IAR 330, Fransız havacılık firması Aérospatiale ile 30 Temmuz 1974 tarihinde imzalanan bir lisans anlaşması kapsamında üretilmiştir. 22 Ekim 1975'te Romanya yapımı ilk Puma ilk uçuşunu gerçekleştirdi. Kısa bir süre sonra müşterilere teslimatlar başladı; 1980 yılına kadar hem yurtiçi hem de yurtdışı müşteriler için yaklaşık 25 adet IAR 330 üretildi. Aralarında Pakistan, Fildişi Sahili, Birleşik Arap Emirlikleri ve Sudan'ın da bulunduğu çeşitli denizaşırı ülkeler IAR 330 tedarik etmeyi tercih etti. Tipin en büyük operatörü, başlangıçta onu öncelikle bir yardımcı nakliye aracı olarak kullanan Romanya Hava Kuvvetleri olacaktı.
1990'larda, Romanya'nın savunma teçhizatını NATO ile entegre etmenin yanı sıra döner bir tanksavar kabiliyeti arzusu vardı. Bu doğrultuda 2000'li yıllarda IAR, İsrailli savunma şirketi Elbit Systems ile işbirliği yaparak tanksavar ve savaş alanı destek operasyonları için tasarlanmış yirmi dört adet IAR 330 SOCAT helikopteri üretti.[2] SOCAT'tan türetilen ve IAR 330M olarak adlandırılan NATO uyumlu aviyoniklerle donatılmış modernize edilmiş bir yardımcı nakliye modeli de bu dönemde üretildi. Arama-kurtarma, tıbbi tahliye ve deniz gözetleme kabiliyetine sahip bir deniz modeli de geliştirildi. Son IAR 330 2008 yılında üretildi; programın yerini Airbus Helicopters H215 Super Puma aldı ve bu uçağın üretimi Airbus Helicopters ile IAR arasındaki bir ortak girişim olan Eurocopter Romania kapsamında Braşov'a aktarıldı.
Tasarım ve geliştirme
Arka plan
Soğuk Savaş'ın büyük bölümünde Romanya hem COMECON'un hem de Varşova Paktı'nın bir üyesiydi. Buna rağmen Çavuşesku hükûmeti Sovyetler Birliği'nin desteğine aşırı bağımlı hâle gelmekten kaçınmaya ve bağımsızlığını korumaya çalıştı.[3] Buna göre, ülkenin kendine güvenini desteklemek için askerî teçhizatın tamamen veya kısmen Romanya'da geliştirilmesi arzu edilirken, büyük kalemlerin tedariki için üçüncü taraf ülkelerle ortaklıklar da arandı. 1970'lerin başında, aralarında Fransız havacılık firması Aérospatiale ve Amerikan helikopter üreticisi Sikorsky Aircraft'ın da bulunduğu çok sayıda şirket, tercih ettikleri rotorlu uçakları üretmek için lisans alma niyetinde olan Romanya hükûmetine helikopterlerini göstermeye davet edildi.
Bu doğrultuda, 11 Ekim 1973 tarihinde Sikorsky S-61, Băneasa Havaalanı'nda gerçekleştirilen bir test uçuşunu da içeren bir grup Romen temsilciye resmen tanıtıldı. Aynı ayın 13 ve 15 Ekim tarihleri arasında, Romen havacılık ve uzay üreticisi Întreprinderea de Construcții Aeronautice'in (IAR) Ghimbav'daki tesisinde bir sunum yapıldı. Puma 20 Ekim'de gösterildi. 30 Temmuz 1974'te Romanya'nın IAR tarafından Puma'nın yerel üretimini kapsayan bir lisans anlaşması imzaladığı duyuruldu. Ayrıca, tipe güç veren Turboméca Turmo IVC turboşaft motorlarının lisanslı üretimini üstlenmek için ayrı bir anlaşma imzalandı.[4]
İlk üretim
22 Ekim 1975 tarihinde, yerel olarak IAR 330H olarak adlandırılan ilk Romanya yapımı Puma ilk uçuşunu gerçekleştirdi.[1] Tipin seri üretimi kısa bir süre sonra devam etti; 1980 yılına kadar, teslimatların yurtiçi ve yurtdışı müşteriler arasında eşit olarak bölündüğü yaklaşık 25 IAR 330 üretildiği bildirildi.[4] 2010 yılına gelindiğinde bu helikopterlerden yaklaşık 163 adet üretildiği, bunlardan 104 tanesinin Romanya ordusunun hava kanatlarına teslim edildiği, ikisinin üretici tarafından alıkonulduğu ve 57 tanesinin de çeşitli ihracat operatörleri için üretildiği bildirilmiştir. IAR 330'u tedarik eden denizaşırı ülkeler arasında Pakistan, Fildişi Sahili, Birleşik Arap Emirlikleri ve Sudan bulunmaktadır.
Soğuk Savaş sona erdiğinde IAR 330 Romanya'nın başlıca rotorlu hava aracı olarak iyice yerleşmişti.[5] Ayrıca helikopterin deniz savaşı, arama-kurtarma (SAR), komuta ve kontrol ve tıbbi tahliye operasyonları gibi roller için özel varyantları geliştirildi ve tipik olarak sınırlı sayıda üretildi. SAR modeli denizde acil iniş için şişirilebilir şamandıralarla donatılmıştı. IAR 330'un üretimi 21. yüzyıla kadar Industria Aeronautică Română (günümüzde IAR S.A. Brașov olarak bilinmektedir) tarafından Brașov dıșındaki tesislerinde devam etmiștir. 2008 yılında Romanya yapımı son helikopterin üretildiği ve aynı yıl șirketin özelleștirildiği bildirilmiștir.[6][7] Kasım 2015'te Airbus Helicopters, orijinal Puma'nın halefi olan Airbus Helicopters H215 Super Puma'nın tüm nihai montajının, Airbus Helicopters ve IAR arasındaki bir ortak girişim olan Eurocopter Romania altında Braşov'daki bir nihai montaj hattına aktarılacağını duyurdu; bu nedenle, bu girişim etkili bir şekilde IAR 330 programının yerini aldı.[8][9]
Operasyonel geçmiş
1990'lı yıllarda Romanya Hava Kuvvetleri, IAR 330L filosunun muharebe kabiliyetlerini geliştirerek onu evrensel bir tanksavar ve destek helikopteri hâline getirmeye çalıştı. Bu dönemde Romanyaİsrail ile çeşitli askerî programlarda işbirliği yapmaya başladı.[10] İsrailli Elbit Systems şirketi seçildi ve Eylül 1995'te Romanya Hava Kuvvetleri 24 helikopteri SOCAT sistemi (Sistem Optronic de Cercetare și Anti-Tanc)[1][11] ile yükseltmek için şirketle bir sözleşme imzaladı. 26 Mayıs 1998'de ilk IAR 330L SOCAT, IAR'ın Braşov yakınlarındaki Ghimbav'daki havaalanından uçuruldu.[12] 23 Ekim 1999'da ikinci prototip ilk uçuşunu yaptı. 2001 yılında ilk IAR 330L SOCAT bir muharip birliğe teslim edildi. Toplamda, 2005 yılında üretim standardına göre yeniden inşa edilen prototipler de dahil olmak üzere 25 SOCAT üretildi.[1][13]
IAR 330M NATO, SOCAT versiyonunun aviyoniklerine sahip, ancak silah ve optronik sistemleri olmayan modernize edilmiş bir nakliye versiyonudur. Diğer özelliklerinin yanı sıra bir meteoroloji radarına sahiptir. 2005 ve 2008 yılları arasında on iki IAR 330L, IAR 330M standardına modernize edildi.[1] 2020'lerin başında, IAR 330 SOCAT'ların birçoğu orijinal operasyonel sınırlarına yaklaşıyordu, bu nedenle Romanya Hava Kuvvetleri, kullanım ömrü dolan unsurları değiştirmek ve böylece tipin hizmete devam etmesini kolaylaştırmak için IAR ile sözleşme yapmaya başladı.[14]
30 Ocak 2007 tarihinde ilk IAR 330 NAVAL helikopteri Ghimbav'da resmî olarak tanıtıldı. Romanya Deniz Kuvvetleri bu varyanttan üç adet sipariş etti. Helikopter, SOCAT yükseltme paketi de dahil olmak üzere Romanya Hava Kuvvetleri varyantına benzer bir konfigürasyona sahiptir; ancak Donanma rotorlu uçağı, burun ve ana alt takım kaplamalarının altına yerleştirilmiş yüzdürme dişlisi ile donatılmıştır. Göreve özel aviyoniklerin çoğu Fransız savunma şirketi Thales Group tarafından tedarik edilmektedir.[15][16] Tipik olarak Donanma'nın fırkateynlerinden işletilirler ve arama-kurtarma, tıbbi tahliye ve deniz gözetleme görevleri gibi görevleri üstlenirler.[17][18]
Varyantlar
IAR 330 Puma NAVAL varyantı.IAR 330H - ilk model (1975-1977). 15 adet üretildi.[3]
IAR 330M - SOCAT modelinden türetilen NATO uyumlu aviyoniklere sahip modernize edilmiş varyant, 2005 ve 2008 yılları arasında bu şekilde yeniden üretilen 12 IAR 330L.[1]
IAR 330L SOCAT - saldırı helikopteri, 2000'lerin başından ortalarına kadar toplam 25 adet üretildi.[1]
IAR 330 NAVAL - deniz helikopteri. 2005 ve 2008 yılları arasında 3 adet üretildi, 2015 yılına kadar başka denemeler ve yükseltmeler yapıldı.[6][19]
23 Aralık 1989'da bir IAR 330 helikopteri Alba Julia yakınlarında bir nakliye uçuşu sırasında muhtemelen vurulduktan sonra yere çakıldı ve üç kişilik mürettebat ile iki yolcu öldü.[29]
16 Ağustos 2001 tarihinde, bir IAR 330 SOCAT Titu Hava Üssünden kalkışından kısa bir süre sonra eğitim uçuşu sırasında düşmüştür. Kaza 50 metre (165 ft.) yükseklikte meydana gelmiş ve mürettebat yaralanmıştır.[1]
7 Kasım 2007 tarihinde, 90. Hava İkmal Üssü'ne ait bir IAR 330 SOCAT, bir gece eğitim görevi sırasında Piteşti'nin 30 km güneyindeki Ungheni'de düşmüş ve üç mürettebat da ölmüştür[30]
7 Mart 2013 tarihinde, bir IAR 330 SOCAT eğitim uçuşu sırasında Bakio yakınlarındaki Berești-Bistrița'da düşmüş, iki mürettebat ölmüş ve diğer üç mürettebat yaralanmıştır. Romanya Hava Kuvvetleri ve Romanya Deniz Kuvvetleri, kazayla ilgili soruşturma başlatılana kadar IAR 330 SOCAT filosunun tamamını yere indirdi.[31]
21 Kasım 2014 tarihinde bir IAR-330 MEDEVAC, eğitim uçuşu sırasında Sibin yakınlarındaki Mălâncrav'da düşmüş ve 8 askerî personel hayatını kaybederken iki askerî personel de yaralanmıştır.[32]
22 Mart 2022 tarihinde bir IAR 330, bölgede düşen bir MiG-21 Lancer'ı ararken olumsuz hava koşulları nedeniyle Cogealac Komünü, Gura Dobrogei köyü yakınlarında düşmüş ve 7 askerî personel ölmüştür.[33]
Teknik Özellikler (IAR-330L)
Orthographically projected diagram of the SA330 Puma Line DrawingBir çift IAR 330 uçuştaBir IAR-330L Puma'dan suya doğru inen dalgıç, 1992
Veri kaynağıJane's All The World's Aircraft 1992–1993[34]
Genel özellikler
Mürettebat: 1–3
Kapasite: 16 tam teçhizatlı birlik
Uzunluk: 1.815 m (5.954 ft 9 in) (genel), 1.406 m (4.612 ft 10 in)
Yükseklik: 514 m (1.686 ft 4 in)
Boş ağırlık: 3,615 kg (8 lb)
Maksimum kalkış ağırlığı: 7,400 kg (16 lb)
Güç kaynağı: 2 × Turboméca Turmo IVC turboşaft motorları, her biri 1,175 kW (1,576 hp)
^"IAR S.A. Annual Report"(PDF). bvb.ro. Bucharest Stock Exchange. 29 Nisan 2021. s. 2. 10 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi(PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2024.
^van Veenendaal, Jeroen (17 Ocak 2019). "A force on the rise". Key Military. 10 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2024.
Brooks, Michael G.; Gott, Kendall D. (2006). Security Assistance, U.S. and International Historical Perspectives. Proceedings of the Combat Studies Institute 2006 Military History Symposium. ISBN0-1608-7349-5.
Lake, Jon (Sonbahar 2001). "Variant File: Aérospatiale SA 330 Puma". International Air Power Review. Cilt 2. Norwalk, Connecticut USA: AIRtime Publishing. ss. 96-107. ISBN1-880588-34-X. ISSN1473-9917.
Sikorsky UH-60 Black Hawk, Sikorsky Aircraft Corporation tarafından üretilen dört kanatlı, çift motorlu, orta sınıf genel maksatlı askerî helikopterdir. Sikorsky, S-70 tasarımını 1972 yılında Amerika Birleşik Devletleri Ordusu'nun Yardımcı Taktik Nakliye Uçağı Sistemi (UTTAS) yarışmasına sundu. Ordu, prototipi YUH-60A olarak belirledi ve Boeing Vertol YUH-61 ile yapılan bir uçuş yarışmasının ardından 1976 yılında Black Hawk'ı programın galibi olarak seçti.
Helikopter, dikey kalkış ve iniş yapabilen döner kanatlı bir hava taşıtıdır. İsmin kökü Yunancada heliko pteron yani hareketli kanatlar anlamından gelir. Fransız Gustave Ponton d'Amécourt tarafından 1861'de ortaya atılmıştır. 1907 yılında Fransız Paul Cornu ilk motorlu helikopteri uçurmuştur.
Airbus A400M Atlas dört turboprop motorlu, Avrupa ülkeleri ordularının askerî havadan taşıma isteklerini karşılayabilmek amacı ile Airbus Military tarafından tasarlanıp geliştirilen bir ulaştırma uçağıdır. Airbus Military tarafından Transall C-160 ve Lockheed C-130 Hercules gibi eski nakliye uçaklarının yerini alacak stratejik yeteneklere sahip bir taktik hava taşıyıcısı olarak tasarlandı. Proje başlangıcından daha sonraki tarihlerde Malezya gibi başka Avrupa dışı ülkeler tarafından da sipariş edilmiştir. A400M, C-130 ve Boeing C-17 Globemaster III arasında boyutlandırılmıştır; C-130'dan daha ağır yükleri taşıyabilir ve toprak pistleri kullanabilir. Taşıma görevinin yanı sıra, A400M uygun ekipmanla donatıldığında havadan yakıt ikmali ve tıbbi tahliye de gerçekleştirebilir.
Bell 206, Bell Textron tarafından Mirabel, Quebec fabrikasında üretilen, ana pervanesi ve kuyruk rotoru çift palli, türbin motorlu, hidrolik uçuş kontrollerine sahip helikopter ailesidir. ABD'de 1967 yılında kullanıma girmiştir.
Eurocopter AS532 Cougar, Eurocopter tarafından geliştirilen çift motorlu, orta ağırlıkta, çok amaçlı bir helikopterdir. AS532, Aérospatiale SA 330 Puma'nın askerîleştirilmiş hâlinin geliştirilmesi ve yükseltilmesidir. Sivil muadili Eurocopter AS332 Super Puma'dır. AS532, Eurocopter EC725 olarak daha da geliştirilmiştir.
NHIndustries NH90; orta boy, çift motorlu, çok amaçlı bir askeri helikopterdir. NHIndustries tarafından üretilmiştir. İlk prototip 1995 yılının Aralık ayında ilk uçuşunu gerçekleştirdi. bu tarihten beri on dört ülke toplamda 573 tane helikopter sipariş etti. Bu helikopterlerin teslimine 2006 yılında başlandı. Helikopterin adı "NATO Helicopter 90's"in kısaltmasından gelmektedir.
Eurocopter Tiger, ilk olarak 2003 yılında hizmete giren dört kanatlı, çift motorlu bir saldırı helikopteridir. Aérospatiale ve DASA'nın ilgili helikopter bölümlerinin birleşmesinden doğan Airbus Helicopters tarafından üretilmiştir. Airbus Helicopters onu EC665 olarak tanımlamaktadır. Tiger, Fransa ve İspanya'da Tigre olarak bilinirken, Almanya ve Avustralya'da Tiger olarak anılmaktadır.
T-625 Gökbey, Türk Silahlı Kuvvetleri ve Sivil havacılık alanlarında kullanılması amacıyla Türkiye'nin coğrafi ve iklim koşullarına göre Türk mühendisleri tarafından tasarlanan, geliştirilmekte olan ve TUSAŞ tesislerinde üretilen genel amaçlı helikopterdir. Özgün helikopterin ileride UH-1 ve ambulans helikopterlerin yerini alması planlanmaktadır.
Mil Mi-26, izdeliye 90 üretim koduyla üretilen ve Sovyetler Birliği döneminde üretimine başlanan bir Rus ağır nakliye helikopteridir. Hem askeri hem de sivil helikopterler arasında günümüze kadar üretilen en büyük ve en güçlü helikopterdir.
Sikorsky S-70, Sikorsky Aircraft Corporation tarafından üretilen bir Amerikan orta sınıf nakliye / genel maksatlı helikopter ailesidir. Amerika Birleşik Devletleri Ordusu için 1970'lerde geliştirilmiş, UH-60 Black Hawk olarak adlandırılmak üzere bir yarışma kazanmış ve ABD askerî hizmetinde geniş bir aile oluşturmuştur. O zamandan beri UH-60'ın yeni ve geliştirilmiş versiyonları geliştirilmiştir. Sivil versiyonları ve bazı askerî versiyonları çeşitli S-70 model adları altında üretilmektedir.
Eurocopter EC725 Caracal/Super Cougar veya Airbus Helicopters H225M, Airbus Helicopters tarafından üretilen bir taktik nakliye helikopteridir. Eurocopter AS532 Cougar üzerinde geliştirilmiş olup birlik taşımacılığı, kazazede tahliye ve muharebe arama kurtarma görevleri için kullanılmaktadır.
Eurocopter AS332 Super Puma veya Airbus Helicopters H215, Airbus Helicopters tarafından üretilen bir orta nakliye helikopteridir. Aérospatiale SA330 Puma üzerinden geliştirilmiş olup ilk uçuşunu 13 Eylül 1978 tarihinde gerçekleştirmiştir.
Eurocopter AS350 Écureuil, Airbus Helicopters tarafından üretilen bir hafif genel maksat helikopteridir. Aérospatiale tarafından tasarlanmış olup ilk uçuşunu 27 Haziran 1974 tarihinde gerçekleştirdi ve 1975 yılında hizmete girdi.
Eurocopter EC135 veya Airbus Helicopters H135, Airbus Helicopters tarafından üretilen bir hafif genel maksat helikopteridir. İlk uçuşunu 15 Şubat 1994 tarihinde gerçekleştirmiş olup 1996 yılında hizmete girdi.
Airbus Helicopters, Airbus'ın helikopter üretiminden sorumlu bölümüdür. 1992 yılında Aérospatiale ve DASA'nın birleşmesi sonucu Eurocopter Group adıyla kurulmuş olup 2 Ocak 2014 tarihinde günümüz adını almıştır. Şirket, gelirler ve türbin helikopterleri satışı bakımından sektörün en büyüğüdür. Merkezi Fransa'da Marsilya Provence Havalimanı'nda yer almaktadır.
Airbus Helicopters H175 veya Avicopter AC352, Airbus Helicopters tarafından üretilen Avrupa Birliği ve Çin ortak yapımı bir genel maksat helikopteridir. İlk uçuşunu 17 Kasım 2009 tarihinde gerçekleştirmiş olup Aralık 2014 tarihinde hizmete girmiştir. Başlangıçta Eurocopter EC175 ve Harbin Z-15 olarak adlandırılmıştır.
Bell AH-1Z Viper, H-1 yükseltme programının bir parçası olarak Amerika Birleşik Devletleri Deniz Piyadeleri için geliştirilmiş olan AH-1W SuperCobra baz alınarak yapılmış Amerikan çift motorlu bir saldırı helikopteri. AH-1Z, dört bıçaklı, yataksız, kompozit ana rotor sistemine, yükseltilmiş şanzımana ve yeni bir hedef nişan sistemine sahiptir. Üretici Bell Huey ailesinin en son üyelerinden AH-1Z, varyant mektubunun askeri fonetik alfabesi telaffuzuna dayanarak "Zulu Cobra" olarak da adlandırılır.
Aérospatiale SA 315B Lama, Hint Silahlı Kuvvetlerinin sıcak ve yüksek operasyonel gereksinimlerini karşılamak için geliştirilmiş tek motorlu bir Fransız helikopteridir. Daha hafif Aérospatiale Alouette II gövdesini Alouette III bileşenleri ve motoruyla birleştirir. Lama, olağanüstü yüksek irtifa performansına sahiptir.
Sikorsky S-92, Sikorsky Aircraft tarafından sivil ve askeri helikopter pazarları için inşa edilmiş bir Amerikan çift motorlu bir helikopterdir. S-92, Sikorsky S-70 helikopterinden geliştirilmiştir ve uçuş kontrolü ve rotor sistemleri gibi benzer parçalara sahiptir.
IAR 316, Industria Aeronautică Română (IAR) tarafından üretilen Romanya lisanslı bir Aérospatiale SA 316B Alouette III'tür.
Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır. Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir. Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.
