Irsî monarşi

Irsî monarşi, kalıtsal monarşi ya da hanedanlık sistemi, monarşi yönetim sisteminin en yaygın olan ve günümüzde süregelen monarşilerin çoğunun kullandığı yöntemidir.

Irsî monarşi yönetimi altında tüm hükümdarlar aynı aileden gelir ve hükümdarlık ailenin bir üyesinden diğer üyesine veraset yoluyla geçer. Hanedanlık sisteminin avantajları istikrar, süreklilik ve önceden kestirilebilirlik ile birlikte aile içi şefkatin dengeleyici unsuru ve sadakattir.

Örneğin bir ırsî monarşinin başındaki kral ya da kraliçe ölür ya da tahttan feragat ederse taç genellikle bir sonraki nesle, yani kral ya da kraliçenin belirli bir sıra gözetilerek çocuğuna geçer. O çocuk da ölürse taç bu sefer onun çocuğuna, eğer çocuğu yoksa da kardeş, yeğen, kuzen ya da diğer bir akrabasına geçer. Irsî monarşilerde çoğunlukla tahta çıkma sırası konmuş belirli kurallara göre belirlenir ve böylece çok önceden tahta kimin çıkacağı bilinir. Günümüzde tahta geçme sırası tipik olarak en büyük çocuktadır ancak babayanlı soydan gelene, seçilmiş olan başka bir veliahda ya da dönerek seçilen bir veliahta geçme gibi geçmişte daha çok kullanılan başka yöntemler de bulunur.

Tarihsel olarak tahta geçme sistemlerinde özellikle bu hakkın yalnız erkek çocuklarda mı olduğu ya da kız çocukların da bu hakka sahip olup olmadığı sorunu üzerinde yoğunlaşan farklılıklar olmuştur. Babayanlı tahta geçiş sisteminde kadınların ne tahta çıkmasına ne de soyundan gelen erkeklere tahta geçiş hakkını bırakmasına izin verilir. Babayanlı bir akraba babasoyundan doğrudan ortak bir atası olan kişidir. Diğer bir tahta çıkma sisteminde ise hem erkek hem de kadınlar varis olabiliyor ve cinsiyete bakmadan yaşça büyüklüğe göre tahta çıkılmasına olanak sağlıyor.

Seçimli monarşi de eğer seçime girme hakkı yalnızca bir aileye verilirse ırsî monarşi gibi olabilir. Tarihte buna rastlanmıştır. Burada kullanılan yöntemlerden birisi, hükümdar hâlâ hayatta iken nüfuzunu kullanarak bir akrabasını seçtirmesiydi.

Avrupa'da Orta Çağın son dönemlerinde ülkelerin çoğu resmî olarak seçimli monarşiydi ancak hükümdarlık yüzyıllar boyu aynı ailede kaldığından ötürü bu karışık durum yavaş yavaş ırsî monarşiye doğru dönüşmekteydi. Günümüzde bu monarşilerin çoğu resmî olarak da ırsî monarşi hâline gelmiştir.