III. Richard (oyun)

Kral III. Richard'ın Trajedisi
The Life and Death of King Richard III
18. yüzyıl ünlü aktörü Garrick III. Richard rolünde. Ressam:William Hogarth
Yazar	William Shakespeare
İlk gösterim	1591-1592
Ülke	İngiltere
Orijinal dil	İngilizce
Tür	Tarihsel oyun

Kral III. Richard'ın Trajedisi (İngilizce özgün adı: The Life and Death of King Richard III) William Shakespeare'in Kral III. Richard'ın kısa hayatını anlattığı oyunudur. Yazarın ilk oyunlarından biri olduğu düşünülmektedir. 1592-3 yılları arasında yazıldığı varsayılmaktadır. III. Richard (üç bölümünde oluşan VI. Henry oyunları ile birlikte) Shakespeare'in bir tarihi oyunlar dörtlüsünün sonuncusudur. Pek çok edebiyat ve tiyatro otoritesi tarafından Shakespeare'in en önemli oyunlarından biri olduğu kabul edilmektedir.

• Kral IV. Edward
• Edward, Galler Prensi, sonra V. Edward, kralın oğlu
• Richard, York Dükü (Kule'de hapis Prens), kralın oğlu
• George, Clarence Dükü, kralın kardeşi
• Richard, Gloucester Dükü, sonra Kral III. Richard, kralın kardeşi
• Edward, Warwick Kontu, Clarence Dükünün genç oğlu
• Henry, Richmond Kontu, sonra Kral VII. Henry
• Thomas Kardinal Bourchier, Canterbury Başpiskoposu
• Thomas Rotherham, York Başpiskoposu
• John Morton, Ely Piskoposu
• Henry Stafford, 2. Buckingham Dükü
• John Howard, 1. Norfolk Dükü
• Thomas Howard, 2. Norfolk Dükü ve Surrey Dükü, oğlu
• Anthony Woodville, 2. Rivers Kontu, Kraliçe Elizabeth'in kardeşi
• Thomas Grey, 1. Dorset Markisi, Kraliçe Elizabeth'in oğlu
• Lord Richard Grey, Kraliçe Elizabeth'in oğlu
• John de Vere, 13. Oxford Kontu
• Lord William Hastings, 1. Baron Hastings
• Lord Thomas Stanley, 1. Derby Kontu, sonra Derby Kontu
• Lord Francis Lovell, Viskont Lovell
• Sir Thomas Vaughan
• Sir Richard Ratcliffe
• Sir William Catesby
• Sir James Tyrrel
• Sir James Blount
• Sir Walter Herbert
• Sir William Brandon
• Sir Robert Brackenbury, Londra Kulesinin Askerî Komutanı
• Christopher Urswick, bir papaz
• Diğer bir papaz (Ralph Shaa)
• Hastings, bir vekilharc
• Tressel ve Berkeley, Lady Anne'in refakat memuru kişizadeler
• Londra Kulesi Başvardiyanı
• Londra Lord Belediye başkanı (Sir Edmund Shaa)
• Wiltshire Şerifi Henry Long
• Elizabeth Woodville, Edward'n eşi kraliçe
• Anjou'lu Margaret, VI. Henry'nin dul karısı
• Cecily Neville, York Düşesi, Kral IV. Edward, Clarence Dükü ve Gloucester Dükü'nün anneleri
• Lady Anne Neville, IV. Henry'nin oglu Galler Prensi Edward'in annesi, sonra Gloucester Duku'nun esi
• Margaret Plantagenet, Salisbury Kontesi, Clarence Dükünün küçük kızı
• IIi. Richard tarafından öldurulenlerin hayaletleri, Lordlar ve diğer saray mensupları; Vekilharçlar, Yazıcı, Halk, Katiller, Ulaklar, Askerler, Mızraklı kişizadeler, Muhafizlar, vb.

Piyesin başlangıcında Richard, şimdi olmuş olan York Dükü Richard'ın oğlu ve kardeşi olan Kral IV. Edward'ın İngiltere tahtına geçmesini anlatır.

Şimdi hoşnutsuzluğumuzun kişidir
Muhteşem yaz bu York güneşi tarafından ortaya çıkarılmıştır
Evimin üzerinden geçen bütün bulutlar
Okyanusun derin koynuna gömülmekte

("York güneşi iki anlamlı bir sözcük; hem açıkça güneşe ham de kapalı olarak IV. Edward'ın benimsediği arma olan "kızgın güneş"e atıf yapmakta. Yine "sun ve son" sözcükleri iki anlamlı; çevrilen metinde (York sun) olarak "York güneşi" ama (York son) olarak "York Dükü oğlu" anlamı da var.)

Bu konuşma ülkeyi başarıyla idare eden kardeşi Kral IV. Edward'ı Richard'ın iktidar hırsı ile çok kıskandığını ortaya koymaktadır. Richard çirkin bir kamburdur; kendisini " deforme ve bitmemiş bir şekilde kaba-saba olarak darpedilmiş" olarak ve "açık saçık kendini teşhir eden bir kahpe su perisine karşı bile kur yapamayacak olan" bir kişi olarak tanımlamaktadır.

Kendisinin bu acınacak haline bir yanıt bulmuş ve dışarılanmış bir kişi olarak kendine bir inanç kaidesini "Ben kendimi bir hain olarak kanıtlatmaya karalıyım/Ve günlerin bu boş zevklerinden nefret ediyorum". Krallığa varışlık sırasında kendinden önce gelen kardeşi Clarence dükü aleyhinde komplolar kurar ve "Edward'ın varislerinden adı G ile başlayan biri katil olacaktır" şeklinde bir kahanetten sonra adı George olan Clarence Dükü kral tarafından Londra Kulesi'ne hapis edilir. (Oyunu izleyenler bu kahanetin Clarence Dükü George için gerçek değil fakat Gloucester Dükü Richard için gerçekleşeceğini olduğunu sonradan anlayacaklardır.)

Richard daha sonra Lancaster Hanedanı Galler Prensi Edward Westminster'in dul karısı Anne Nevile (Lady Anne) iltifatlar edip kendini sevdirme uğraşına geçer. Richard izleyicilere dönüp şunu söyler:

Ben Warwick Kontu'nun en küçük kızı ile evleneceğim. Onun babasını ve eski kocasını öldürttüğüm sanki buna bir engel mi olacaktır?

Lady Anne önce ondan nefret etmekle beraber, sonradan onun aşk ve pişmanlık ifadelerine ve yalvarmalarına dayanamaz ve onunla evlenmeyi kabul eder. Lady Anne sahneden ayrılınca Richard onun aleyhine yaptıkları tüm kötülüklere rağmen sonunda onu kendine eş olmayı kabul ettirmesi ile övünür ve tekrar izleyicilere dönerek hedefine yetiştiği zaman onu da bir köşeye atacağını bildirir.

Sarayda derin bir gergin hava sürmektedir; hala iyi mevkilerde bulunan soylular ile daha yüksek mevkilere çıkmaya gözlerine kestirmiş olan Kraliçe Elizabeth'in akrabaları ile çatışma halindedirler. Vİ. Henry'nin dul karısı. Kraliçe Margaret, hakkındaki sürgüne gönderilme kararını hiçe sayarak saraya geri dönmüştür ve birbirleriyle çatısmada olan soyluları Richard hakkında uyarır. Kraliçe Margaret Richard'a ve orada bulunan herkesi lanetleyip beddua eder. Bütün hepsi York hanedanı yandaşı olan soylular yine bu ilke göre birleşerek, Lancaster Hanedanının son kalıntısına bir tepki olarak onun sözlerine hiç aldırmazlar.

Richard iki katile Londra kulesinde hapis olan kardeşi Clerance'ını öldürme emri verir. Bu arada Clerance gardiyanına gördüğü bir rüyayı anlatmaktadır. Rüya çok çarpıcı görsel ifadelerle, hayali bir geminin ambar kapaklarına takılıp düşmüş olan Gloucester'in kendine vurmasıyla gemiden denize düşmesini anlatır. Denize batan Clerance deniz dibinde "balıklar tarafından etleri kemirilmiş" binlerce adamın iskeleti gördüğünü söyler. Aynı zamanda "altın külçeler, büyük gemi çapaları, yığınlarla inci, baha biçilmez kıymetli taş ve mücevher" görmüştür. Bunların hepsi deniz dibinde yayılmıştır ama Clerance bazı mücevherlerin hala iskeletlerin kafatasları üzerinde olduğunu da bildirir. Clerance sonra kayın-babası (Anne'in babası Warwick) ve kayın-biraderi (Anne'in önceki kocası Edward)'ın hayaletleri tarafından işkenceye tabi tutulduğunu da hayal etmiştir.

Clarence uykuya daldıktan sonra, Londra Kulesi Komutanı Brakenbury hücreye girip uyuyan prense bakar ve prenslerini yüksek unvanları ile adı vatandaşların basit isimleri arasında farklılığın sadece "dışta bulunan şöhrete" dayandığını, yani zengin veya fakir olan her kişinin de "içlerindeki uğraşları" bulunduğunu gözümler. İki katil oraya geldikleri zaman bunların elinde bulunan, (yalan olarak kraldan geldiğini iddia ettikleri) soruşturma yetki belgesini okur ve Clarence'in kendini hiç yalnız bırakmamasını istediği halde onun bu isteğini dinlemeyen gardiyanla birlikte Clarence'in hücresinden ayrılır. Hücre kapısı anahtarını da bu iki kişiye bırakırlar. Clarence uyanır ve kendini öldürmek isteyenlere yalvararak hiçbir kişinin diğerlerini katletme için verdiği emirlere uyma hakkı olmadığı, çünkü bütün kişilerin Tanrının çok katı olarak "diğer insanları öldürmeyeceksiniz" şeklindeki emrine uyması gerektiğini bildirir. Fakat katillerden biri "sen kralın oğlu Edward'ı sevmen ve koruman gerekirken onun karnını deşmiştin" diye söz edip Clarence'in iki yüzlü olduğuna ima eder. Clarence yeni taktikle katilleri kendine inandırmak için onları önce kardeşi Gloucester'i görmeye tavsiye eder, çünkü kendini öldürmeyi hayatını basılarlarsa Gloucester'in kendilerine vereceği mükafaatin Edward'ın kendi öldürdüklerinde vereceğinden daha çok olacağını söyler. Bir katil kendileri bu kanlı eylemi gerçekleştirmek için Gloucester'in gönderdiğini itiraf ederse de Clarence buna inanmaz. York Dükü Richard'ın muzaffer koluyla üç oğlunu da hep birlikte takdis ettiğini hatırlar ve kardeşi Gloucester'in "bunun hakkında düşünmesini ve ağlamasını" istediğini açıklar.

Katillerden biri, Richard'ın daha önce kendilerine "aptalca gözyaşları" akıtacakları yerine değirmen taşından yaşlar akıtmalarını söylediğine atıfla, Cloucester'in şimdi değirmen taşından yaglar akıttığını alaylıca söyler. Sonra, katiller ona kardeşi Gloucester'in ondan nefret etiğini ve Kuleye onu öldürmek için kendilerini gönderdiğini açıklarlar. Sonunda katillerden biri vicdanın sesine uyarak Clarance'ı öldürmeye karar verir. Ama diğer katil Clarence Düküne kamasını saplar ve kafasını tatlı Yunan şarabı varili içine daldırıp orada tutarak boğulup ölmesini sağlar. Birinci perde bu katilin Clarence'in cesedini gömmek için bir mezar kuyusu aramak istemesiyle sona erer.

IV. Edward çok geçmeden olur ve kardeşi Richard'ı devleti ve ülkeyi koruyucu naip olarak bırakır. Richard tahta geçmek için son engelleri de ortadan kaldırmak için harekete geçer. Edward'ın dul karısının akrabaları ile eşliğinde Londra'ya taç giyme töreni için gitmek için yolda olan yeğeni genç V. Edward ile buluşur. Bu eşlikçileri Richard tutuklatır (ve sonunda hepsini idam ettirir). Richard, genç V. Edward'ı ve daha genç kardeşiyle birlikte güya daha korunaklı olacağına inandırarak Londra Kulesi'nde kalmalarını sağlar.

Kuzeni Buckingham tarafından desteklenen Richard tahtın gerçek varisi olarak kendini sunmak için bir kampanyaya başlar. Kendini mütevazı, büyük bir kişi olarak hiçbir böbürlenmesi olmayan dindar bir adam olarak göstermeye çalışır. Richard'ın tahta yükselişine karşı olan Lord Hastings bir uydurma suç ile suçlanıp tutuklanır ve idam edilir. Richard Buckhingham'la birlikte Edward'ın iki oğlunun gayrimeşru oldukları söylentilerinin yayılmasını sağlarlar. Böylece meşru kral olan iki prens kardeş Londra Kulesinde sağsağlam hapis tutulmakta iken diğer soylu lordların Richard'ı meşru kral olarak kabul etmeye zorlamak isterler.

Richard Buckingham Kontuna iki prensin ölümünü sağlaması için emir verir. Buckhingham Dükü bunu yapmakta tereddüt eder. Richard bu sefer Richard Tyrrel'e aynı görevi verir. Tyrrel iki prensi öldürür. Richard Buckhingham'ın prensleri öldürmeyi redetmesinden dolayı Buckhingham'a garezini açığa vurur ve Buckhingham'a daha önceden vermeyi vadettiği arazileri ona vermekten vazgeçtiğini bildirir. Bunun üzerine Buckingham Kral Richard'ın aleyhine döner ve o zaman sürgünde bulunan Richmond Kontu Henry'nin taraftarı olur. Richard bu sefer eski hilelerine geri dönerek belagatine dayanarak prenses Elizabeth'in "baharlı yuvası"na girmeye çalışır. Ama Elizbeth'in annesi bu kişinin tatlı sözlerine hiç inanmaz.

Zaman geçtikçe gittikçe paranoyası artmaya başlayan Richard'ın idare şekli halkın desteğini kaybeder ve idaresine karşı bir sıra isyan çıkar. İlk isyanın başında Buckhingham Kontu bulunmaktadır. Bu isyan bastırılır ve Buckhingham yakalanıp idam edilir. İkinci isyan İngiltere dışından ordusuyla adaya çıkartma yapıp adayı istilaya başlayan Richmond Dükü Henry'den gelir. Richard ve Richmond Dükü orduları Bosworth Meydanı'nda karşı karşıya gelirler. Çarpışmanın başlamasından önce uykuya yatan Richard kendi öldürdükleri kişilerin hayaletleri tarafından karşılanır ve hepsi kendine "ummutsuzluğa gir ve ol" diye beddua ederler. Richard "Yüce İsa bana yardım et" diye bağırarak uyanır. Aklı başına yavaşça gelir. Hayatta tek ve yalnız kaldığını artık anlamıştır ve kendi kendine acıma hissini bile kaybetmiştir.

Bosworth Savaş Meydanı'nda (Richard'ın üvey babası olan) Lord Stanley ve yandaşları Richard'ın tarafından ayrılırlar. Bunun üzerine Richard, Lord Stanley'in oğlu olan George Stanley'in idam edilmesi için idam kararı çıkarır. Fakat bu infaz edilemez, çünkü çarpışmalar son derece şiddetle devam etmektedir. Richard'ın ordusu bu ayrılmalar dolayısıyla dezvantajlıdır. Çok geçmeden çarpışmaların zirvesinde Richard bindiği atın öldürülmesi dolayısıyla atsız kalır. Îngilizce edebiyatında çok iyi bilinen şu satırı söyler "Bir at, bir at, bir at için benim krallığım." Son bir karşı karşıya düelloda Richmond Dükü Kral Richard'ı öldürür. Sonra Richmond Dükü İngiltere Krallık tahtına VII. Henry adı ile çıkar ve York Hanedanı'ndan olan Elizabeth ile evlenir. Böylece Güller Savaşı'nın efektif olarak bitmesini sağlar.

Hem Sheakespeare'nin özgün eserinde hem de sonraki yıllarda yapılan tiyatro ve sinema uyarlamalarında sürekli olarak kambur, topal ve zorba olarak betimlenmiş olan Kral III. Richard'ın aslında fiziksel bir kusuru olmadığı, yeğenlerini de onun öldürtmüş olduğuna dair bir kanıt bulunmadığı tarihçiler tarafından belirtilmektedir. Hatta günümüzde İngiltere'de Kral Richard'ın itibarını iade ettirmeye çalışan dernekler bile vardır.

1455-1485 yılları arasında İngiltere'de gerçekleşen bir iç savaş olan Güller Savaşı (hanedan savaşları da denir) sonunda savaşı (ve hayatını) kaybeden III. Richard'la birlikte bir devir kapandı ve taht meşru hakları olmayan Tudor Hanedanı'na geçti.^[1]

• Ankara Devlet Tiyatrosu - 2000
• İstanbul Şehir Tiyatroları - 2003-2004, Kemal Kocatürk'ün III. Richard rolünü canlandırdığı oyunda, Aytaç Yörükaslan, Tomris İncer, Aliye Uzunatağan, Serhan Arslan, Ali Can Kargın, Taner Barlas, Burteçin Zoga, Rahmi Elhan, Ali Mert Yavuzcan, Bennu Yıldırımlar, Celile Toyon, Yalçın Boratap, Erhan Abir, Orhan Hızlı, Tarık Şerbetçioğlu, Gürol Güngör, Serdar Orçin, Cengiz Keskinkılıç, Suphi Tekniker, Erhan Özçelik, Zeki Yıldırım, Arif Akkaya, Gökhan Eğilmezbaş, Burak Davutoğlu, Naci Taşdöğen, Bahtiyar Engin, Hüseyin Köroğlu ve Doğan Altınel rol almıştır.^[2]
• Tiyatro Tem 2010 (Kukla tiyatrosu) 13. Uluslararası İstanbul Kukla Festivali'nde gösterime sunuldu.
• Trabzon Devlet Tiyatrosu - 2010-11. III: Richard'ı M. Fatih Dokgöz oynuyor.
• The Bridge Project'in Ekim 2011 İstanbul turnesi. Sam Mendes'in yönettiği oyunda III. Richard'ı Kevin Spacey oynuyor. İstanbul'dan önce dünyanın birçok büyük kentinde sahnelenen oyunda Mendes konuyu 20. yüzyıla taşımış ve III. Richard'ı da Hitler ya da Pinochet gibi çağdaş bir diktatör olarak yorumlamıştır.^[3]
• İstanbul Zorlu PSM ve Uniq Hall - 2022- Okan Bayülgen tarafından uyarlanıp, yazılıp, yönetilmektedir.^[4]

• Richard III Faciası. Çev. Seniha Sami. Ahmet Halit Kitabevi, 1946.
• Kral III. Richard Faciası.Çev. Berna Moran. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1947.
• Kral III. Richard Tragedyası.Çev. Berna Moran. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1965.
• III. Richard. Çev. Berna Moran. İstanbul: Adam Yayınları, 1992.
• III. Richard. Çev. Bülent Bozkurt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2004.

• III. Richard
• III. Richard (İngiltere Kralı)
• III. Richard (film, 1955)

• [1] 13 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Wikisource'da III.Richard oyununun tam metni (İngilizce)

Wikimedia Commons'ta III. Richard (oyun) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.