II. Tigran
| II. Tigran | |
|---|---|
| Krallar Kralı | |
 Bir antik Ermeni parası üzerinde Büyük Tigran. | |
| Ermenistan İmparatoru | |
| Hüküm süresi | MÖ 95-MÖ 55 |
| Önce gelen | I. Tigran |
| Sonra gelen | II. Artavazd |
| Doğum | MÖ 140 |
| Ölüm | MÖ 55 |
| Eş(ler)i | Pontuslu Kleopatra |
| Hanedan | Artaşes Hanedanı |
| Babası | I. Artavazd ya da I. Tigran |
| Dini | Zerdüştçülük[1] |
II. Tigran, II. Dikran ya da daha çok bilinen adıyla Büyük Tigran[2] (Ermenice: Տիգրան Մեծ, Tigran Mets; Latince: Tigranes Magnus; Yunanca: Τιγράνης ὁ Μέγας, Tigranis ho Megas),[3] MÖ 95-MÖ 55 arasında egemenlik süren Ermenistan imparatoru. Yönetimi sırasında ülkesi, Roma Cumhuriyeti'nin doğusundaki en güçlü devlet[4] ve bir süper güç[5] durumuna yükselmiştir.
Yaşamı
Tigran, I. Tigran döneminde Ermenilerin MÖ 112-111 tarihli Part yenilgisi[6] üzerine II. Mitridates'in sarayına tutsak verilmiştir. Sonrasında Tigran, MÖ 95'te I. Tigran'ın ölümüyle, Ermenistan tahtına oturmak için tutsaklığına son verilmesi yönünde istekte bulununca, Partlar, Ermenistan'ın Yetmiş Vadi'sini Part İmparatorluğu'na bırakma koşulu koşmuş ve Tigran bunu onaylayarak II. Tigran olarak Ermenistan tahtına oturmuştur.
Tahta oturunca nahararların etkisini kırarak yetkisini sağlamlaştırıp orduyu güçlendirdikten sonra Artanes yönetiminde bulunan Tsopk Krallığı'nı, MÖ 94'te ele geçirip hanedanı ortadan kaldırmıştır. Bu gelişmeler üzerine Pontus İmparatoru VI. Mithridatis, II. Tigran'a bağlaşıklık teklifinde bulunmuş ve böylece Tigran'ın, VI. Mithridatis'in kızı Kleopatra ile evlenmesiyle bu bağlaşım kurulmuştur. Buna göre Tigran doğuya ağırlık verirken Mithridatis batıya, Roma Cumhuriyeti üzerine yönelecektir.[7] Sonrasında birlikte Kapadokya'yı işgal etmeleri üzerine Roma, buna karşılık olarak Lucius Cornelius Sulla'yı, Tigran-Mithridates birliğine karşılık vermesi için görevlendirmeye karar vermiştir.[8] Ne var ki Sulla, Kapadokya'da karşılaştığı Tigran'ca yenilgiye uğratılmış ve Roma müdahalesi başarısızlıkla sonuçlanmıştır.
II. Mitridates'in MÖ 88'deki ölümüyle Part İmparatorluğu, Sakaların akınlarına maruz kalmıştır. Kartli ile Albanya krallıklarını kendine bağlamış bulunan Tigran, yönünü Kafkaslar'dan İran'a çevirerek Arşaklı İmparatorluğu'na saldırmış ve öncelikle Yetmiş Vadi'yi geri almıştır. Sonrasında Arşaklı haberleşme düzeneğini yok etmiş ve bir şaşırtmaca aracılığıyla Part ordusunu önce Mezopotamya'da sonra Azerbaycan'da yenmiştir. Tigran'ı durduramayan Arşaklılar, ağır bir antlaşma imzalayarak barışı sağlayabilmiştir. MÖ 87-86 arasında bitirilen bu sefer ile Atropatene Krallığı'nı da kendine bağlamış ve Hamedan ile çevresini ele geçirmiş bulunan Tigran, Mezopotamya'ya girerek Adiabene, Karduya, Mygdonia, Osroene ve Kommagene krallıklarını kendine bağlamıştır.
Selefkî İmparatorluğu'nda sürmekte olan iktidar mücadelelerinden bezen halk, MÖ 83'te Krallar Kralı Büyük Tigran'ı, kendilerini yönetmesi için çağırmış ve böylece Tigran, Selefkî İmparatorluğu'nun topraklarını ele geçirmiştir. Kilikya'dan Fenike'ye uzanan ve imparatorluğa büyük bir deniz gücü katan yeni eyaletin başına ise Komutan Magadates geçirilmiştir.[9] Büyük Tigran, güneye doğru ilerlemeyi sürdürerek Yehuda ile Nebati devletlerini, hegemonyası altında aldıktan sonra Basra körfezi Arapları ile de müttefiklik kurulmuştur ve aynı dönemde, akınlarıyla Ermenistan'a, Partlara sefer düzenleme olanağı sağlamış bulunan Türklerle oluşturulan bir bağlaşım görülmektedir. Tigran'ın, güneye doğru ilerlemesinin bir sonucu da Mısır üzerinde sağladığı nüfuzu olmuştur. Buna göre Ermeni imparatoru, XII. Ptolemaios'un, Mısır tahtına oturmasında etkili olmuştur. Büyük Tigran tüm bu gelişmeler üzerine, Akdeniz'e ulaşmasıyla başkentlik konumuna getirmiş olduğu Antakya'dan sonra imparatorluğu için yeni başkenti, Van gölünün güneybatısında, Tigranakert adıyla kurduğu kente taşımıştır.[10]
İlerleyen yıllarda Roma'ya yenilen VI. Mithridates, Ermenistan'a sığınmıştır. Roma ordusunu yönlendirmekte olan Lucius Licinius Lucullus, Mithridates'i istediyse de bu isteği geri çevrilince[11] Ermenistan'a saldırmıştır. O sırada Fenike'de bulunan Tigran yerine komutanlarından biri Mithrobazanes, Lucullus ile karşılaşmış ve Roma'ya göre çok daha küçük bulunan ordusuyla Lucullus'a karşı koymuştur. Ne var ki Mithrobazanes'in savaş sırasındaki ölümüyle Ermeni ordusu dağılmıştır.[12] Bunun üzerine kuzeye yönelen Büyük Tigran, MÖ 6 Ekim 69'da Tigranakert Savaşı'nda Roma ile çarpışmış ancak çarpışma sürerken daha kapsamlı bir ordu toplamaya karar vererek geri çekilmiştir. Bu sırada Romalılarca kuşatılmış bulunan Tigranakert, Yunan muhafızların ihanetiyle içeriden kapıların açılmasıyla düşmüştür. Tigran ise Lucullus tarafından yönetilen, 40.000 kişilik Roma ordusunu, 6.000 kişilik atlı birliğiyle aşarak şehre girmiş ve haremi ile ülke hazinesini kurtardıktan sonra Roma ordusunu yeniden aşarak şehirden çıkmıştır.[7] MÖ 68'e gelindiğinde Artaşat önlerine varan, Lucullus önderliğindeki Roma ordusu ile, Büyük Tigran ile Büyük Mithridates önderliğindeki ordu, Murat ırmağı kıyısında karşı karşıya gelmiş ve Artaşat Savaşı ile Roma ordusu bozguna uğramıştır. MÖ 67'de Büyük Tigran ile Büyük Mithridates tarafından yönlendirilen ordu karşısında, Roma ordusu, Zela Muharebesi ile yeniden yenilmiştir. Böylece, Lucullus'un hareketi, başarısız bir yağma girişimi olarak sonuçlanmış[7] ve Tigran, Roma'nın eline düşen Tigranakert'i geri almıştır.
Roma'ya kaçan Lucullus'un görevden alınmasıyla yerine, MÖ 67'de Gnaeus Pompeius atanmıştır.[13] Part İmparatorluğu ile anlaşan Roma, Ermeni-Pontus bağlaşımına eş zamanlı saldırı düzenlemiş ve Roma, Pontus ile savaşırken Arşaklı da Ermenistan'a yürümüştür. Arşaklı İmparatorluğu'nu yönetmekte bulunan III. Farhad aynı zamanda, babasının tahtına oturmak isteyen, Büyük Tigran'ın adaş oğlunu da yanına alarak Artaşat'ı kuşatmıştır. Ancak Büyük Tigran karşısında tutunamayan Farhad, ülkesine dönmüştür. Babası Büyük Tigran ile tek başına yüzleşmek zorunda kalan Tigran ise babasına yenilerek Pompeius'a sığınmıştır.[14] Büyük Tigran, Roma'nın elinde bulunan Galatya'yı ele geçirmiş ve Büyük Mithridates'i, daha kalabalık ordusuyla yenen Pompeius ise MÖ 66'da Büyük Tigran ile antlaşmıştır. 74 yaşına varmış olan Büyük Tigran, antlaşma gereği Akdeniz kıyı şeridindeki varlığına son vermeyi onaylamış, Roma ise Arşaklılarla yapmış bulunduğu antlaşmayı yok saymış ve Tigran'ın Krallar Kralı unvanını onaylarken Arşaklı hükümdarının, bu unvanı edinmesine, Ermenilerle birlikte karşı çıkmıştır. Ayrıca Büyük Tigran, Roma'ya sığınmış hain oğlunun ise Roma'da tutsak olarak kalmasını uygun görmüştür. Bundan sonra Büyük Tigran, Roma'nın müttefiki olarak, MÖ 55'teki ölümüne değin, Krallar Kralı unvanı ile imparatorluğunu barış içinde yönetmiştir.[15]
Kalıtı ile tanınırlığı
Kalıtı
Büyük Tigran, egemenliği süresince beşi Tigranakert ve ikisi Tigranavan olmak üzere yedi kent kurmuştur. Bunlardan başkent niteliğindeki Tigranakert ise Büyük Tigran egemenliğinde, döneminin, büyüklük ve zenginlik bakımından en ileri düzeydeki kentlerinden biri olup şu anda Diyarbakır olarak adlandırılmaktadır.
Tanınırlığı
Tarihsel açıdan bakıldığında Cicero'nun, Büyük Tigran adının, Roma'ya korku saldığını belirtmiş olduğu görülmektedir.[16] Niccolò Machiavelli ise Savaş Sanatı'nda, Büyük Tigran ile atlı birliğine göndermede bulunmuştur.[17] Ayrıca Büyük Tigran üzerine, şimdiye değin, 1724 tarihli La virtu trionfante dell'amore e dell'odio ovvero il Tigrane adlı yapıtı ile Antonio Vivaldi[18] gibi belirgin İtalyan ve Alman besteciler içinde olmak üzere Batılı bestecilerce toplamda 24 opera bestelenmiştir.[19]
Çağdaş dönemde ise Razmik Panosyan'a göre Büyük Tigran'ın imparatorluğu, Ermeniler için bir övünç kaynağıdır.[20] Denizden denize Ermenistan (Ermenice: ծովից ծով Հայաստան, Tsovits tsov Hayastan) söylemi ise Ermenilerce, Büyük Tigran'ın Hazar denizinden Akdeniz'e yayılan imparatorluğuna bir gönderme olarak yaygınca kullanılmaktadır.[21][22]
Galeri
Büyük Tigran'ın portresi.
Büyük Tigran'ın bir betimlemesi.
Büyük Tigran ile çevresinde bağlı kralları.
Bir yüzünde Büyük Tigran, bir yüzünde tanrılar betimlemesi olan bir Ermeni parası.
Büyük Tigran heykeli.
Büyük Tigran'ın Erivan'da heykeli.
Ayrıca bakınız
Ermenistan İmparatorluğu
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 31 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2021.
- ^ Simon Payaslian (2006). "THE HISTORY OF ARMENIA (ERMENİSTAN TARİHİ)". dergipark.org.tr. Tuna Saylan tarafından çevrildi. 15 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Ubbo Emmius (1620). Appendix Genealogica: illustrando operi chronologico adjecta. Excudebat Ioannes Sassivs. s. D5. 29 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2019.
- ^ Manaseryan, Ruben (2007). Տիգրան Մեծ՝ Հայկական Պայքարը Հռոմի և Պարթևաստանի Դեմ, մ.թ.ա. 94–64 թթ. [Tigran the Great: The Armenian Struggle Against Rome and Parthia, 94–64 B.C.] (Ermenice). Erivan: Lusakan Publishing. s. needed.
- ^ Armen, Herant K. (1940). Tigran The Great. Avondale Press.
- ^ Manaseryan, Ruben (1985). "Տիգրան Բ [Tigran II]". Armenian Soviet Encyclopedia (Ermenice). 11. Erivan: Armenian Encyclopedia Publishing. ss. 697-698.
- ^ a b c Kurdoghlian, Mihran (1996). Պատմութիւն Հայոց [History of Armenia, Volume I] (Ermenice). Atina: Council of National Education Publishing. ss. 67-76.
- ^ Appian. The Civil Wars, 1.55 3 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Bevan, Edwyn Robert (1902). The House of Seleucus (İngilizce).
- ^ Movsisyan ile Sukyasyan (2006). Vatansever Hükümdar Büyük Tigran.
- ^ Greenhalgh 1981, s. 74.
- ^ Keaveney 1992, ss. 106-107.
- ^ Dupuy ile Dupuy, R.E. ile T.N. The Encyclopaedia of Military History (İngilizce).
- ^ Greenhalgh 1981, s. 115.
- ^ Fuller, J.F.C. (1965). Julius Caesar: Man, Soldier, and Tyrant. Londra: Eyre & Spottiswoode. s. 45. ISBN 978-0-306-80422-9.
- ^ Boyajian, Zabelle C. (1916). An Anthology of Legends and Poems of Armenia. Aram Raffi, James Bryce. Londra: J.M. Dent & sons, ltd. s. 117.
- ^ Payaslian, Simon (2007). The History of Armenia. New York: Palgrave Macmillan. s. 22. ISBN 978-1-4039-7467-9.
- ^ "Vivaldi as opera composer". Long Beach Opera. 25 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2013.
- ^ Kharmandarian, M. S. (1975). "Arşivlenmiş kopya" Опера «Тигран» Алессандро Скарлатти. Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (Rusça), 3. ss. 59-69. 6 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2019.
- ^ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press. s. 42. ISBN 9780231139267.
- ^ Verluise, Pierre (1995). Armenia in Crisis: The 1988 Earthquake. Detroit: Wayne State University Press. s. xxiv. ISBN 9780814325278.
- ^ Coe, Barbara (2005). Changing Seasons: Letters from Armenia. Victoria, B.C.: Trafford. s. 215. ISBN 9781412070225.
