Jorge Luis Borges
| Jorge Luis Borges | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Jorge Francisco Isidoro Luis Borges 24 Ağustos 1899  Buenos Aires, Arjantin |
| Ölüm | 14 Haziran 1986 Cenevre, İsviçre |
| Meslek | Yazar, şair, eleştirmen, kütüphaneci |
| Milliyet |  Arjantin |
| Edebî akım | Büyülü gerçekçilik |
| Önemli eser |
|
| Önemli ödülleri | Commandeur de l'Ordre des Arts et des Lettres (1962)[1] |
Etkiledikleri
| |
Etkilendikleri
| |
| İmza |  |
Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo (d. 24 Ağustos 1899, Buenos Aires - ö. 14 Haziran 1986, Cenevre), Arjantinli öykü, deneme yazarı, şair ve çevirmen.[2] En önemli eserleri arasında 1940'larda yayınlamış Ficciones ve rüya, labirent, indeterminizm, sonsuzluk, ayna ve mitolojik motifleri ihtiva eden Alef yer alır.[3] Eserleri, felsefe literatürünü ve fantezi türünü etkilemiştir, 20. yüzyıl Latin Amerika literatüründe Büyülü gerçekçilik akımını önemli ölçüde etkilemiştir.[4] Büyülü gerçekçilik akımının önde gelen isimlerindendir ve gerçeküstücülük konusunda yazdığı denemeleri ile ünlüdür.[2]
Yaşamı
Borges, 24 Ağustos 1899 tarihinde Buenos Aires'te doğdu. Babaannesi İngiliz olduğu ve evde iki dil birden konuşulduğu için daha çocukken her iki dili de çok iyi derecede konuşabiliyordu. Oğluna satranç tahtasında Zeno'nun paradoksunu öğreten Jorge Guillermo Borges avukat ve psikoloji öğretmeniydi. Evlerinde Borges'in hayal gücünün sürekli olarak işgal edecek bir bahçe ve kütüphane vardı.
Babasının görme yetisinin azalması üzerine, aile tedavi için I. Dünya Savaşı'ndan önce (1914) Cenevre'ye taşındı. Burada kaldıkları süre boyunca Borges Calvin Koleji'ne devam ederek, Latince, Fransızca ve Almanca öğrendi. Sembolizm akımının örneklerinden Verlaine, Rimbaud ve Mallarmé'in eserleriyle bu sırada tanıştı. Schopenhauer'a olan sevgisi ve Walt Whitman'ı keşfetmesi de Cenevrede'yken başladı.
Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra ailesiyle birlikte İspanya'ya taşındı. Borges artık yazar olmaya karar vermişti, babasına 1870'lerde geçen bir roman yazmaya yardım ediyordu. Birkaç edebî gruba girme çalışmasından sonra, kendine akıl hocası buldu: Endülüs'lü şair Rafael Cansinos-Asséns. Onun etkisiyle kendisini "ultraistler" grubundan saymaya başladı ama kısa zamanda aidiyet hissinden sıkılarak kimseye bağlı olmadan bir şeyler yapmaya çalıştı. Denemelerle ve şiirle pasifizm, anarşi, Rus devrimi gibi bâzı şeyleri övdüğü, genel düşüncelerini dile getirdiği iki kitap yazdı. Ama sonra yazdıklarından utanarak, her iki kitabı da İspanya'dan ayrılmadan önce imha etti.
1921'de ailesiyle Buenos Aires'e geri dönmesinden sonra, babasının arkadaşı Macedonio Fernandéz'in düşüncelerinden etkilenmesi, düşüncenin yeni yollarına yönelmesine neden oldu. Fernandez'in düşünceleri Schopenhauer, Berkeley ve Hume'ün bir yansıması idi. Edebî stili ekzantrik ve düşünce tarzı karmaşıktı. Borges'e en büyük etkisi her şeye kuşkuculukla bakmasını sağlamasıdır.
1923'te ilk kitabı olan Buenos Aires Tutkusu (Ferver de Buenos Aires)'i çıkardı. 1924-1933 arası Borges için oldukça heyecan verici bir zamandı. Bu dönemde pek çok yazısı ve şiiri basıldı. Luna de Enfrente 1925'te, San Martin Defteri (Cuaderno San Martín) 1929'da basıldı. 1933-1934 yıllarında Crítica'da Alçaklığın Evrensel Tarihi (Historia universal de la infamia) yayımlandı. Bu öykü dizisi, önceden basılmış bâzı hikâyelerden alınan karakterler ve fikirler üzerine yeniden hikâye yazmakla oluşmuştu. Gerçeği ve hikâyeyi harmanladığı bu hikâyeler gerçeküstü bir otantizm taşıyorlardı. Daha sonraları bu tarz "büyülü gerçekçilik"in ilk örneklerinden sayılacaktı. Ama onun asıl kariyeri 1935'te yazdığı "Borges stili"nin ilk örneği denilen, hayâlî bir romanı eleştirdiği "Al-Motasim'e Bir Bakış" isimli öyküsüdür. 1936'da denemelerini topladığı Sonsuzluğun Tarihi Historia de la eternidad basıldı. Bu sırada maddî sıkıntılar çekiyordu, bu nedenle 1937'de Belediye Kütühânesi'nde çalışmaya başladı. Kütüphânedeki işi hafif olan yazar, iş günlerinin kalanını klâsikleri okuyarak ve modern edebiyatın uluslararası örneklerini İspanyolcaya çevirerek geçirmiştir. Bu çevirilerin en önemlileri Virginia Woolf'un ve William Faulkner'ın kitaplarıdır. Borges, bu yazarların İspanyolcadaki ilk çevirmenlerindendir. Yaratıcılığını kaybetmekten korkan Borges, eşşiz bir eser yazmak istedi ve "Pierre Menard, Don Quixote'un Yazarı"'nı kaleme aldı. Ardından da "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" geldi. Her iki hikâye Victoria Ocampo'nun Sur edebiyat dergisinde yayınlandı. Bunların başarısının verdiği motivasyonla Babil Kütüphanesi'nin çalışmalarına başladı. 1941'de bu öykülerin toplandığı Yolları Çatallanan Bahçe basıldı. Aynı hikâyeler toparlanarak "Artifices"e eklendi ve ve 1944'te Ficciones adıyla yeniden basıldı. 1942'de "Bustos Domecq" takma adı altında Adolfo Bioy Casares ile birlikte polisiye hikâyeler dizisi olan Don İsidro İçin Altı Problem'i yazdılar. Felsefe, gerçekler, fantezi ve gizemleri harmanladığı bu yeni öykülerin yanında, El Hogar'da anti-semitizmi, faşizmi ve nazizmi eşeltiren politik makaleler de yazıyordu. Bu makalelerle oldukça tanındı. 1946'da Juan Perón'un iktidara gelişiyle, kütüphanedeki işinden atıldı. Bu işten atılma onun için bir tür kurtuluş olmuştu, çünkü hem Arjantin'den Uruguay'a kadar pek çok yeri gezip, Budizmden Blake'e kadar pek çok konuda seminerler veriyor, hem de iyi para kazanıyordu. Ama ailesi Peron'un baskıcı rejiminde zor günler geçirdi, annesi ve kız kardeşi hapse girdi. 1949'da ikinci önemli kısa hikâyeler kitabı Alef (El Alef) basıldı.
1955'te Peron devrilince Borges hayâlindeki meslek olan Arjantin Ulusal Kütüphânesi Müdürlüğü'ne getirildi. ailesinden gelen hastalık nedeniyle görme bozukluğu çeken Borges bu dönemde görme yetisini tamamen kaybetti. "Bana aynı anda hem 800,000 kitabı hem de karanlığı veren Tanrı'nın muhteşem ironisi" diyerek bu gerçeği kabullenmiştir. (Umberto Eco unutulmaz romanı Gülün Adı'nda yer alan ana karakterlerden kör kütüphaneciyi Borges'ten esinlenerek oluşturmuştur.) 1956'da Buenos Aires Üniversitesi'nde İngiliz ve Amerikan edebiyatı profesörlüğüne atandı ve 12 yıl bu görevi yürüttü. 1961'de Samuel Beckett'le birlikte Uluslararası Yayımcılar Ödülü'nü (Formentor Ödülü) kazandı. Bu ödül ona gecikmiş bir uluslararası ün kazandırdı. Gözlerinin görmeyişini şiire yönelerek telâfi etmeye çalıştı. 1970'li yıllarda ABD'de çeşitli üniversitelerde dersler verdi. 1973'te Peron geri dönünce, görevinden istifa etti. Ders vererek ve yolculuk yaparak geçirdiği zamanın meyvesi 1975'te basılan toplama hikâyelerin olduğu Kum Kitabı (El libro de arena) oldu. Dünya gezilerinin sonucu ona eşlik eden Maria Kodama'nın resimlerini çektiği yazılarını ise kendi yazdığı Atlas'la (1984) sonuçlandı.
Zannedilenin aksine, Nobel ödülünü alamadan 87 yaşında, 14 Haziran 1986'da Cenevre'de karaciğer kanserinden hayatını kaybetti.
Eserleri
- Fervor de Buenos Aires (Buenos Aires Tutkusu), 1923, şiir
- Luna de enfrente (Yolun Ötesinde Ay), 1925, şiir
- El tamaño de mi esperanza, 1925, denemeler
- El idioma de los argentinos, 1928, denemeler
- Cuaderno San Martin (San Martin Defteri), 1929, şiir
- Evaristo Carriego, 1930, denemeler
- Discusión, 1932, denemeler ve eleştiriler
- Historia universal de la infamia (Alçaklığın Evrensel Tarihi), 1935, hikâyeler
- Historia de la eternidad (Sonsuzluğun Tarihi), 1936, denemeler
- El jardín de senderos que se bifurcan (Yolları Çatallanan Bahçe), 1941, hikâyeler
- Seis problemas para don Isidro (Don İsidro İçin Altı Problem), 1942, Adolfo Bioy Casares’le yazılmış detektif hikâyeleri
- Poemas: 1922-1943, 1943, şiir
- Ficciones (Ficciones Hayaller ve Hikayeler), 1944, kısa hikâyeler
- Un modelo para la muerte, 1946, Adolfo Bioy Casares ile yazılmış detektif hikâyeleri
- Dos fantasías memorables, 1946, Adolfo Bioy Casares ile yazılmış fantastik hikâyeler
- El Aleph (Alef), 1949, denemeler, hikayeler
- Aspectos de la poesía gauchesca, 1950, eleştiriler
- Antiguas literaturas germánicas, 1951, eleştiriler
- La muerte y la brújula (Ölüm ve Pusula), 1951, kısa hikâyeler
- Otras inquisiciones 1937-1952 (Öteki Soruşturmalar), 1952, denemeler ve eleştiriler
- Historia de la eternidad (Sonsuzluğun Tarihi), 1953, denemeler, kısa hikâyeler ve eleştiriler
- El "Martín Fierro", 1953, denemeler
- Poemas : 1923-1953, 1954, şiirler
- Los orilleros; El paraíso de los creyentes, 1955, Adolfo Bioy Casares ile iki senaryo
- Leopoldo Lugones, 1955, Betina Edelborg ile eleştiriler
- La hermana de Eloísa, 1955, kısa hikâyeler
- Manual de zoología fantástica (Kurgusal Varlıklar Kitabı), 1957, Margarita Guerrero ile yazılmış hayali hayvan metinleri
- Libro del cielo y del infierno, 1960, Adolfo Bioy Casares ile denemeler
- El Hacedor, 1960, şiirler
- Antología Personal, 1961, denemeler, şiir veleştiriler
- El lenguaje de Buenos Aires, 1963, José Edmundo Clemente ile uzun denemeler
- Introducción a la literatura inglesa (İngiliz Edebiyatı Tarihi), 1965, María Esther Vázquez ile eleştiri
- Para las seis cuerdas, 1965, Tango ve milongalar için sözler
- Literaturas germánicas medievales (Orta Çağ Alman Edebiyatı), 1966, María Esther Vázquez ile eleştiri
- Crónicas de Bustos Domecq, 1967, Adolfo Bioy Casares ile denemeler
- Introducción a la literatura norteamericana (Amerikan Edebiyatına Giriş), 1967, Esther Zemborain de Torres ile eleştiri
- Conversations with Jorge Luis Borges (Borges'le Konuşmalar), 1968, Richard Burgin ile
- Nueva Antología Personal, 1968, denemeler, şiirler ve eleştiriler
- Elogio de la sombra(Karanlığa Övgü), 1969, şiir
- El otro, el mismo, 1969, şiir
- El informe de Brodie (Brodie Raporu), 1970, kısa hikâyeler
- El congreso, 1971, denemeler
- Nuevos Cuentos de Bustos Domecq, Adolfo Bioy Casares ile beraber
- El oro de los tigres, 1972, şiir.
- El libro de arena (Kum Kitabı), 1975, Kısa hikâyeler
- La Rosa Profunda (Sonsuz Gül), 1975, şiir
- La moneda de hierro, 1976, şiir
- Diálogos, 1976, Borges ve Ernesto Sabato arasında konuşmalar
- ¿Que es el Budismo?, 1976, dersler
- Historia de la Noche, 1977, şiirler
- Prólogos con un Prólogo de Prólogos, 1977, kitap önsözleri
- Borges El Memorioso, 1977, Antonio Carrizo ile konuşmalar
- Rosa y Azul: La rosa de Paracelso; Tigres Azules, 1977
- Borges, oral, 1979, dersler
- Siete noches (Yedi Gece) 1980, dersler
- La cifra, 1981, şiir
- Nueve ensayos dantescos (Dantevari Denemeler), 1982, Dante üzerine denemeler
- Un argumento, 1983
- Veinticinco Agosto 1983 y otros cuentos, 1983, kısa hikâyeler
- Atlas (Atlas), 1984, María Kodama ile hikayeler ve denemeler
- Los conjurados, 1985, şiir
- Textos cautivos, 1986, eleştiriler
- This Craft of Verse, 2000, dersler
Çevirileri
Borges'in ilk eseri bir çeviridir: Mutlu Prens. Borges, Oscar Wilde'ın eserini 1909 yılında, henüz 10 yaşındayken, İngilizceden İspanyolcaya çevirmiştir. "Alvaro Lafinur çeviriyi öyle kusursuz bulmuştu ki, Buenos Aires gazetesi El Paìs'de 'Jorge Borges' imzasıyla yayımlanmasını sağlamıştı; baba Borges'in arkadaşları onun sandılar."[5]
Virginia Woolf'un Orlando: Bir Yaşamöyküsü isimli eserini de, Orlando adıyla, 1937 yılında İspanyolcaya kazandırmıştır. Bu, annesiyle (Leonor) yaptığı imece usulü bir çeviridir. Bu çeviride kendisinin yahut annesinin ne kadar payı olduğu konusunda eleştirmenler ve Borges farklı fikirdedir. James Woodall, Leonor'un tek başına bu eseri çeviremeyeceğini söyler.[6] Borges annesiyle yaptığı çeviriler söz konusu olunca çevirileri bazen kendisinin yaptığından ve annesinin kontrol ettiğinden, bazen de annesinin yaptığından kendisinin kontrol ettiğinden bahseder. Lakin soru ilk sorulduğunda muzipliği uyarınca "tercümeleri o yaptı ama benim imzam var."[7] demekten geri durmaz. Woolf'dan Kendine Ait Bir Oda'yı da, Un cuarto propio adıyla, 1936'da benzer bir yöntemle İspanyolcaya kazandırmış olmalılar.
Borges'in en sevdiği yazarlardan biri de kuşkusuz Franz Kafka'dır. Borges, 1938 yılında, Kafka'nın Dönüşüm isimli öyküsünü, La metamorfosis adıyla, İspanyolcaya çevirmiştir.[8] Borges, bu çeviri üzerine, yaptığı bir söyleşide, Alastair Reid'in, "Kafka'yı tercüme etmek nasıl bir tecrübeydi?" sorusuna, "Çok kıskandım. Ben yazmış olmayı isterdim. Kıskançlıktan kudurdum. Evet. (Güler)"[9] yanıtını vermiştir. Borges, aynı söyleşide, Kafka'yı tercüme etmenin zor olmadığını zira Kafka'nın berrak bir üslupla yazdığını ve çok fazla metafor kullanmadığını dile getirmiştir.
William Faulkner'ın Çılgın Palmiyeler romanını 1940 yılında, Las palmeras salvajes adıyla İspanyolcaya kazandırmıştır. Bu, Faulkner'ın İspanyolcadaki ikinci, Latin Amerikadaki ilk çevirisidir.[10] Borges, Norman Thomas di Giovanni ile yaptığı bir söyleşide çeviri hakkında, "Tabiî, tercüme Buenos Aires'te yayınlanınca insanlar fazlaca uzun ve karmaşık cümleler kullanarak Faulkner'a sadık kalmadığımı söylediler. Bu uzun ve karmaşık cümlelerin metinde de yer alabileceğini hatırlatmak zorunda kaldım."[11] demiştir.
Borges'in Woolf'un Orlando [1928 (telif)-1937 (çeviri), 9 yıl arayla] ve Kendine Ait Bir Oda'sını [1929 (telif)-1936 (çeviri), 7 yıl arayla], Faulkner'ın Çılgın Palmiyeler'ini [1939 (telif)-1940 (çeviri), 1 yıl arayla] kitapların telif tarihine bu kadar yakın bir zamanda, henüz bu yazarlar bugünkü kanonik yerlerini almamışken, çevirmiş olması onun dönem edebiyatını nasıl titiz ve günlük takip ettiğini kanıtlar niteliktedir. Kaldı ki Borges bu çevirileri bu tarihlerde yapmış olsa da bu yazarlara ilişkin eleştiri yazılarını daha erken tarihlerde zaten kaleme alıyordu.
Borges, Marcel Schwob'un, Düşsel Yaşamlar isimli eserinde yer alan, Bay Burke ve Bay Hare isimli yaşam öyküsünü de İspanyolcaya çevirmiştir.[12]
Borges'in bir başka çevirisi de Yastıkname'ydi. Borges Sei Şonagon'un eserini sevgilisi María Kodama ile birlikte El libro de la almohada adıyla İspanyolcaya kazandırmıştı.[13]
Borges'in yaptığı çeviriler kadar yap(a)madığı/bitiremediği çeviriler de söz konusuydu. En yakın arkadaşlarından birisi olan Adolfo Bioy Casares ile beraber Macbeth çevirisine "kalkışmışlardı". 1970 yılında Shakespeare'e karşı denenen bu "taaruz" yarıda kalacaktı.[14] Çeviri hiçbir zaman tamamlanmadı ve dolayısıyla yayımlanmadı. Borges Macbeth'e bir önsöz yazdı ama bu kendi çevirisi için değildi.[15]
Kaynakça
- ^ Troop Software Factory. "Jorge Luis Borges". 13 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Young, Richard; Cisneros, Odile (2010). Historical Dictionary of Latin American Literature and Theater (İngilizce). Lanham, MD: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-7498-5.
- ^ * David Wheatley (Director) (1983). Profile of a Writer: Borges and I (Feature Documentary). Arena. 28 Nisan 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2024.
- ^ Theo L. D'Haen (1995) "Magical Realism and Postmodernism: Decentering Privileged Centers", in: Louis P. Zamora and Wendy B. Faris, Magical Realism: Theory, History and Community. Duhan and London, Duke University Press, pp. 191–208.
- ^ James Woodall, Kitabın Aynasındaki Adam, çev. Armağan Anar, İletişim Yayınları, 1.baskı (1997), s.65-66.
- ^ James Woodall, Kitabın Aynasındaki Adam, çev. Armağan Anar, İletişim Yayınları, 1.baskı (1997), s.175.
- ^ Richard Burgin, Borges'le Söyleşiler, çev. Hatice Esra Mescioğlu, Paradigma Yayıncılık, 1. baskı (2009), s.183.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2020.
- ^ Richard Burgin, Borges'le Söyleşiler, çev. Hatice Esra Mescioğlu, Paradigma Yayıncılık, 1. baskı (2009), s.293.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2020.
- ^ Richard Burgin, Borges'le Söyleşiler, çev. Hatice Esra Mescioğlu, Paradigma Yayıncılık, 1. baskı (2009), s.182.
- ^ Bu eserin hangi adla ve hangi tarihte İspanyolcaya çevrilmiş olduğuna ilişkin bir bilgiye ulaşılamadı. Bu çevirden şurada bahsediliyor: https://en.m.wikipedia.org/wiki/Imaginary_Lives
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ocak 2021.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 11 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2020.
Dış bağlantılar
Vikisöz'de Jorge Luis Borges ile ilgili sözler mevcuttur.
Wikimedia Commons'ta Jorge Luis Borges ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur- Internetaleph - Jorge Luis Borges
- Borges'in detaylı biyografisi (İngilizce)
