I. Saadet Giray

I. Saadet Giray (d. 1494 - ö. 1538, İstanbul), 1524 ile 1532 yılları arasında sekiz yıl Kırım Hanı olarak hüküm sürmüștür.

Saadet Giray I. Mengli Giray'ın oğlu, I. Mehmed Giray'ın kardeşidir. Yavuz Sultan Selim'in de kayınbiraderidir. Muhtemelen 1494'te doğmuştur.^[1]

Mehmet Giray'ın ölümünün ardından yeğeni I.Gazi Giray babası tarafından kalgay atandığı için Kırım tahtına geçirildi. Fakat Gazi Giray babası Mehmet Giray'ın ölümüne destek sağladığı dedikodularından dolayı Gazi Giray'ın hanlığı Kanuni Sultan Süleyman tarafından kabul edilmedi. Kırım Hanlığı tahtına Gazi Giray'ın amcası olan I. Mengli Giray'ın oğlu olan Saadet Giray getirildi. Nogay Şirini olan Memiş Bey Kanuni'nin bu kararı almasına destek sağlamıştı. Kırım Hanı tahtına geçtikten Saadet Giray üç ay sonra yeğenleri Gazi Giray'ı ve Baba Giray'ı idam ettirdi.^[2] Kendine kalgay olarak da yeğeni Devlet Giray'ı tayin etti.

İlk önemli dış siyaset tedbiri Moskova Knezliği hükümdarı olan III. Vasılı'ye, Kırım Hanlığı ile Moskova Knezliği arasında bir müttefiklik anlaşması yapılmasını teklif eden şöyle bir mektup göndermek oldu.^[1]

Senin babam benim babamı bir koruyucu sur olarak kullandı ve babam kılıcı elinde düşmanlarımızın kafalarını kesti. Bu neden ikimiz de dost ve müttefik olmalıyız. Benim çok güçlü bir ordum var ve Astrahan Hanı Hüseyin Hani beni savunacak dostumdur ve Kazan Hanı benim kardeşimdir. Nogaylar, Çerkesler ve Tümaylılar benim yasalarıma uyarlar ve Vlah'lar benim korumalarim ve kılavuzlarımdır. Geçmişi unutalım ve Litvanya'lıları barış içinde bırakmayalım.

Aynı mektupta bu müttefikliği sağlamak için Knez III. Vasili'den yıllık 60.000 altın tazminat istedi ve dostlar arasında bu küçük tazminatın önemi olmadığını da belirtti.^[1]

Moskova Knezi Vasili önceki Kırım hani olan Mehmet Giray'ın Nogaylar tarafından bir baskında öldürülmesini ve sonra da Nogayların Kırım'ı talan ettiklerini bilmekteydi. Bunun için Kırım Hanı ordusunun 12.000 süvariden daha fazla olamıyacağı gayet açıktı. Fakat Knez III. Vasilı Moskova Knezliği arazilerini "Tavrida" yönünden gelecek akınlardan korumak istemekteydi. Onun için verdiği cevapta Kırım Hanı ile bir müttefiklik antlaşması yapmaya hazır olduğunu ama bir yıllık tazminat ödemek istemediğini bildirdi. Ayrıca Kazan Hanı'nin Moskova Knezliği elçilerini öldürmesine atıf yaparak, hükümdarların birbirleriyle savaş yapmalarının olağan olduğunu; ama diğer bir ülkenin elçilerine ve silahsız tüccarlarını sebepsiz öldürmekdiklerini bildirdi ve bundan dolayı bir "katil" olarak gördüğü Kazan Hanı ile hiçbir barış ve müttefiklik anlaşması yapmayacağını da belirtti. Gerçekten, Rus orduları Kazan üzerine yürümekteydiler. Bu Rus hücumunun geleceği haberini alan Kazan Hanı Sahip Giray, yeğeni Sefa Giray'ı han olarak bırakarak Kazan'dan ayrıldı.^[1]

Saadet Giray ağabeyi Mehmet Giray hanlığı döneminde İstanbul'a gönderilmişti; bir dönem burada yaşamıştı ve Osmanlı adetlerini ve tutumlarını benimsemişti. Bu nedenle, Kırım'daki iktidar mücadelesinde yeniçerilerden büyük destek görmüştü. Fakat Kırım Hanlığı ilerigelenleri Saadet Giray'ın alışmış olduğu Osmanlı adetleri, tutumlari ve görüşlerinden hoşlanmamaktaydılar.^[1]

İdam edilen I. Gazi Giray'ın kardeşi olan İslam Giray Kırım tahtına kendine rakip olduğunu ilan etti. Saadet Giray iki kez İslam Giray'ı tutan Tatarlarla çarpışma yaptı ve onu iki defa devlet merkezinden püsküttüp uzaklaştırmıştı. İslam Giray'la arasını düzeltmrk ve yarımadada sulh ve barış sağlamak için İslam Giray'ı kalgay olarak ilan etti.

Litvanya Büyük Prensi geleneksel olarak Kırım Hanlarına her yıl gayet değerli hediyeler göndermekte idiler ve bu bir şekil yıllık tazmınat olarak görülmekteydi. Ama Saadet Giray Han olduktan sonra onun askerî gücünün çok zayıfladığını öğrenen Litvanya Büyük Prensi gönderdiği yıllık hediyelerin değerini yıl be yıl azlatmaya başlamıştı. Bu hediye değerlerini yükseltmek ve Büyük Prense bir ders vermek için Saadet Giray Litvanya'ye bir büyük akın düzenledi.^[1]

1527'de Saadet Giray Han Moskova knezi ile ilişkilerini görüşmek için aynı zamanda ona bir alçı heyeti göndermişti. Tam bu sırada, sonbahar başlarken, Kırım Hanlığı kalgayı olan İslam Giray'ın kendine bağlı Kırım tatarı süvari birlikleri ile Moskova üzerine yürüdüğü haberi Moskova'ya erişti. Moskova Kenzliği ordusu Oka Nehri'ni savunmak için o nehir kıyısında çeşitli kasabalara yayıldilar ve kışı beklemek için kışlak mevkileri tespit edip oralara yerleşdiler. Birdenbire Kırım tatarı süvari birlikleri Riazan bölgesinde görünüp oralari yakıp yıkmaya ve talan etmeye başladılar. Bazı Tatar suvari birlikleri Kolomna ve Moskova'ya doğru yöneldiler. Fakat Moskova Knezliği orduları bunlara direniş gösterip İslam Giray'a bağlı Kırım tatarı birliklerine galip gelip onların ilerlemesini engel oldular. İslam Giray'ın yakınlaraından olan Yanglic Mirza Ruslara esir düştü. Moskova Knezi Vasili Kırım Tatarlarının bu talan akınına çok kızmıştı ve hücum eden Tatarlarla ilişkili olmayan Saadet Giray'ın elçi heyetinde bulunan Tatarları suya attırıp boğularak öldürttü. Fakat sonradan daha önceki mektuplarda elçileri öldüren hükümdarı bir katil olarak gördüğünü hatırlayıp, yaptığından utanıp Saadet Giray'a gönderdiği açıklamada bu elçilerin Tatarlara karşı halkın duyduğu kızgının ifadesi olarak kontrol edilemiyen ve affedilemiyen bir halk hareketi sonucu öldürülğünü bildirdi.^[1]

Saadet Han aldığı bu habere pek şaşırmadı ama bunu bir fırsat bilip elçilik heyetinin öldürülmesinin kabahatinin kendinden özel izin almadan bir akın tertip eden kalgay İslam Giray'da olduğunu ilan etti. Ayrica Saadet Giray bu haberi kendisine getiren Moskova Knezi elçisine hakaret etmeden kalmadı. Bundan sonraki yıllarda da Moskova Knezliği'ne bağlı olan Bidef ve Tula yörelerine talan akınları düzenledi.^[1]

Kırım'daki ilerigelenler ve hatta Kırım halkı kendinden hoşlanmamaktaydılar. Kalgay İslam Giray'ı tercih ettikleri gayet açıkça anlaşılmaktaydı. 1532'de İslam Giray tahriki ile bir halk ayaklanması ortaya çıktı ve Saadet Giray bu isyanı bastıramıyacağını anladı. Bunun üzerine 1533'te Saadet Giray Kırım Hanlığı tahtından istifa etti ve yerien kalgayı olan İslam Giray Kırım Hanı oldu..^[1]

Tahttan uzaklaştırılan I. Saadet Giray yanında ilk kalgay seçtiği yeğeni Devlet Giray ile birlikte yeniden İstanbul'a döndü. Burada Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman tarafından çok iyi karşılandı. Sultan'ın açtığı 1534'te Irakeyn Seferi'ne katıldı ve üstün başarılar gösterdi. Kendisine 300.000 akçe yıllık maaş bağlandı ve yıllık gelir 500.000 akçe olan bir timar da arpalık olarak verildi. Saadet Giray Kırım Hanlığı'dan ayrıldıktan sonra İstanbul'da yedi yıl daha yaşadı. 1538'de İstanbul'da öldü. Eyüp Camii'ne defnedilmiştir.^[1]

• Ülkusal, Müstecip (1980) Kırım Türk - Tatarları (Dünü - Bugünü - Yarını), İstanbul:Baha Matbaası
• Howorth, Henry Höyle (1880) History of the Mongols, from the 9th to the 19th Century Part 2 Division 1), Londra:Longman Green & co. Moğollar tarihi, 9. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar (İngilizce)
• "Hansaray" websitesinde Giray Hanedanı Kırım Hanları (İngilizce)
• Fisher, Alan W., (1987) The Crimean Tatars, Stanford California: Hoover Institution Press, ISBN 0817966625 (İngilizce)

Resmî unvanlar
Önce gelen: I. Gazi Giray	Kırım hanı 1524–1532	Sonra gelen: I. İslam Giray