I. Faysal
| I. Faysal | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
Irak kralı  | |||||
| Hüküm süresi | 23 Ağustos 1921 - 8 Eylül 1933 | ||||
| Önce gelen | Yeni makam | ||||
| Sonra gelen | I. Gazi | ||||
Suriye kralı  | |||||
| Hüküm süresi | 8 Mart 1920 - 24 Temmuz 1920 | ||||
| Önce gelen | Yeni makam | ||||
| Sonra gelen | Makam kaldırıldı | ||||
| Doğum | 20 Mayıs 1885 Mekke, Osmanlı İmparatorluğu  | ||||
| Ölüm | 8 Eylül 1933 (48 yaşında) Bern, İsviçre  | ||||
| Eş(ler)i | Huzaima bint Nasser | ||||
| Çocuk(lar)ı | Gazi bin Faysal Prenses Azza Prenses Rajiha Prenses Raifia | ||||
| |||||
| Hanedan | Hâşimoğulları (Hicaz) | ||||
| Babası | Hüseyin bin Ali | ||||
| Annesi | Abdliya bin Abdullah | ||||
| Dini | Sünni İslam | ||||
I. Faysal (Faysal bin Hüseyin bin Ali El Haşimi, Arapça:فيصل بن الحسين بن علي الهاشمي, d. 20 Mayıs 1885, Mekke[1] - ö. 8 Eylül 1933, Bern), 1920 yılında kurulan kısa ömürlü Suriye Krallığı ve ardından Irak Krallığı kralı. Taç giydiği 23 Ağustos 1921 tarihinden, kalp krizi geçirerek öldüğü 1933 yılına kadar 12 sene hüküm sürmüştür. Kendisini Hicaz Kralı ilan ederek Osmanlı İmparatorluğu'na karşı Arap İsyanını başlatan Şerif Hüseyin'in üçüncü oğludur.
İlk yılları
1885 yılında dönemin Mekke Şerifi Hüseyin bin Ali'nin üçüncü oğlu olarak Osmanlı İmparatorluğu'nun Mekke şehrinde dünyaya geldi.[2] Babası ile beraber İstanbul'da kaldığı sürede burada büyüdü ve eğitim aldı. Ağabeyi Abdullah'ın başkan vekilliği yaptığı Meclis-i Mebûsan 1914-1918 döneminde Cidde temsilcisi olarak yer aldı.[3]
Osmanlı İmparatorluğunun I. Dünya Savaşına Almanya tarafında katılması ve İtilaf Devletleri'ne savaş ilan etmesinin ardından Cihat çağrısı yapıldı ve Arapların savaşa katılımı istendi. Ancak birçok Arap lideri bu durumu bir isyan için şans olarak gördü. Mekke Şerifi olması sebebi ile Şerif Hüseyin, Arap liderleri arasında önder olması gereken kişi olarak görülüyordu.
Faysal, babasının yöneteceği bir Arap ayaklanmasının hangi koşullarla destekleneceği konusunu Arap milliyetçisi gizli örgütlerle görüşmek için 1915'te Şam'a gitti. Faysal'ın, önceden tanımadığı çeşitli gruplarla görüşerek Hüseyin'i bir Arap önderi olarak kabul etmelerini sağlayabilmesi, Arap milliyetçiliğinin doğuşunun belirtisiydi.
Arap İsyanı
Arap isyanı, 1916 yılında patlak vermesinden bir yıl önce, Şerif Hüseyin'in Henry McMahon aracılığı ile Birleşik Krallık ile anlaşması sonrasında başlamıştı. Faysal, 1916'da babası tarafından başlatılan isyan'ın görünür lideri idi. İngiliz İstihbaratında bir subay olan Thomas Edward Lawrence, Haşimi birliklerine önderlik edecek doğru kişiyi arıyordu ve Faysal ile 23 Ekim 1916 tarihinde Al Hamra köyünde ilk defa bir araya geldiler.[4] İsyanın ilk adımı Hicaz'ın özgürleşmesi ve bağımsız bir krallığa dönüşmesiydi. Faysal ve ileride sıkı dostluk kuracağı Thomas Edward Lawrence'ın desteklediği isyancı birlikler kuzeye devam etti, Şubat 1917'de Akabe'yi, aynı yılın Kasım ayında Yafa'yı ve nihayet Şam'ı ele geçirdiler. İngilizlerle varılan anlaşma çerçevesinde Faysal Suriye Kralı ilan edildi.
İsyan sonrası
İsyan öncesinde İngilizler ve Araplar arasında yapılan anlaşmaya göre, Araplar İngilizlerin askeri amaçlarını destekleyecek, İngilizler de Suriye'nin büyük bölümünü içine alan bir Arap devletinin kurulmasına yardımcı olacaktı ama Faysal barış konferansına katılmak üzere 1919'da Paris'e gittiğinde, Fransa'nın Lübnan ve Suriye'de bir nüfuz alanı elde etmekte kararlı olduğunu açıkça gördü. Bunun üzerine ödün vermek zorunda olduğunu anlayarak, Lübnan ve Suriye'nin İskenderun'a kadar olan kıyı bölgelerini Fransa'nın işgal etmesine razı oldu. Ocak 1920'de Şam'a döndü. Fransız isteklerine ilişkin haberlerin burada yarattığı şiddetli tepkiyi yatıştıramadı. Fransız askerî gücüne karşı direnmenin yararsızlığını ve Faysal'ın Paris'te karşılaştığı baskıları çoğu Arap önderi anlayamadı. Kısa süre sonra Fransızlar bir bahane bularak Faysal'ın topraklarına saldırıp Temmuz 1920'de Şam'ı işgal edince, Faysal ülkesinden ayrılmak zorunda kaldı. Sonunda İngiliz hükûmetinin daveti üzerine Londra'ya gitti.[2]
Irak Kralı
1921 yılında yapılan Kahire Konferansı'nda Faysal, Dönemin Birleşik Krallık mandası olan Irak için en uygun kral adayı olarak belirtildi. Ancak o yıllarda Irak topraklarında yaşayan halkın çok azı Fasyal'ı tanıyordu. Bu sebeple Gertrude Bell'in de dahil olduğu bir grup İngiliz yetkili Faysal adına Irak'da başarılı bir kampanya yürüttüler ve Sünni azınlık tarafında ciddi destek topladılar. Ancak Şii çoğunluk Faysal'a karşı yakınlık duymadı ve ona destek vermediler.
Birleşik Krallık ülkede çıkabilecek huzursuzluklardan çekiniyordu. Bu sebeple ülkeyi doğrudan yönetmek yerine kukla bir monarşi oluşturarak ülke üzerinde söz sahibi olmaya karar verdiler. Verilen kararı takiben yapılan referandumda %96 oranında destek verilmesinin ardından Faysal, kral olarak tahta çıkmaya razı oldu. 23 Ağustos 1921'de Irak Kralı oldu. Irak Krallığı, eski Osmanlı vilayetlerinden Musul, Bağdat ve Basra'nın birleşiminden oluşturulan yeni bir ülkeydi. Bu arka plan göz önüne alındığında, Faysal tahta oturduğunda Irak milliyetçiliği ve hatta Irak ulusal kimliği yoktu.[5]
Faysal, hükümdarlığının başından itibaren Fransız hakimiyeti altındaki Suriye ve Lübnan ile İngiliz hakimiyetindeki Filistinin bir araya gelmesini isteyen Pan Arabizm taraftarlarını destekledi. Faysal da farkındaydı ki gücünün tabanı ülkesindeki azınlık Sünni kesime dayanıyordu. Eğer söz konusu ülkeleri kendi hakimiyeti altında birleştirebilirse Sünni kesim çoğunluk durumuna gelecek, böylece Şii ve diğer kesimler azınlık olarak kalacaklardı.[6] Irak'ta yaşamakta olan Şii çoğunluk Arap İsyanı sırasında Hicaz'lı olması sebebi ile Şerif Hüseyin'in çağrısına karşılık vermemişlerdi. Dolayısıyla Faysal burada hem Sünni hem Hicazlı olarak tamamen yabancıydı.[7]
Ülkedeki eğitimsizliği azaltmak için Faysal, öğretmen ve doktorları sivil hizmetlere getirdi. Ayrıca Süriye-Irak ilişkilerini geliştirmek amacıyla, sürgündeki bazı kişileri ülkesinde çalışmaya teşvik etti. Suriye'nin eski eğitim bakanı Mustafa Satı Bey'i Irak'ın eğitim bakanı olarak atadı. Faysal'ın bu politikası ülkedeki Suriyeli ve Lübnanlılara karşı bir kin oluşmasına sebep oldu.[8] Eğitim bakanlığınaki Suriyeli göçmenlerin okul kitaplarında Emevîler ile ilgili Arapların "Altın Çağı" olarak bahsetme çabası ve İmam Ali'nin kitaplarda göz ardı edilmeye çalışılması Şii kesimin tepki göstermesi ve sonucunda Faysal'ın kitapları yürürlükten çekmesi ile sonuçlandı.[7]
Fransız egemenliğine karşı başlatılan Büyük Suriye İsyanı sırasında I. Faysal, kısmen Birleşik Krallık baskısı nedeniyle, kısmen kendi ihtiyatlı kişiliği nedeniyle ve esas olarak Fransa'yı Suriye'de bir Haşimi devleti kurmaya ikna edebileceğine olan inancı sebebi ile isyancılara destek vermedi. 1925 yılının ardından Fransa, Suriye meselelerine Faysal'a danışmaya başlatı. Faysal, Fransızlara Suriyedeki Haşimi rejimini geri getirmeyi tavsiye etti. Daha sonra anlaşılacaktı ki, Fransızlar Faysal'a Suriye tahtı ile ilgili umutlar vererek onu isyancılara destek vermekten uzak tutmaya çalışıyorlardı ki isyanın bastırılmasının ardından Faysal'a olan ilgilerini kaybettiler.[9]
1929 yılında Araplar ve Yahudiler arasında Kudüs'te kanlı bir isyan patlak verdiğinde, Faysal bu sefer son derece Arap yanlısı bir politika izledi ve İngilizlere Filistin krizinde Arap yanlısı bir çözüm için baskı yaptı. Filistin hakkındaki görüşlerini İngiliz yüksek komiseri Sir Hubert Young'a 7 Aralık 1929'da sunduğunu bir notta belirten Faysal, Balfour Deklarasyonunu kabul etti.
1930 Anglo-Irak Antlaşması'nı Faysal, Irak'a bir dereceye kadar siyasi bağımsızlık sağlamasına rağmen, kendisinin pan-Arap gündeminin önünde bir engel olarak gördü. Faysal anlaşmanın bir bitiş tarihi olmasını isiyordu çünkü anlaşma Faysal'ın pan-Arap gündeminde önemli iki büyük Arap bölgesi olan Suriye ve Irak arasındaki birliği engelledi. İronik olarak, Irak'taki Arap milliyetçileri anlaşmayı olumlu karşıladılar, çünkü bunu Suriye ve Filistin'deki Araplar'ın durumuna kıyasla daha iyi görünen bir gelişme olarak gördüler. Faysal'ın kendi liderliği altına birleştirmek istediği Irak-Suriye devleti için planları, güçlü bir komşu yerine iki adet zayıf komşuyla başa çıkmayı tercih eden Türkiye'den ve her ikisi de kendilerini Arap dünyasının haklı liderleri olarak gören Mısır Kralı I. Fuad ve İbn Suud'dan çok muhalefet çekti.
1932'de İngiliz hakimiyeti sona erdi ve Faysal, ülkesini bağımsız hale getirmede başarılı oldu. 3 Ekim'de Irak Krallığı Milletler Cemiyeti'ne katıldı.
Ağustos 1933'te, Simele Katliamı gibi olaylar Birleşik Krallık ve Irak arasında gerilim oluşmasına sebep oldu. Başbakan Ramsay MacDonald, Asur Hristiyanlarının öldürüldüğünü duyduktan hemen sonra Yüksek Komiser Francis Humphrys'in acilen Irak'a gitmesini emretti. İngiliz hükûmeti ister Hristiyan ister Müslüman olsun her türlü suçluyu cezalandırması için Faysal'ın Bağdat'ta kalmasını istedi. Yanıt olarak Faysal, Londra'daki Irak elçiliğine şunları yazı: "Şu anda Irak'ta her şey normal olmasına rağmen ve sağlığımın kırılmasına rağmen, Sir Francis Humphrys'in Bağdat'a gelmesini bekleyeceğim, ancak daha fazla endişe için bir neden yok. İngiliz Hükümetine telgrafımın içeriği hakkında bilgi verin."[10]
Temmuz 1933'te Ölümünden hemen önce Arap-Yahudi çatışmasından bahsetmek ve bölgedeki Arapların, artan Yahudi göçüne duydukları rahatsızlığı dile getirmek üzere Londra'ya gitti. İngilizlerden Yahudi göçünü ve toprak alımlarını sınırlamalarını istedi.
Ölümü
Kral Faysal, 8 Eylül 1933 tarihinde Bern, İsviçre'de Kalp krizinden öldü. Öldüğünde 48 yaşındaydı. Ölümünün ardından tahta tek oğlu I. Gazi geçti.
Irak'ta hüküm süren Haşim Hanedanı, ölümünün ardından torunu II. Faysal'a kadar devam edecek, ardından 1958 Irak Darbesi ile beraber son bulacaktır.
Ayrıca Bakınız
- Arap İsyanı
- Hüseyin bin Ali (Mekke emiri)
- Haşimoğulları
- Thomas Edward Lawrence
- I. Abdullah
- Arap milliyetçiliği
- Pan Arabizm
- Irak Krallığı
Kaynakça
- Özel
- ^ "Faysal I". rulers.org. 8 Şubat 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2020.
- ^ a b "Fayṣal I". britannica.com. 5 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2020.
- ^ Sibel Yazıcı (2018). Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Faaliyetleri (1914-1918) (PDF) (Doktora). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstütüsü Tarih Anabilim Dalı. s. 25. 16 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Mart 2021.
- ^ Lawrence, Thomas E. (1997). Bilgeliğin Yedi Sütunu. s. 76.
- ^ Allawi, Ali. Faisal I of Iraq. ss. 339-340.
- ^ Masalha, N. (Ekim 1991). "Faisal's Pan‐Arabism, 1921–33". Middle Eastern Studies, 27. ss. 679-693.
- ^ a b Karsh, Efraim & Karsh (1999). The Empires of the Sand (Çöl İmparatorlukları). Cambridge: Harvard University Press. s. 196.
- ^ Masalha, N (Ekim 1991). "Faisal's Pan-Arabism, 1921–33". Middle Eastern Studies, 27. s. 690.
- ^ Masalha, N. (Ekim 1991). "Faisal's Pan-Arabism, 1921–33". Middle Eastern Studies, 27. s. 682.
- ^ "Time". 28 Ağustos 1933.
