabilir. Çoğu oyunda hayvan kılığına girmiş oyuncular bulunur.[5]
Örnekler
- Belli günlerde oynanan törensel köy seyirlik oyunları
- Koç Katımı: Hayvancılıkla ilgili, bolluk ve bereket getirilmesi için oynanan oyunlardır. Koç ve koyun birbirine katılır. Bunun sonucunda ak veya kara koyundan birini seçen koç ile kışın sert mi yoksa yumuşak mı geçeceği öğrenilir.
- Saya Gezme: Çoban Bayramı da denir. Bolluk ve bereket getireceği inancıyla yapılan hayvancılıkla ilintili bir oyundur.
- Dede Oyunu: Hayvancılıkla ilintili olan bu oyun, bereket getirmesi için oynanır.
- Hasat Önü ve Hasat Sonu Oyunları: Tarımla ilgili olan bu oyunlarda, hasatı toplamadan önce ve topladıktan sonra, bereket getirmesi amacıyla oynanır.
- Ekin Kurtarma Oyunu: Tarımcılıkla ilgili, hasat sonrasında bolluk getirmesi inancıyla oynanan bir oyundur.
- Cemal Oyunu: Hasat sonrasında köye bereket getirmesi için oynanan, tarımsal kökenli bir oyundur.
- Çiğdem Oyunu: Çiğdem Bayramı da denir. Baharda canlanan doğayı selamlama ve doğanın bereket getirmesine inanma amacı taşıyan bir oyundur.
- Hıdırellez: Hıdır ve İlyas peygamberlerin bu günde buluştuğu inancı dolayısıyla yapılan, baharda canlanan doğayı karşılama gayesi güden bir oyundur.
- Eğlence amacıyla oynanan köy seyirlik oyunları
- Madımak Oyunu: Eski bir inanç temelli, toplumda çoğalma, üreme ile ilgili inancı taşıyan ama zamanla bu misyonunun unutulup eğlence amacına dönüşen bir oyundur.
- Köylü Şehirde: Bir köylünün şehre gitmesi sonucu karşılaştığı sıkıntıları anlatan, sosyal mesaj taşıyan eğlence gayesiyle oynanan oyundur.
İlgili kitaplar
- Cenupta Türkmen Oymakları, Ali Rıza Yagın, 1931
- Ankara Budun Bilgisi, Hamid Zübeyr Koşay, 1935
- Köylü Temsilleri, Ahmet Kutsi Tecer, 1940
- Köy Tiyatrosu, Süleyman Kazmaz, 1950
- Anadolu Köy Orta Oyunları, Şükrü Elçin, 1964
- Köy Tiyatrosu, Ankara Deneme Sahnesi
- Dionisos ve Anadolu Köylüsü, Metin And, 1962
- Köy Seyirlik Oyunları, Nurhan Karadağ Tekerek, 1978
- Cemal Ritüelleri, Erman Artun, 1993
- Kırşehir Köy Seyirlik Oyunları, Mevlüt Özhan, 2011
- Erzurum Köy Seyirlik Oyunları, Dilaver Düzgün, 1994
- Çorum Köy Seyirlik Oyunları, M. Öcal Oğuz & Selcan Gürçayır, 2006
- Sivas Köy Seyirlik Oyunları, Muhsin Kılıç, 2002
- Konya Köy Seyirlik Oyunları, Sinan Gönen, 2011
- Balıkesir Köy Seyirlik Oyunları, Uğur Durmaz, 2014
- Köy Seyirlik Oyunlarında İnsan Doğa ve Topluluk İlişkisi, Ezgi Metin Başat, 2017
- Köylü Tiyatrosu Geleneği Ve Forum Tiyatro Bir Model Olarak Jana Sanskriti, Ebru Gökdağ, 2015
- Türk Tiyatrosunun Postmodern Poetikası - 1 - Köy Seyirlik Oyunları, Gürkan Korkmaz, 2019[6]
Kaynakça
- ^ a b c Tekerek, Nurhan. "Köy Seyirlik Oyunları, Seyirlik Uygulamalarıyla 51 Yıllık Bir Amatör Topluluk: Ankara Deneme Sahnesi ve Uygulamalarından İki Örnek: Bozkır Dirliği ve Gerçek Kavga". Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Cilt 24, Sayı 24, 2007. 13 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2021.
- ^ a b İçyar, Cem. "Köy Seyirlik Oyunlarının Yapısal Özellikleri". Sanat Dergisi, Sayı 30, Yıl 2016. 24 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2021.
- ^ a b İçyar, Cem. "Köy seyirlik oyunları ortaoyunu ve commedia dell'Arte oyunlarının ilişkilerinin incelenmesi". tatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi, 2011. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2021.
- ^ Göldere, Selçuk. "Anadolu Köylü Temsilleri ve Ritüel Kalıpları". 9. Milletlerarası Halk Kültürü Kongresi. 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2021.
- ^ Türkiye'nin somut olmayan kültürel mirası. 1.baskı. M.Öcal Oğuz, Erdoğan Yavuz. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı. 2008. s. 69. ISBN 978-975-17-3368-9. OCLC 794360417.
- ^ Dramatik köy seyirlik oyunlarının ritüel bağlamında liminal liminoid kavramları açısından incelenmesi. 2017. 7 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2023.
