Jelenia Góra Vadisi

Jelenia Góra Vadisi
Tür	Doğal park alanı
Konum	Silezya, Jelenia Gora, Polonya
Açılış	13-14. yy
Durum	Etkin

Jelenia Góra Vadisi (Lehçe; Kotlina Jeleniogórska, Silezyaca;Kotlina Lelýniohorski, Almanca; Hirschberger Tal),(Polonya'da kelime anlamıyla "Geyik Dağı Vadisi") Batı Südetler'de, Silezyanın kuzey tarafında ve Klodzko Vadisi'nin yanında yer alan Südetlerin en büyük havzasını oluşturan büyük bir vadidir. Deniz seviyesinden 250-400 metre yükseklikte yer alır ve 273 kilometrekarelik bir alanı kaplar. 19. yüzyılda güzel manzarası ile muhteşem saraylar, malikaneler ve parklar inşa eden Prusya yüksek soylularını kendine çekmiştir. Muazzam sayıda görkemli yapılmış ev vadiyi Orta Avrupa'daki en önemli peyzaj manzaralarına sahip alanlardan birine dönüştürdü.^[1][2]

Jelenia Góra Vadisi'nin sarayları ve peyzaj parkları, 20 Eylül 2011'de belirlenen Polonya'nın resmi ulusal Tarihi Eserlerinden (Pomnik historii) biridir. Liste Polonya Ulusal Miras Kurulu tarafından belirlenmektedir.^[3]

Jelenia Góra vadisi, Südet dağlarının bazı bölümleriyle çevrilidir. Aynı zamanda güney sınırı olan Karkonosze'nin eteklerinde yer alır. Doğuda Rudawy Janowickie, batıda Jizera Dağları ve kuzeyde Kaczawskie Dağları ile sınır komşusudur. Bóbr Nehri kuzey tarafı boyunca vadiden geçer. Kolları olan Łomnica ve Kamienna güneydoğu ve güneybatıdan ilerleyerek vadinin doğu ve batı tarafı boyunca akar ve Jelenia Góra'dan sonra Bóbr'a açılır. Vadinin adı, aynı zamanda Silezya Karkonosze'nin en önemli kasabası olan Jelenia Góra'dan gelmektedir.

Vadi, küçük havzalarla ayrılmış tepeliklerle karakterizedir. Karpniki yakınlarındaki Wzgórza Karpnickie en doğudaki tepedir. Onu batıda Mysłakowice yakınlarındaki Obniżenie Mysłakowickie havzası izler. Cieplice'nin güneydoğusundaki Wzgórza Łomnickie tepesi, Śląskie-Zdrój (Jelenia Gózwazwayswaza yakındaki bir kaplıca bölgesi, Soocybiesbie Obnisbie Obniezybiesbies), Piechowice'nin kuzey batısındaki tepe ve Stara Kamienica yakınlarındaki Starej Kamiency havzası peşi sıra yer alır.

12. yüzyılda Polonya krallığı Jelenia Gora vadisi yakınında, Nowo Grodziec veya Swiny gibi Bohemya'ya karşı savunma amaçlı kaleler inşa etti. I. Boleslaw Silezya'da Ostsiedlung'u başlattıktan sonra Almanlar da bölgeye geldiler. 13. yüzyılın sonlarında Alman sömürgeciler bölgedeki ormanlık alanları keserek ve yakarak azalttılar. Sonrasında aralarında Hirschberg'in de bulunduğu (Jelenia Góra) birkaç köy ve kasaba kuruldu. Bu sıralarda Schaffgotsch ailesi bölgeye geldi ve vadinin büyük bölümlerinin yanı sıra Dev Dağlar'ın sahibi oldu. Durum aile 1945'te sınır dışı edilinceye kadar devam etti. Ormanlar Bohemya'ya karşı doğal bir sınır olarak önemini yitirdikten sonra Jawor-Świdnica dükü sınırı güvence altına almak ve köyleri korumak için vadide birkaç kale inşa etti. Özellikle Bohemya ile sürekli bir kan davası içinde olan II. Bolko'nun saltanatı sırasında birçok sur inşa edildi. 15. yüzyılın ortalarında Silezya'ya hakim olan Matthias Corvinus, Silezya kalelerinin neredeyse tamamını yıktı. Rönesans ve Barok döneminde ise birçok malikane genişletildi ve bazıları görkemli saraylara dönüştü.

Berlin Antlaşması'ndan (1742) beri Silezya, Prusya Krallığı'nın bir parçası olmuştu. 18. yüzyılın sonunda, manzaradan etkilenen sanatçılar ve gezginler vadiyi keşfetti. Başlangıçta Bad Warmbrunn (şimdi Jelenia Góra'nın bir bölgesi olan Cieplice Śląskie Zdrój), kaplıcaları ile popüler bir hamam ve turizm merkezi haline geldi. 1822'de Prusya kralı III. Frederick William'In erkek kardeşi Wilhelm, Hohenzollern hanedanının ilk prensiydi. Yazlık konutunu Hirschberg vadisinde yer alan Fischbach (bugünkü Karpniki) kalesinde aldı. 1831'de kral, Fischbach'taki erkek kardeşini ve Erdmannsdorf'un önceki sahibi mareşal August von Gneisenau'yu ziyaret ederken Erdmannsdorf arazisini de kendisi satın aldı. Vadi, prenslerin gözlerden uzak yaşayabileceği bir yer haline geldi. 1839'da kral, kızı Prenses Louise için yakınlardaki Schildau Kalesi'ni (bugünkü Wojanów) satın aldı. IV. Frederick William, Erdmannsdorf Sarayı'nı genişletti. Birçok yeni park oluşturuldu ve malikaneler ve saraylar en yeni mimari tarzlara göre yeniden inşa edildi. Kalıntı izleri, küçük pavyonlar, kulübeler, romantik tapınaklar ve manzara noktaları uluslararası bilinirliğe sahip bir kültürel ortam yarattı.^[4]

19. yüzyılın sonunda Hirschberg vadisi Almanya'nın en çok tercih edilen seyahat noktalarından biri haline geldi. Araba ile turizm 20. yüzyılın ilk yarısında Sudetenstraße (Sudete yolu) gibi yeni yolların inşasından sonra popüler hale geldi. Hirschberg, Krummhübel (Lehçe: Karpacz) ve Schreiberhau'da (Lehçe: Szklarska Poręba) birçok yeni otel inşa edildi. Aynı zamanda bir sanatçı topluluğuna da ev sahipliği yaptı. Bad Warmbrunn, Doğu Almanya'daki en popüler kaplıcalardan biriydi. Saraylar ve parklar turistik bir cazibe merkezi haline geldi ve halka birçok sanat koleksiyonu açıldı.

II. Dünya Savaşı'nın sonunda Silezya Sovyetler Birliği tarafından fethedildi ve vadi Polonya'nın bir parçası oldu. Yeni sahipler kültürel mirası çok az koruyabildiler. Önemli kiliseler ve kaleler, 13. ve 14. yüzyılda Alman kolonizasyonundan önceki erken Polonya kültürü eserleri korundu ama saraylar ve malikaneler ihmal edilip tahrip edildi. Savaştan hemen sonra turizmin yeniden canlandırılması denendi. Ancak vadideki tatil evlerinin çoğu yeni yerleşimciler tarafından işgal edildiğinden ve turistik altyapı harap durumda olduğundan bu girişimler başarısız oldu. Sanat koleksiyonlarının çoğu ya yok edildi ya da dağıtıldı.

Polonya'da komünizmin çöküşünden sonra, Polonyalı yerleşimcilerin torunları tarafından giderek daha fazla kabul edilen ve değer verilen kültürel peyzajın yeniden keşfi başladı. Bugün pek çok özel ve hükûmet girişiminin yanı sıra Alman sürgün örgütleri ve eski sahiplerinin aile üyeleri, turistik altyapıyı ve kültürel mirası canlandırmak için birlikte çalışıyorlar. Akademisyenler de vadinin Dünya Mirası Alanı olarak kabul edilmesi için çalışıyor.

Bazı çağdaş dönem araştırmacıları 19. yüzyılın Hirschberg vadisini "büyük İngiliz bahçesi" olarak tanımladılar. 18. yüzyılın sonunda, Hirschbergs şehir planlama müdürü Schönau, şehrin çevresindeki tepelerde birkaç bahçe yaptı. 1800 civarında ilk parklar Ruhberg (Lehçe: Ciszyca) ve Stonsdorf'ta (Lehçe: Staniszów) ortaya çıktı. Bahçe tasarımı sanatı özellikle melankoli, gözyaşı, şaşkınlık veya neşe gibi derin duyguları harekete geçirmek için uygun olduğundan, bu erken parklar felsefedeki duygusallık akımından etkilenmiştir.

19. yüzyıl boyunca bahçecilik, romantik fikirlerden ve yeni bir tarihsel farkındalıktan giderek daha fazla etkilenmeye başladı. Farklı sahneler ve mimari stiller yerine, yalnızca ağaçlar, korular, dereler, çayırlar ve tepeler gibi sadece doğal unsurlardan oluşan daha sade tasarımlar popüler hale geldi. Geniş yol ağları ve uzun görüş alanları bu parkların merkezi bir unsuruydu. Öne çıkan bir örnek Fischbach parkıydı.

Hirschberg vadisindeki peyzaj mimarisi, 1840'larda Peter Joseph Lenné'nin çalışmasıyla doruğa ulaştı. Erdmannsdorf (Lehçe: Mysłakowice), Schildau (Lehçe: Wojanów) ve Lomnitz'de (Lehçe: Łomnica) yeni parklar oluşturuldu. Bu parklar, İngiltere'den Lenné ve Pückler-Muskau tarafından benimsenen bir ilke olan patentli peyzaj bahçesini kavramının devamıydı. Ana binanın etrafında küçük bölümlere ayrılmış zengin bir şekilde dekore edilmiş bahçeler, ardından geçiş bölgesi olarak bir zevk alanı ve yavaş yavaş yayılan bir peyzaj bahçesi ile dikkat çekiyordu. Çevredeki kırsal alanda Lenné tarafından sokaklar, patikalar, gözetleme noktaları ve dinlenme yerleri ile çevre düzenlemesi yapılmıştır.

Farklı dönemlerden çok sayıda park, tüm bu parkların çevredeki kırsal alanlara sanatsal benzeşmesi ve Dev Dağların pitoresk fonu, Silezya Elysium'u olarak kabul edilen eşsiz bir manzara yarattı. Birkaç yıldan beri Polonya koruma örgütü, kaybolan güzelliğini yavaş yavaş geri kazanan kültürel peyzajı korumaya ve yeniden yaratmaya çalışıyor.

Jelenia Góra vadisi, Karkonosze Dağları'nın doğal ön bölgesidir. Vadideki birçok yer, dağların eşsiz manzarasına bakar. Vadinin göze çarpan bir özelliği, örneğin Mysłakowice, Staniszów ve şimdi Jelenia Góra veya Cieplice Śląskie-Zdrój'da park, spa ile çok sayıda dinlenme alanı vardır. Karkonosze (Dev) Dağları'nın eteğinde bir kale kalıntısı olan Chojnik tüm Jelenia Góra vadisine bakmaktadır. Wzgórza Łomnickie'nin güneyinde, dağların eteğinde, 1980'lerde ve 1990'larda oluşturulan bir göl bölgesi ise başka bir özelliğidir. Bu göl yapısı Zbiornik Sosnówka veya Jezioro Sosnówka'nın Sosnówka ve Podgórzyn'in altında, 1,5 kilometre uzunluğunda, 20 metre yüksekliğinde ve 170 hektarlık bir alana sahip bir barajın en büyüğü olduğu bir dizi barajdan oluşur.^[5]

Wojanów sarayı (Almanca; Schloss Schildau), vadideki üç eski kraliyet Prusya yazlık konutundan biriydi. İlk olarak 1281'de adı geçmektedir. 1299'dan sonra von Zedlitz ailesine ait oldu. 1603 ve 1607 yılları arasında Nikolaus Freiherr von Zedlitz und Nimmersatt tarafından Otuz Yıl Savaşları sırasında yıkılan ve 1667'de Christoph von Zedlitz tarafından yeniden inşa edilen yeni bir bina inşa edildi. 1832 ve 1833 yılları arasında sarayın içi Karl Friedrich Schinkel'e yakın bir mimar tarafından değiştirildi. 1839'da Prusyalı III. Frederick William, binayı kızı Louise'e hediye etmek için satın aldı. Sonraki yıllarda park Peter Joseph Lenné tarafından yeniden tasarlandı. II. Dünya Savaşı'ndan sonra saray yağmalandı ve mobilyalar kaldırıldı. Polonya döneminde yeni sahipleri burayı idari bina ve tatil konutu olarak kullandılar. Daha sonra terk edildi ve harabeye döndü. 1995 yılında bir Polonya-İtalyan şirketi binayı lüks bir otel, spa ve iş merkezine dönüştürdü ve çevresini restore etti. Alan böylece bilinen görkemine kavuştu.^[6]

Mysłakowice sarayı (Almanca; Schloss Erdmannsdorf) Prusya kralının yazlık ikametgâhıydı ve vadideki en önemli saraydı. İlk kez 1305 kayıtlarında adından bahsedilir. 16. yüzyıla kadar Zedlitz, Stange ve Reibnitz ailelerine aitti. Bugünün binasının özü, Maximilian Leopold von Reibnitz'in binayı Barok bir mimari temelinde genişlettiği 18. yüzyıldan kalmadır. Daha sonra von Richthofen ve August Neidhardt von Gneisenau aileleri satın aldı. Gneisenau burayı neo-klasik tarzda genişletti. Ölümünden sonra Prusyalı III. Frederick William sarayı satın aldı. Schinkel ve Lenné'yi adlı mimarları göreve getirerek Silezya'daki en güzel peyzaj bahçelerinden biri haline getirmeye çalıştı. 1837'de III. Frederick William mülkünün büyük bir bölümünü pitoresk Alp tarzı evler inşa eden Tirol'den gelen dini mülteci gruplara bıraktı. Frederick Williams'ın ölümünden sonra, halefi Prusyalı IV. Frederick William sarayı Friedrich August Stüler'in neo-Gotik tarzda planlarına dönüştürdü. 1909 yılına kadar görkemini koruyan bina Prusyalı kralların ve Alman imparatorlarının yazlık ikametgâhı olmaya devam etti. Daha sonra 1,7 milyon Mark'a satıldı.^[7]

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Komünist Kızıl Ordu sarayı işgal etti. 1951'den sonra Polonya devleti burayı okul olarak kullandı ve iç kısmını büyük ölçüde değiştirdi. Bugün dış cephenin bazı bölümleri yenilenmiştir ve bazı önemli yapıları kaybolsa da alanın çoğu korunmuştur.

Karpniki sarayı (Almanca; Schloss Fischbach), Prusya Prensi Wilhelm'in yazlık sarayıdır. Ayrıca vadideki en bilinen saraylardan biridir. İlk olarak 1364 kayıtlarında hendekli bir kale olarak bahsedilmiştir. Başlangıçta Predel ve Reichenbach ailelerine ait olan kale, 1476'da kaleyi iki katlı bir konakla genişleten Hans I. Schoff tarafından satın alındı. 1593 yılındaki bir yangından sonra bina yeniden Rönesans tarzında iki yeni kanatla genişletildi. 1822'de prens Wilhelm, Hohenzollern hanedanının vadideki ilk yazlık sarayı olan Fischbach'ı satın aldı. 1844'ten başlayarak, kısmen prensin kendi planlamalarıyla neo-Gotik tarzda yeniden inşa edildi. Wilhelm ve halefleri ayrıca sarayı, Orta Çağ cam resimlerinden ve uzak doğu sanat eserlerinden oluşan dikkate değer bir sanat koleksiyonuyla donattı. II. Dünya Savaşı'nın sonunda, Silezya'dan önemli sanat hazineleri ve Berlin'deki milli kütüphane için bir depo olarak kullanıldı.^[8][9]

Savaştan sonra Rus ve Polonyalı askerler, Polonya sınırlarında kalan Karpniki'yi yağmaladı. Sonraki yıllarda saray okul ve akıl hastanesi olarak kullanılmıştır. Zamanla tadilat gerekir hale geldi ve tahliyesi gerekti. Sonraki yıllarda birkaç kez yağmalandı ve kasten yıkıldı. Demir Perde'nin yıkılmasından sonra birkaç girişim kalenin harabiyetini önlemeye çalıştı ancak başarılı olamadı.

Büyük emlak parkı 1822'den sonra prenses Marianne'in talimatlarıyla oluşturuldu. Düzenleme sahiplerinin ailesine atıfta bulundu. Mermer bir bankta prens, prenses ve çocuklarının madalyonları, prenses Marianne'in erkek kardeşinin anısına neo-Gotik bir anıt ve Waldemarsturm'da Prens Waldemar'ın bir silah koleksiyonu bulunuyordu. Aynı zamanda kulübeler, bir sera, Christian Daniel Rauch tarafından yüksek bir haç ve bazı bina ve yapılar dikildi. Bugün park sınırları güçlükle görülebiliyor ve binalarının çoğu yıkılmış durumda.

Bukowiec sarayı (Almanca; Buchwald); eskiden Kontes von Reden adını taşıyordu. Şu an Belvedere ile beraber akademi görevini görüyor.^[10]

Cieplice Śląskie-Zdrój sarayı (Almanca; Bad Warmbrunn); Kont Schaffgotsch'in olduğu bilinmektedir.^[11]

• Kotlina Jeleniogórska. Wydawnictwo PTTK "Kraj". 1997. ISBN 83-7005-366-1. 
• Das schlesische Elysium – Burgen, Schlösser, Herrenhäuser und Parks im Hirschberger Tal. Potsdam: Deutsches Kulturforum östliches Europa e.V. 2005. ISBN 978-3-936168-33-4. 

• http://dolnyslask.org/miejscowosci/obiekty/jeleniagora/ 24 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - açıklama ve resimler (Lehçe)