I. Mustafa
| I. Mustafa مصطفى اوّل | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| İslâm Halifesi Emîrü'l-mü'minîn İki Kutsal Caminin Hizmetkârı | |||||
 I. Mustafa'yı tasvir eden bir yağlı boya tablosu. | |||||
| 15. Osmanlı Padişahı | |||||
| Hüküm süresi | 22 Kasım 1617 - 26 Şubat 1618 (İlk dönem) (3 ay ve 4 gün) | ||||
| Önce gelen | I. Ahmed | ||||
| Sonra gelen | II. Osman | ||||
| Hüküm süresi | 20 Mayıs 1622 - 10 Eylül 1623 (İkinci dönem) (1 yıl, 3 ay ve 21 gün) | ||||
| Önce gelen | II. Osman | ||||
| Sonra gelen | IV. Murad | ||||
| 94. İslâm Halifesi | |||||
| Hüküm süresi | 22 Kasım 1617 - 26 Şubat 1618 (İlk dönem) | ||||
| Önce gelen | I. Ahmed | ||||
| Sonra gelen | II. Osman | ||||
| Hüküm süresi | 20 Mayıs 1622 - 10 Eylül 1623 (İkinci dönem) | ||||
| Önce gelen | II. Osman | ||||
| Sonra gelen | IV. Murad | ||||
| Doğum | 1591 Topkapı Sarayı, İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu | ||||
| Ölüm | 20 Ocak 1639 (48 yaşında) Eski Saray, İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu | ||||
| Defin | Ayasofya, İstanbul | ||||
| |||||
| Hanedan | Osmanlı Hanedanı | ||||
| Babası | III. Mehmed | ||||
| Annesi | Halime Sultan | ||||
| Dini | İslam | ||||
| İmza |  | ||||
I. Mustafa, ikinci saltanatı sırasında Deli Mustafa olarak anılmıştır.[1] (Osmanlı Türkçesi: مصطفى اول) (d. 1591 Manisa – ö. 20 Ocak 1639, Topkapı Sarayı, İstanbul), 15. Osmanlı padişahı ve 94. İslam halifesidir. Akli dengesi yerinde olmayan I. Mustafa'nın ilk saltanatı 96 gün, ikinci saltanatı ise 1 yıl 3 ay 22 gün sürdü.[2] Psikolojik rahatsızlığının zamanla geçeceğini savunanların ısrarıyla padişah yapıldı.[3] Menfaatlerini I. Mustafa'nın padişahlığının devamında gören kimseler, onun keramet sahibi bir veli olduğunu iddia ediyordu.[4] Aklî zayıflığı nedeniyle padişahlık yapamayacağı anlaşılan I. Mustafa'nın tahttan indirilmesi sağlandı. Bulunduğu odanın kapıları üstüne kapatılarak hapsedilen I. Mustafa'nın yerine II. Osman tahta çıkarıldı.[5] I. Mustafa'nın ikinci kez tahta oturması ise II. Osman'ın öldürülmesiyle sonuçlanan ayaklanma ile oldu.
Hayatı
Babası Sultan III. Mehmed'tir. I. Mustafa'nın Abaza asıllı olan annesinin ismi kesin olarak bilinmemektedir.[5] I. Ahmed tahta çıktığında tek erkek kardeşi olarak bulunan Mustafa'nın hayatına dokunulmadı. Ayrıca III. Mehmed'in on dokuz kardeşini öldürtmesinin halk tarafından nefretle karşılanmış olmasının da öldürülmemesinde bir etkisi vardı.[5] Osmanlı tarihinde ilk defa padişahlığın babadan oğla geçmesi kuralını bozarak kardeşinin arkasından tahta çıkmış olan padişah olması özelliğini taşır.
Padişahlığı Öncesi
I. Mustafa'nın tahta çıkması ve öldürülmemesi üzerindeki genel kanı kendisinden birkaç yaş büyük olan kardeşi Ahmed’in on dört yaşında tahta çıkması üzerine Osmanlı hânedanın geride kalan tek erkek üyesi olması ve yeni padişahın henüz bir erkek çocuğu bulunmadığından da hayatına dokunulmadığı şeklindedir. İstanbul içinden geçerken, Handan Valide Sultan'ın alayına denk gelen bir balyosun raporuna göre de öldürüleceği lafının sürekli konuşulduğu söylenmektedir.[6] Bu dedikodular ve baskı yüzünden hayatı boyunca ölüm korkusu yaşamış ve bu durum akli dengesini yitirmesine yol açmıştır.[7] Handan Sultan ölümüne kadar I. Mustafa'nın öldürülmesine engel oldu. Onun vefatından sonra Sultan Ahmed'in çocukları olunca öldürülmesi fikri yeniden akla geldiyse de devlet adamları Şehzade Mustafa'nın hasta ve zararsız olduğu hakkında padişahı ikna ettiler.[8]
İlk Saltanatı
I. Ahmed öldüğünde en büyük oğlu Mahfiruz Hatice Sultan'dan doğma Şehzade Osman 13 yaşında olduğu için, hanedanın en kıdemli erkek üyesi olması bakımından, I. Mustafa'nın tahta çıkarılmasına karar verildi. Sultan I. Mustafa ağabeyi Sultan I. Ahmed’in vefatı üzerine 22 Kasım 1617'de hanedanın en yaşlı mensubu olarak tahta geçti. Osmanlı padişahlarının on beşincisi olan I. Mustafa devlet meseleleri ile ilgilenmediğini ifade ederek saltanatı kabul etmediyse de bu durum, devlet erkânı tarafından göz önüne alınmadı. Ancak gerçekten I. Mustafa devlet işleri ile ilgilenmeyip, devlet işlerini ehline teslim etmek istedi. Nitekim tahta çıktıktan 96 gün sonra 26 Şubat 1618 günü tahttan indirildi, yerine yeğeni II. Osman geçti. Ancak yenilik taraftarı olmayanların tahrikleri neticesinde isyan eden yeniçeriler, 19 Mayıs 1622’de II. Osman’ı tahttan indirdiler.[9]
İkinci Saltanatı
Genç Osman'ın isyancılar tarafından öldürülmesiyle I. Mustafa tekrar tahta çıktı. Bu sırada sultan II. Osman’ın veziriazam Kara Davud Paşa tarafından öldürtülmesi büyük karışıklıklara sebep oldu. İkinci saltanatı sırasında Veli olarak anıldı.[1]
I. Mustafa, Davut Paşa’yı azletti ancak isyanlar durmadı. İstanbul’da oluşan karışıklıklar ve Anadolu’da meydana gelen isyanlar, Osmanlı Devleti’nin başında devlet işlerinden anlayan ve bunu yapmak isteyen bir padişahın bulunmasını gerekli kılıyordu.
I. Mustafa 1,5 yıl daha hüküm sürdükten sonra Şeyhülislâm Fatih Efendi ve devlet erkânı, I. Mustafa’nın yerine yeğeni Şehzade Murad'ın tahta geçmesi konusunda karara vardı. Akıl sağlığı bozuk olduğu için 10 Eylül 1623 tarihinde şeyhülislam'ın fetvası ile tekrar tahttan indirilip yerine 11 yaşındaki diğer yeğeni ve Kösem Sultan'ın oğlu olan IV. Murad geçirildi.[10] I. Mustafa, annesinin ve kızlar ağasının özendirmelerine rağmen kadınlara ilgi ve alaka duymamış ve çocuğu olmamıştır.[11]
Fatih Camii Olayı
Osmanlı Veziriazamı Mere Hüseyin Paşa, seyitlerden olduğu söylenen bir kadıyı dövdürmesi üzerine ulema ve tarikat şeyhlerinin tepkisiyle karşılaştı. 1623'te Fatih Camii'nde toplanan ulema, onun kafir olduğunu ileri sürdü ve kanının helal olduğu belirtildi. Yönetime karşı tepki gösteren çok sayıda Müslüman din adamı Fatih Camii'nde toplanarak isyan etti.[12] Başlangıçta uzlaşılmaya çalışılan Fatih Camii'ndeki toplanan din alimlerinin derhal dağıtılması için saraydan karar çıktı. Dönemin Veziriazamı Mere Hüseyin Paşa'nın verdiği emir ile isyan bastırılmak istenince, askerler yola koyuldular. Bu durumu öğrenen Fatih Camii'nde toplananlardan birçoğu çeşitli sebepler ileri sürerek oradan ayrılarak dağıldılar.[13] Askerler isyan yerine vardıklarında orada namaz için bulunan ve isyanla ilgisi olmayan halk dahil olmak üzere din adamlarını öldürdüler. Cesetleri ise lağım ve kuyulara atıldı.[14]
Ölümü
Sultan I. Mustafa tahttan indirildikten sonra 15 yıl daha kafes hayatı yaşadı. 20 Ocak 1639 günü Topkapı Sarayı'nda geçirdiği bir sara krizi nedeniyle öldüğü sanılmaktadır.[15] Bir rivayete göreyse IV. Murad'ın emriyle öldürülmüştür.[16] Ayasofya Camii'nde Roma döneminde vaftizhane olarak kullanılan yapıya defnedilmiştir.
Kişiliği
İki defa tahta çıkan I. Mustafa denizdeki balıklara altın atıyor, karşısına çıkanlara para dağıtıyordu. Saltanat hazinesini boşaltacak bir hale getiren bu davranışları ile dikkat çekiyordu.[17] Üstelik bir defasında oturduğu köşkün önünde orta oyunu oynatıp seyrederken oyunculardan birini çok beğendiği için ona, saray hazinesinin en kıymetli mücevherlerini pencereden atmıştı.[4] I. Mustafa zamansız sokağa çıkıyor, etraftakilere para dağıtıyor, divan toplantı halindeyken içeri girerek vezirlerin kavuklarını çıkarıp yuvarlıyor, oturduğu köşkün önünde aynısını art arda tekrarlatarak orta oyunu oynatıp pencereden seyrediyordu.[3]
Popüler kültürdeki yeri
2015 yılından itibaren yayınlanmakta olan Muhteşem Yüzyıl Kösem adlı Türk dizisinde çocukluğunu Alihan Türkdemir, yetişkinliğini ise Boran Kuzum canlandırmıştır. 2. sezonda ise yaşlılığını Cüneyt Uzunlar canlandırmıştır.
Kaynakça
- ^ a b Baki Tezcan (2010). The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World. Cambridge: Cambridge University Press. s. 75. ISBN 978-0-521-51949-6.
- ^ Öztuna, Yılmaz, Başlangıcından Zamanımıza Kadar Türkiye Tarihi, 8. cilt, Hayat Kitapları, s. 282
- ^ a b Sakaoğlu, Necdet, Bu Mülkün Sultanları, Alfa Yayınları, s. 200-209
- ^ a b Danışman, Zuhuri, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi IX, Yeni Matbaa, 1965, İstanbul, s. 8-9
- ^ a b c Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, cilt: 31, s. 272-273
- ^ ASVe, SDC, filza 60, fol. 11r (18 Eylül 1604 tarihli rapor)
- ^ Akşit, Niyazi (1979) Padişahlarla Osmanlı Tarihi, İstanbulːDilek Yayınevi, Sayfa: 120-142
- ^ Ordinaryüs Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi III. Cilt 1. Kısım: II. Selim'in Tahta Çıkışından Karlofça Andlaşması'na Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Sayfa: 127
- ^ "Sultan 1. Mustafa". 9 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2024.
- ^ E. van Donzel, Islamic Desk Reference: Compiled from the Encyclopaedia of Islam, Brill Academic Publishers, s. 219
- ^ Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları (küçük boy), Oğlak Bilimsel Kitaplar, 12. baskı, s. 232
- ^ Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedi, cilt: 19, s. 9
- ^ Refik, Ahmed, Osmanlı Devrinde Hoca Nüfuzu, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, s. 53-57
- ^ Naima Tarihi II, Bahar Matbaası, İstanbul, 1968, s. 812-816
- ^ Afyoncu, Erhan, Muhteşem Valide - Kösem Sultan, Yeditepe Yayınevi, s. 94
- ^ Danışman, Zuhuri, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi IX, Yeni Matbaa, 1965, İstanbul, s. 185
- ^ Danışmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt: III, Türkiye Yayınları, s. 271
Dış kaynaklar
- Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2003). Osmanlı Tarihi III. Cilt 1. Kısım: II. Selim'in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 975-16-0013-8.
- Sakaoğlu, Necdet (1999). Bu Mülkün Sultanları. İstanbul: Oğlak Yayınları. ISBN 875-329-299-6. say.210-219
- Kinross, Lord (1977). The Ottoman Centuries. İstanbul: Sander Kitabevi. ISBN 0-224-01379-8.(İngilizce)
