İçeriğe atla

Köpeksi maymunlar

Köpeksi maymunlar
Yaşadığı dönem aralığı: 19-0 myö
Burdigaliyen-Günümüz[1][2] 
Mandril (Mandrillus sphinx)
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Animalia
Şube:Chordata
Sınıf:Mammalia
Takım:Primates
Alt takım:Haplorhini
İnfra takım:Simiiformes
Üst familya:Cercopithecoidea
Gray, 1821[3]
Familya:Cercopithecidae
Gray, 1821[4]
Alt familyalar
kardeş: Hominoidea

Köpeksi maymunlar veya uzun kuyruklu maymungiller (Cercopithecidae), Eski Dünya maymunları grubundan bir maymun familyasıdır. Kuyruklu Eski Dünya maymunlarının (Cercopithecoidea) tek yaşayan familyası ve 135 türü ile en kalabalık maymun familyasıdır. Üyeleri Afrika ve Asya'da yaşamaktadır. En tanınmış cinsleri uzun kuyruklu maymun, babun, şebek, mandril, langur ve uzun burunlu maymunlardır.

Özellikleri

Köpeksi maymunlar gayet büyük ve ağır yapılı maymunlardır. Boyları 32 – 110 cm arası değişir ve eğer kuyruk mevcutsa 103 cm kadar uzun olabilir. Kuyruk tutunmak için kullanılamaz, sadece dengeyi sağlar. Ancak berberi şebeği gibi kuyruksuz türler de vardır. En hafifleri ancak 1 kiloya kadar varan cüce uzun kuyruklu maymun ve en ağırları 50 kiloya varan mandril'dir. Çoğu türlerde seksüel dimorfizme raslanır; bazı türlerde erkekler dişilerden büyüktür ve hatta dişinin iki katı ağırlığına ulaşır. Mantolu babun gibi bazılarında erkekler dişilerden daha renkli olur.

Renkleri çoğunlukla gri, kahverengi ve siyah tonlarındadır. Eller, ayak tabanları ve yüzleri çıplaktır ve kollar bacaklardan kısa olur. Kafatası yuvarlakımsı ve ağız çoğu türlerde, köpeklerdeki gibi uzundur. İsimleri de buradan kaynaklanmakta. Burun delikleri gayet bitişiktir ve bundan dolayı Eski Dünya maymunlarına Dar burunlu maymunlar da denir. Bütün türlerde 32 diş mevcuttur.

Arap babunu, köpeksi uzun ağzı ile dikkati çeker.

Yayılım ve habitat

Berberi şebeği, Avrupa'da yaşayan tek maymun türüdür.

Köpekimsi maymunlar neredeyse tüm Afrika'da (Madagaskar hariç) ve Asya'nın neredeyse yarısında yaygındır. Asya'da Arap yarımadasından Güney- ve Güneydoğu Asya'ya ve Japonyaya kadar raslanırlar. Avrupa'da sadece Cebelitarık'ta yaşayan berberi şebeği vardır.

Çoğu türler ormanda yaşar, ama savan'da ve dağlık bölgelerde yaşayanlarda vardır. Resus maymunu ve hanuman languru hatta şehirlerde yaşamaya ayak uydurmuştur.

Yaşam şekli

Husar maymunu hem ağaçta hem yerde yaşayabilir.

Köpeksi maymunların yaşam şekli yaşadıkları habitata göre farklı olabilir. Sadece ağaçta yaşayan türlerin yanında, bazen yere inen türler, hem ağaç hem yerde yaşayan türler veya celada gibi sadece yerde yaşayan türler de var.

Köpekimsi maymunlar neredeyse sadece gündüz faaldir. Uyumak için ağaca tırmanır (yerde yaşayanları da) veya ulaşılması zor kayalıklara ve mağarala saklanırlar.

Sosyal davranış

Yengeç yiyen şebekler, bütün köpeksi maymunlar gibi sürü hâlinde yaşarlar.

Köpeksi maymunların çoğu bir grup içinde yaşar ve iyi gelişmiş sosyal davranış sergiler. İki ayrı grup şekli olur; birisinde tek bir erkek birçok dişilerden harem oluşturur, diğerinde ise birçok erkek, dişi ve yavrular bir arada yaşar. Büyük gruplar yiyecek arayışı için daha küçük gruplara bölünür ve uyumak için tekrar bir araya gelir. Aralarında farklı sesler, pozlar ve surat işaretleri ile iletişimi kurarlar.

Beslenme

Kara beyaz kolobusun beslenmesi neredeyse sırf yapraktan oluşur.

Familyanın iki alt familyasında beslenme farklıdır:

Cercopithecinae alt familyasına ait türler, meyve ağırlıklı hepçildir. Çekirdek, fındık, yaprak, çiçek, kök, böcek ve diğer küçük hayvanlar ile de beslenirler. Esnek yanaklarını kese olarak kullanır, yiyecekleri ağzında toplar ve sakin bir anda onları çiğnerler.
Colobinae alt familyasının türleri neredeyse sırf otoburdur ve en çok yaprak ile beslenir. Ayrıca çiçek, meyve ve diğer bitki bölümleri ile beslenirler. Böcek ve diğer küçük hayvanları çok nadir yerler. Beslendikleri sindirilmesi zor olan yapraklardan dolayı gevişgetirenler'de olduğu gibi çok odalı bir miğdeye sahibler. Diğer alt familyada var olan yanak keseleri bu alt familyada yoktur.

Üreme

Yavrusu ile bir hanuman languru

Çoğu türlerde belli bir çiftleşme zamanı yoktur. Harem oluşturan türlerde grubun tek erkeği tüm dişiler ile çiftleşir ve başka bir erkeğin dişilerine yaklaşmasına izin vermez. Çok erkekli gruplarda bütün erkekler her dişi ile çiftleşebilir, ama genel olarak sırf hiyerarşi seviyesi yüksek olan erkekler çiftleşmeyi başarır.

Gebelik 6 - 7 ay kadar sürer ve sonunda çoğunlukla tek bir yavru doğar. Yeni doğan yavruların rengi çoğu türlerde yetişkinlerden farklıdır ve ancak aylar sonra değişir. Yavru hayatının ikinci yılında sütü burakır ve 3 - 8 yıl içinde ergenleşir. Tutsak bireyler 50 yaşına kadar varabilir.

İnsanlar ve köpeksi maymunlar

Hint şebekleri insanlara uyum sağlayıp şehirlerde çoğalmaya başlamışlardır.

Birkaç köpeksi maymun türü insanlara uyum sağlamış ve şehirlere yayılmıştır. Bunlardan en çok tanılanları özellikle Hindistan'da resus maymunu ile hanuman languru'dur. Hinduizm inancının da bu gelişimi desteklemiş olması mümkündür.

Ancak birçok ormanda yaşayan diğer türlerin de nesli tehlikeye girmiştir. Ormanların daraltılması ve etleri yüzünden avlanılmaları sayılarını günden güne azaltmaktadır. Özellikle Afrika'da maymunların bazı organlarının yenilmesi geleneksel ilaç veya güç veren sihir olarak görüldüğü için yoğun avlanılmakta ve neredeyse yok olmak üzereler.

Ayrıca ilaç ve kozmetik üretimi amaçlı deneyler için de resus- ve cava maymunu türleri tercih edilir.

Sınıflandırma

Dış sistematik ve evrim tarihi

Köpeksi maymunlar kuru burunlu maymunlar alt takımının Eski Dünya maymunları grubuna aittir. Alttaki soyağacında da görüldüğü gibi kardeş taksonları insansılardır: 

Maymunlar (Primates)
├─ Nemli burunlu maymunlar (Strepsirrhini)
└─ Kuru burunlu maymunlar (Haplorhini)
  ├─ Cadı makigiller (Tarsiidae)
  └─ Asıl maymunlar (Anthropoidea)
   ├─ Yeni Dünya maymunları (Platyrrhini)
   └─ Eski Dünya maymunları (Catarrhini)
     ├─ İnsansılar (Hominoidea)
     └─ Kuyruklu Eski Dünya maymunları (Cercopithecoidea)

Kuyruklu Eski Dünya maymunları üst familyası günümüzde tek yaşayan temsilcileri köpeksi maymunların yanında nesli tükenen Victoriapithecidae ve Prohylobatidae familyalarını kapsar.

Köpeksi maymunların diğerlerinden ayrılması ancak Miyosen devrinin sonlarına doğru başlamıştır. Önceleri başka Eski Dünya maymunları ve çeşitli insansılar yaygınken artık Asya ve Afrikanın en yaygın maymunları köpeksi maymunları olmuştur.

İç Sistematik

Braza uzun kuyruklu maymunu
Celada
Kırmızı kolobus
Uzun burunlu maymunlar

Familya iki alt familyaya ayrılır, Cercopithecinae ve Colobinae. İlkinin üyeleri hepçil, kese olarak kullandıkları esnek yanaklı ve normal miğdelidir. Diğerleri ise yaprak ile beslenir, çok odalı miğdeleri olur ve kese yanakları yoktur.

Köpeksi maymunlar ikişer oymağa ayrılan 2 alt familyaya, toplam 22 cinse ve 135 türe ayrılır:

  • Alt familya Kese yanaklı köpeksi maymunlar (Cercopithecinae)
    • Oymak Uzun kuyruklu maymunlar (Cercopithecini)
      • Asıl uzun kuyruklu maymun (Cercopithecus), 25 tür
      • Yeşil uzun kuyruklu maymun (Chlorocebus), 6 tür
      • Bataklık uzun kuyruklu maymunu (Allenopithecus nigriviridis)
      • Cüce uzun kuyruklu maymun (Miopithecus), 2 tür
      • Husar maymunu (Erythrocebus patas)
    • Oymak Babunsular (Papionini)
      • Şebek (Macaca), 22 tür
      • Babun (Papio), 5 tür
      • Mandril (Mandrillus), 2 tür
      • Celada (Theropithecus gelada)
      • Beyaz kirpikli mangap (Cercocebus), 6 tür
      • Kara mangap (Lophocebus), 6 tür
      • Kipunji maymunu veya Dağ mangabı (Rungwecebus kipunji)
  • Alt familya Zayıf maymunlar (Colobinae)
    • Oymak Kolobus maymunu (Colobini)
      • Kara beyaz kolobus (Colobus), 5 tür
      • Kırmızı kolobus (Piliocolobus), 9 tür
      • Yeşil kolobus (Procolobus verus)
    • Oymak Zayıf maymunlar (Presbytini)
      • Alt oymak Langurlar (Presbytina)
        • Hanuman languru (Semnopithecus), 7 tür
        • Takkeli langur (Trachypithecus), 17 tür
        • Şapkalı langur (Presbytis), 11 tür
        • Giyinik maymun (Pygathrix), 3 tür
        • Düz burunlu maymun (Rhinopithecus), 4 tür
        • Pageh düz burunlu maymunu (Simias concolor)
        • Uzun burunlu maymun (Nasalis larvatus)

Kaynakça

  1. ^ Stepjen R. Frost (2017). "Evolution of Cercopithecidae". The international encyclopedia of primatology. Agustin Fuentes. Chichester, UK. ISBN 978-1-119-17931-3. OCLC 983796338.  |bölüm= dış bağlantı (yardım)
  2. ^ "Cercipithecidae". www.mindat.org. 27 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Temmuz 2021. 
  3. ^ "Cercopithecoidea". Mindat.org. 
  4. ^ "Cercopithecidae". Mindat.org. 

Kitaplar

  • Thomas Geissmann: Vergleichende Primatologie, Springer-Verlag 2003, ISBN 3-540-43645-6
  • Ronald M. Nowak: Walker's Mammals of the World. Johns Hopkins University Press, 1999 ISBN 0-8018-5789-9
  • Wolfgang Maier: Primates, Primaten, Herrentiere. In: Wilfried Westheide, Reinhard Rieger (Hrsg.): Spezielle Zoologie. Teil 2. Wirbel- oder Schädeltiere. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg/Berlin 2004. ISBN 3-8274-0307-3

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Köpeksi maymunlar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Makigiller</span> primat familyası

Makigiller (Lemuridae), makimsiler (Lemuriformes/Lemuroidea) grubunun en çok tanınan primat familyası. Tüm makimsiler gibi sadece Madagaskar'da bulunurlar. Eskiden bu familya'ya koyulan kedi makisigiller ve oyuncu makigiller artık ayrı familyalara ayrılmaktalar. Böylece makigiller familyası artık 20 yaşayan ve 2 soyu tükenmiş türden oluşur.

<span class="mw-page-title-main">Primat</span> memeli takımı

Primatlar veya iri beyinli yüksek memeliler, memeliler sınıfının Euarchontoglires üst takımına ait bir takımdır. Maymun adı kimi zaman bütün primatları kapsarken yalnızca simiyenler için de kullanılabilir. Primatları inceleyen bilim dalı primatolojidir.

<span class="mw-page-title-main">İnsansılar</span> Eski Dünya maymunlarından bir primat üst familyası

İnsansılar veya insansı maymunlar (Hominoidea), Eski Dünya maymunlarından bir primat üst familyası. İnsansılar üst familyası iki familyaya bölünür: Gibongiller veya küçük insansı maymunlar (Hylobatidae) ve insangiller veya büyük insansı maymunlar (Hominidae).

<span class="mw-page-title-main">Hint şebeği</span>

Hint şebeği ya da rhesus maymunu, köpeksi maymunlar (Cercopithecidae) familyasının en iyi bilinen türlerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Makimsiler</span> Madagaskarlı gececil primatlar

Makimsiler veya lemursular, nemli burunlu maymunların yaklaşık 100 türünü kapsayan bir infra takımı. Bu taksonun üyeleri yalnızca Madagaskar adası ve çevresinde bulunan küçük adalarda yaşarlar. Bilimsel adını Roma Mitolojisi'nde yer alan lemures adlı hayaletlerden almıştır. Bu ad, makilerin gece etkin olup, iri gözleriyle bakışları ile tüyler ürpertici çığlıklarından dolayı onlara yakıştırılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kuru burunlu primatlar</span> primat alt takımı

Kuru burunlu primatlar, primatlar (Primates) takımının, Simiiformes ve Tarsiiformes infra takımlarını içeren bir alt takımı. Nemli burunlu primatlar alt takımı ile birlikte, primatlar (Primates) takımını oluşturular.

<span class="mw-page-title-main">Yeni Dünya maymunları</span> mevcut tüm (insan hariç) Amerikalı primatlar

Yeni Dünya maymunları veya yassı burunlu maymunlar (Platyrrhini), bir maymun grubudur. Bu grup Amerika kıtasında yaşayan insan hariç tüm primatları kapsar. Eski Dünya maymunları ve cadı makigiller ile birlikte kuru burunlu maymunlar grubunu oluştururlar.

<span class="mw-page-title-main">Kapuçingiller</span> primat familyası

Kapuçingiller (Cebidae), Yeni Dünya maymunlarına (Platyrrhini) dahil bir primat familyası. Bu familyanın sınıflandırılması çok kez değiştirilmiştir. Bu madde'de kullanılan şekli 14 türü içeren iki cinsi kapsamaktadır: Cebus ve Saimiri.

<span class="mw-page-title-main">Durukuli</span> gececil Yeni Dünya maymunları

Durukuli veya Gece maymunu (Aotus), Yeni Dünya maymunları grubundaki monotipik Durukuligiller (Aotidae) familyasına bağlı bir primat cinsidir. Durukuligiller, Haplorhini alt takımındaki içerisinde Cadı makigiller'nin yanında, tek gececil türleri içeren familyadır. Bu Orta ve Güney Amerika'da yaşayan familyanın tür sayısı tam olarak açıklığa kavuşmuş değildir; güncel sınıflandırmada 14 ayrı tür kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Örümcek maymunugiller</span> primat familyası

Atelidae, Yeni Dünya maymunları grubundan bir primat familyası. Orta- ve Güney Amerika'da yaşarlar. Familyanın 25 türü beş cinse ayrılır: Ateles, Brachyteles, Lagothrix, Oreonax ve Alouatta.

<i>Mandril</i> Afrikada yaşayan köpeksi maymun türü

Mandril, köpeksi maymunlar familyasından, Afrika'da yaşayan bir primattır.

<span class="mw-page-title-main">Maymun</span> bazı primatlar için kullanılan terim

Maymun, Primatlar takımındaki kimi memelileri kapsayan bir terimdir. Kimi kullanımlarda terim tüm primatları kapsarken genelde Simiiformes infra takımındaki primatlar için kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Simiyen</span> primat infra takımı

Simiyenler, antropoidler ya da yüksek primatlar (Simiiformes); köpeksi maymunlar (Cercopithecoidea) ve insansılar üst familyalarından oluşan Eski Dünya maymunlarını (Catarrhini) ve Yeni Dünya maymunlarını (Platyrrhini) içeren bir primat infra takımıdır. Genelde "maymun" adıyla anılır.

<span class="mw-page-title-main">Cercopithecinae</span> primat alt familyası

Cercopithecinae, babunlar, makaklar ve vervet maymunları dahil olmak üzere yaklaşık 71 türden oluşan, bir Köpeksi maymun alt familyasıdır. Çoğu cercopithecine maymunu türü, Sahra altı Afrika ile sınırlıdır, ancak makaklar Asya'nın uzak doğu bölgelerinden kuzey Afrika'ya ve Cebelitarık'a kadar uzanır.

<i>Cercopithecini</i> primat oymağı

Cercopithecini, tümü Afrika'da bulunan, vervet maymunları, talapoinler, patas maymunları ve guenonlar dahil olmak üzere çeşitli maymun türlerini içeren bir köpeksi maymun oymağıdır.

<i>Genon</i> Afrikalı maymun

Genonlar (Cercopithecus), bir köpeksi maymun cinsidir. Bu cinsin tüm üyelerinin ortak adlarında "genon" kelimesi bulunmaz; ayrıca, bilimsel sınıflandırmadaki değişiklikler nedeniyle, diğer cinslerdeki bazı maymunların "genon" kelimesini içeren ortak adları olabilir. Bununla birlikte, bu cinsin maymunları için genon teriminin kullanımı yaygın olarak kabul edilmektedir.

<i>Colobinae</i> köpeksi maymun alt familyası

Colobinae, Colobus, Nasalis ve Semnopithecus cinsleri de dahil olmak üzere 11 cins içerisinde 61 tür barındıran bir köpeksi maymun alt familyası. Bazı sınıflandırmalar bu alt famiyanın üyelerini iki oymağa ayırırken, diğerleri onları üç oymağa ayırdı. Her iki sınıflandırma da Afrika'da bulunan 3 cinsi bir gruba koyar; bu cinsler, tıknaz başparmakları olması bakımından farklıdır. Çeşitli Asya cinsleri başka bir veya iki gruba yerleştirilir. mtDNA çözümlemesi, Asya türlerinin, biri langurlardan ve diğeri "garip burunlu" türlerden olmak üzere iki ayrı grup oluşturduğunu doğrulamaktadır, ancak Semnopithecus cinsinin ilişkileri konusunda tutarsızdır. Bazı çalışmalar, Semnopithecus'un bu gruplardan herhangi biriyle yakından ilişkili olmadığını öne sürüyor, diğerleri onları sıkıca langur grubuna yerleştiriyor.

<i>Semnopithecus</i> Güney Asyaya özgü köpeksi maymun cinsi

Gri langur (Latince:Semnopithecus), diğer adıyla Hanuman maymunu, köpeksi maymunlar (Cercopithecidae) familyasından Hint altkıtasına özgü bir maymun cinsi. Eskiden gri langurlar, Asya'nın en yaygın maymunları olan tüm langurları içerecek şekilde Presbytis cinsinde sınıflanırdı. Afrikalı colobine akrabalarından daha kısa olan başparmaklarından ötürü ayrılırlar. Bazıları Himalaya dağlarının 3.500 metre yüksekliğindeki tepelerinde yaşarlar.

<span class="mw-page-title-main">Papionini</span> köpeksi maymunlar familyasına ait çeşitli türleri içeren primat oymağı

Papionini, Kuzey Afrika ve Asya makaklarının yanı sıra, esasen Sahra altı Afrika'dan gelen babunlar, geladalar, mangabeyler, kipunjiler, matkaplar ve mandrilleri gibi birkaç büyük maymun türünü içeren bir Eski Dünya maymunları oymağıdır. Tipik olarak iki alt gruba ayrılır: Macaca cinsi ve soyu tükenmiş akrabaları için Macacina ve diğer tüm cinsler için Papionina.

<i>Nasalis larvatus</i> Borneo adasına özgü köpeksi maymun türü

Hortumlu maymun veya uzun burunlu maymun, Cercopithecidae familyasından uzun bir buruna sahip maymun türü. Malaylar onlar için Hollandalı anlamına gelen "blanda" kelimesini kullanırlar. Ortalama 7-8 santimetre uzunluğunda bir buruna sahiplerdir. Burnun ucu, erkekte çenenin altına kadar sarkar.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.