III. Yezdicerd

III. Yezdicerd, III. Yezdigird ya da III. Yezdicürd, (Farsçada: یزدگرد سوم, "Tanrı tarafından yaratılan"), Sasani İmparatorluğu'nun yirmi dokuzuncu ve son hükümdarıdır.^[1] 628 yılında oğlu II. Kubâd tarafından öldürülen II. Hüsrev'in (590–628) torunudur. Babası Şahryar'dı ve babaannesi Bizans İmparatoru Mauricius'un kızı Miriam'dı. Ayrıca, Ali'nin torunu Ali Zeyn el-Âb’ı-Dîn'in annesi Şehre-Bânû'nun da babası olur.

III. Yezdicerd, 16 Haziran 632 tarihinde, iç karışıklıklarla geçen bir dönemin ardından tahta yükseldi. III. Yezdicerd tahta genç olarak geçtigi için gerçekte krallık gücünü şahsen pek kullanamadı ve devamlı olarak danışmanlarının kontrolü altında kaldı.

Tahta geçtiği yıl, ilk Arap birlikleri Sasani topraklarına akınlara başlamıştı. Bizanslılarla yapılan yıllarca süren savaşlar Sasanileri yormuş; İran ekonomisinin gerileyişi vergilerin ağırlığı, dinsel kargaşalık, katı sosyal tabakalaşma, yöresel idarecilerin artan gücü ve kral adayları arasındaki taht kavgaları Sasanileri çok zayıflatmıştı. Yayılmacı Arap tehdidine Sasaniler ve özellikle III. Yezdicerd uygun direniş sağlayamadı. III. Yezdicerd, Sasanilerin eski rakibi ve düşmanı olan Bizans İmparatorluğu'ndan destek almak istedi ve o zaman imparator olan Herakleios oğlu Konstantinos'un kızı olan Manyanh'ın III. Yezdicerd ile evlenmesine izin vererek bir ittifak sağlandı ise de bu Sasanilere pek yardımcı olmadı.

Sasaniler ile Müslüman Araplar arasındaki ilk muharebe Nisan 633'te olmuştu. 633 yılı sonuna kadar Muhammed'in seçilmiş sahabelerinden olan Halid bin Velid komutasındaki disiplinli Arap orduları ile Sasani orduları arasında dokuz muharebe daha gerçekleşti ve tümü Halid bin Velid'in zaferiyle sonuçlandı. Halid bin Velid, Halife Ebu Bekir'in ölümünden sonra bölgedeki komutanlıktan ayrıldı. 634 yılının Ocak ayında Arap ordusu Firaz Savaşı'nı kazandı; fakat Ekim 634'te Sasani ordusu, Köprü Savaşı'nda Arap ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Halife Ömer bin Hattab'ın zamanında, 637'de Kadisiye Savaşı'nda Rüstem Farukzâde komutasında büyük bir Sasani ordusu, kendinden epey küçük olan bir Müslüman Arap ordusuna yenik düştü.

Kadisiye Savaşı yenilgisi ile Sasani İmparatorluğu'nun sonu gelmişti. Fakat Kadisiye Savaşı'ndan hemen sonra Halife Ömer bin Hattab gönderdiği bir mektupla III. Yezdicerd'in İslam dinini kabul etmesini istediği zaman Yezdicerd verdiği yanıtta Sasani resmi dini olan Zerdüştlük dininin çok tanrılı bir din olmadığını ve Araplarla karşılaştırılınca İranlıların daha uygar ve daha fazla kültürlü olduğunu bildirmişti.

Kadisiye Savaşı'ndan hemen sonra Araplar Sasani başkenti Tizpon (Ktesifon)'u kuşattılar ve uzun süren bir kuşatmanın sonunda Tizpon düştü. III. Yezdicerd, Sasani imparatorluk hazinesinin çok büyük bir kısmını bırakarak doğuya doğru kaçtı ve böylece Arapların eline güçlü bir finansal kaynak geçmiş oldu. Sasaniler ise kaynak sıkıntısına düştü. İmparatorluk yorgun, bölünmüş ve etkili bir hükûmetten yoksun olmasaydı, bir araya gelen ve tek bir ordu olarak hareket eden Sasani askeri kanadının özel atlı birlikleri olan Azadan (Asavaran/Asatan) sınıfı Arapları büyük bir olasılıkla yenebilirdi. Olaylar çok hızla gelişti ve bu kast imparatorlukta beliren güç boşluğunu dolduramadı. Sasani valilerinin bir grubu güçlerini birleştirerek İslam ordularını püskürtmeyi denediler; fakat merkezi otoritenin yok olmaması dolayısıyla bunda başarı kazanmayıp Nihâvend Muharebesi'ni kaybettiler. Finansal kaynaklarını kaybeden, ordusunun komuta yapısı ortadan kalkan, soylular dışında bulunan (özellikle Azadan kastına dâhil olan) tımarlı birlikleri azalıp yok edilen Sasani İmparatorluğu çaresiz durumda kalıp, Arap istilasına uğradı.

Nihavend yenilgisinin haberini alan III. Yezdicerd, yanındaki Fars soyluları ile birlikte kuzeyde Horasan bölgesinin iç taraflarına kadar kaçtı ve 651 yılının sonlarına doğru üzerinde taşıdığı parayı ele geçirmek isteyen soyguncu bir değirmenci tarafından Merv'de öldürüldü. 16. yüzyılda Farsçadan Türkçeye çevirilen Tercüme-i Tevârih-i Yezdi'ye göre Mahiri adını taşıyan bir Horasanlı bey bir Türk hakanının damadıydı. O bey, Türk hakanından yardım isteyip, hakan 7000 çeri gönderdi. Mahiri, Yezdicerd'e bu çerilerin ona yardım için gönderildiğini söyledi, ama gece vakti çerilere Yezdicerd'i öldürme buyruğu verdi. Kaçmak zorunda kalan Yezdicerd bir değirmenci tarafından öldürüldü ve Türk çerileri onun ölü bedenini ele geçerdi.^[2]

Diğer İran soyluları Orta Asya'ya yerleşerek bu bölgede İran kültürünü ve dilini yayacak olan ilk yerel Fars hanedanlığı Samaniler'i kurdular. Samaniler İslam'ın egemen olmasından sonra Sasani gelenek ve kültürünü yeniden diriltmeye çalıştılar. III. Yezdicerd'in oğlu Fîrûz ise Çin'e sığındı.

Bazı çevrelerce hâlâ kullanılmakta olan Zerdüşt Dini Takvimi, III. Yezdicerd'in taç giyme yılını yani miladi 632'yi başlangıç yılı olarak kabul eder ve bu takvime göre yıl sayısı Y.Z. ekiyle belirtilir.