I. Artaserhas

I. Artaserhas
İran'ın Yüce Kralı Mısır'ın Firavunu
İran kralı
Hüküm süresi	MÖ 464 – MÖ 424
Önce gelen	I. Serhas
Sonra gelen	II. Serhas
Mısır Firavunu
Hüküm süresi	MÖ 464 – MÖ 424
Önce gelen	I. Serhas
Doğum	Bilinmiyor
Ölüm	MÖ 424
Defin	Nakş-ı Rüstem, İran
Eş(ler)i	Kraliçe Damaspia Alogyne Babilli Cosmartidene Babilli Andia Babilli
Çocuk(lar)ı	II. Serhas Sogdianus II. Darius Arsites Bogapaeus Parysatis
Tam adı Artaxšaça (Anlamı: Hükümdarlığı gerçeklere dayanan)
Hanedan	Ahameniş
Babası	I. Serhas
Annesi	Amestris

I. Artaserhas (Farsça: اردشیر یکم) (Antik İranca: Artaxšaça (anlamı: Hükümdarlığı Gerçeklere Dayanan). Bu ismin antik Grek formu babasının I. Serhas ismini taşımasından ortaya çıkartılmıştır.^[1]

Babası olan Yüce İran Kralı I. Serhas'ın üçüncü oğlu idi. Babası I. Serhas hüküm sürmekte iken Heradot tarihinde "Artasyrus" olarak anılmakta olup Baktriya kraliyet satraplığı satrapı idi. Babası I. Serhas'ın MÖ 462'de imparatorluk hassa koruma muhafızları komutanı Artabanos tarafından bir komplo sonucu suikasta maruz kalıp öldürülmesi ile İran Yüce Krallık ve Mısır Firavunluk görevlerini Artaserhas üzerine aldı. Ahameniş Hanedanından Yüce İran Kralı olan 5. imparatoru oldu. Hüküm süresi MÖ 462 - 424 dönemindedir.

Antik Grek kaynaklarına göre kendine verilen bir lakap Macrocheirdir. Buna neden Artaserhas'ın sağ elinin sol elinden açıkça görülebilir şekilde daha büyük olması idi. Bu p tarihi konula 2001'de yazılan bir tıbbi makaleye göre bir tip hastalığı olup genetik verasetten doğmakta ve bu hastalığın tıp bilimsel ismi "Neurofibromatosis"dir.

I. Artaserhas büyükbabası I. Darius'un hükümdarlık döneminde doğdu. Babası I. Darius'un oğlu ve veliahdı idi ve onun yerine MÖ 485'te I. Serhas adı ile Yüce İran Kralı olmuştu. Babasının hükümdarlık döneminde Artaserhas Baktaria Kraliyet Satraplığı satrapı olarak görev yaptığı antik Grek tarihçisi Herodot'un tarih kitabında belirtilmektedir. Babası Yüce İran Kralı I. Serhas, MÖ 465'te Yüce Kralın koruyucusu olan ("Hazarapat" veya "Binler" adı ile bilinen) imparatorluk hassa muhafız gücünün komutanı olan ve Ahemeniș İmparatorluğu merkezi idaresinde en güçlü idareci olan Artabanos tarafından "Aspamitres" adlı bir saray idarecisi hadımın destek vermesi ile suikasta kurban gidip öldürülünce Artaserhas Yüce İran Kralı ve Mısır Firavunu olarak tahta geçti.

Bu olaylar hakkında o zaman ait ana kaynaklar olan antik Grek tarih yazarları bu olaylar hakkında birbiri ile çelişkili açıklamalar yapmaktadırlar. MÖ 5. yüzyılda yaşamış olan Kniduslu Ktesias "Persika" adlı eserinin 20. kitabında Artabanos'un I. Serhas'ı öldürdükten sonra I. Serhas'ın üçüncü oğlu olan Artaserhas'ı kandırarak babasının katilinin Artaserhas'ın ağabeyi ve I. Serhas'ın en büyük oğlu "Darius" olduğuna inandırmış olduğu ve Artaserhas'ın babasinin intikamını almak için ağabeyini yakalatıp idam ettirdiği yazılmaktadır. MÖ 5. yüzyılda yaşamış olan filozof Aristoteles ise Politika adlı eserinin 5. kitabında Artabanos'un önce Serhas'in büyük oğlu Darius'u öldürdüğünü ve sonra babası I. Serhas'ı öldürdüğünü bildirmektedir. Yine Aristotales'e göre Artaserhas tahta geçtikten sonra babasının katilinin Artabanos olduğunu öğrenince Artabanos'u ve oğullarını öldürtmüştür.

Artaserhas MÖ 460 - MÖ 554 döneminde Mısır'da bir Libyalı prens olan eski "Saita" sülalesinden olan Psamatik'in oğlu olan II. İnaros tarafından çıkartılan bir isyanla uğraşmak zorunda kaldı.^[2]

I. Serhas'ın ölümünden hemen sonra MÖ 460'de Mısır'ı işgal etmiş Persler aleyhinde isyan çıkartan II. İnaros hemen kendine destek sağlamak için Antik Atina kent devleti ile bir müttefiklik anlaşması yaptı. Antik Atinalılar bu dönemde I. Peleponnes Savaşı yapmakta ve Sparta antik kent devleti ile de savaşta bulunmakta idi. Persler Sparta'yı desteklemekte idiler; ama bu sadece maddi ve manevi bir destekti ve hic askeri destek sağlanmamakta idi. Atina devletinin idaresini elinde bulunanlar Mısır'da açılacak ikinci bir cephe ile Perslerin Sparta'ya desteğinin zayıflatilacağı; zaten Atina devletinin gerçek kontrolü altında bulunan Delos Birliği üzerinde Atina'nın prestijini ve hegomanyasını daha da artıracağı düşünmekte idiler. Ayrıca Atinalıların zengin Nil Nehri deltası ile daha avantajlı ticaret yapmaları sağlanacağı da kabul edilmişti.

Bu nedenlere dayanan Antik Atina devleti II. İnaros'u desteklemek için "Charitimedes" komutasında 200 kadar gemilik bir donanma filosu ile büyük sayıda asker desteğini Mısır'a gönderdi. Destekçi Atina ordusu ile II. İnaros'un kendine bağlı ordusu Pers Ahemeniş İmparatorluğu'nun Mısır satrabı olan ve Artaserhas'ın bir erkek kardeşi olan satrap Achemenses'in 400.000 kişilik piyade ve 80 gemiden olan askerî birlikleri ile savaşa girişti. Karada yapılan Pampreis Muharebesi'nde Persler Mısır satrabı, II. İnaros'un Mısır ve Atinalı müttefikler ordusu tarafından büyük bir yenilgiye uğratıldı. Bu muharebede 100.000 kadar Pers askeri ile Pers Mısır satrabi Achaemenes öldürüldü. Geride kalan Pers ordusu Memfis'i çekildi ve orada kuşatmaya alındı. Hemen aynı zamanda 50 kadar gemiden oluşan Pers donanması Charitimedes ve Cimon komutasında 40 gemilik Atina donanması ile bir deniz muharebesine girişti. Bu muharebede Pers donanması büyük bir hezimete uğratıldı. 20 Pers gemisi tayfaları ile birlikte teslim olup Atinalılar eline geçti ve geri kalan 30 Pers donanma gemisi tahrip edilip batırıldı. II. İnaros ve Atinalı müttefikleri galibiyetlerini Yüce Kral Artaserhas'a açıkça bildirmek için satrap Achemenses'in cesedini mumyalalatıp İran'da Susa'ya Artaserhas'a gönderdiler.

Artaserhas, yeni olarak Suriye satrapı yaptığı Megabizus ve Frigya satrapı Artabazus komutasında (Ktesias'ın "Persika" adlı tarih kitabına göre 200,000 kişilik) büyük bir orduyu Mısır üzerine gitmesine emir verdi. Bu ordu Mısır'a MÖ 456'da girdi ve II. İnaros isyanını bastırmak için 2 yıl orada harekât yaptı. Bu savaş başlarında Atina destek komutanı Charitimedes öldürüldü. Mısırlı II. İnaros bir muharebede bacağından yaralandı ve elinde bulunan korunaklı mevki olup Megabizus'a biat etmeyen tek kale olan Biblos'a çekildi. Bu kale etrafında bulunan bataklık arazide 1,5 yıl kadar Perslere direniş yaptı. Fakat MÖ 454'te yakalandı. Megabizus onu Susa'ya gönderdi.^[3]

Megabizus II. İnaros'a onu öldürmeyeceği sözünü vermişti. Fakat Susa'da Kral Artaserhas'ın annesi ve ölmüş kral I. Serhas'ın karısı olan Kraliçe Amestris oğlu Achemenses'in ölümüne neden olan isyancı II. İnaros'un öldürülmesini istemekteydi. Bunu I. Artaserhas 5 yıl kabul etmedi ve II. İnaros Susa'da tutsak olarak yaşadı. MÖ 449'da Artaserhas Kraliçe Amestris'in isteklerini kabul etti ve II. Inaros'u ona teslim etti. Kraliçe Amatris de İnaros'un idam edilmesine karar verdi. İnaros ya çarmıha gerilerek ya da tek kazığa çakılarak öldürüldü.^[4]

I. Serhas döneminde Persler MÖ 469'da Eurymedon Muharebesi'nde yenik düştükten sonra antik Yunanlar ve antik Persler arasında askeri çatışmalar sona ermeye yüz tutmuştu. Artaserhas Yüce Kral olduktan sonra antik Yunanlara karşı Perslerin uyguladığı stratejileri değiştirip yenileştirdi. Yeni stratejiye göre Persler büyük askerî harekât yapmayı bir kenara bıraktılar ve rakip oldukları antik Yunan kent devletlerine karşı onların ekonomi ve siyasi güçlerini zayıflatma stratejisini uygulamaya koyuldular. Bu stratejinin baş politika aracı olarak düşman oldukları Yunan kent devletlerinin Yunanistan içinde bulunan rakip ve düşmanlarına mali ve askeri yardım sağlamak oldu. Bu yeni Pers stratejisinin dolaylı bir neticesi hazinelerini kaybetmekten korkan Atinalıların Delos Birliği hazinesi olan Hellenotamai Hellen Hazinesini o zamana kadar bulunduğu Delos Adası'ndaki Apollon tapınağından alınıp Perikles'in idarecisi olduğu Atina kentindeki Atina Akropolisine nakletmesi oldu, Bu Atinalılarin Attik Delos Birliği mali kaynaklarına el koymaları olarak göründü. Birlik üyelerinin Birlik'e olan mali yükümlülükleri, Atina için kullanılan haraca dönüştü. Bundan hemen sonra savunma amaçlı olmayan pek çok harcama Atina'da yine bu paralardan karşılandı. Perikles Atina Akrepolisi'nde Partenon'un inşasını bu kaynaklarda bulunan paralarla yaptırmıştı. Bu harcamalar, birliğe dahil Yunan kent devletleri tarafından Atina devletinin Birlik mali kaynaklarına el koyması şekilde yorumlandı ve Delos Birliği içinde huzursuzluk çıkardı. Delos Birliği içinde olmayan kent devletleri için ise bu gelişme Atina'dan uzak durmaları siyasetinin uygun bir siyaset olarak bu siyasetin doğruluğuna onları inandırdı.

Bunu takiben antik Yunan kent devletleri ile Persler arasından doğrudan doğruya askeri çatışmalar MÖ 451'de yeniden ortaya çıktı. MÖ 451'de Atina ve Sparta kent devletleri arasında 5-yıl süreli bir barış antlaşması imzalandı. Yunanistan'da bu barış Antik Atina devletinin Perslere karşı bir donanma seferi açmasına neden oldu. Atina ve müttefikleri 200 gemiden oluşan bir donanmayı Cimon komutasında Persler elinde bulunan Kıbrıs adasını ele geçirmek için sefere gönderdiler. Bu donanma filosundan 60 gemi kuzey Mısır'daki sahil bataklıklarında yerleşik Sais'te Perslerden bağımsız olarak harekât yapan "Amenirdisu" devletine destek sağlamaya gönderildi. Geri kalan kısmı Kıbrıs adasında "Kition"a çıkıp buradaki kaleyi kuşatmaya aldı. Atina donanmasının komutanı Cimon burada ya bir hastalıktan ya da aldığı ölümcül bir yaradan öldü. Cimon ölüm yatağından Atina donanmasının kuşatmayı bırakıp adadaki Salamis'e çekilmesini emretti. Cimon'un ölümü donanmadan saklandı. Donanma kuşatmayı bırakıp Salamis'e doğru gitmek üzere 30 gün yol aldıktan sonra Klikyalı, Fenikeli ve Kıbrıslı gemilerden oluşan bir Persler donanma filosu saldırısına uğradı. MÖ 450'de Kıbrıs'ta yapılan Salamis Deniz Muharebesi'nde Atina donanması yenildi ve Persler karada da karaya çıkabilen Atina birliklerini imha ettiler. Atina donanmasından kaçabilen az sayıda gemiler ve askerî birlikler Yunanistan'a geri döndüler.

Bu olaydan sonraki antik Yunan kent devletleri ile Artaserhas hükümdarlığı sırasında Persler ilişkileri tarihçiler için tartışmalıdır. Antik Yunan tarih yazarlarından Olynthuslu Kallisthenes (MÖ 360-328), Theopompus (MÖ 380 -315) ve Tukididis MÖ 460 – 400) Yunanlar ve Persler arasında görüşmeler yapılması ve barış anlaşması imzalanması konularında en ufak bile hiçbir bilgi ihtiva etmemektedirler. Tarihçi Kyme'li Ephoros (MÖ 400 – 330) Yunanlar ve Persler arasında bir barış antlaşması yapıldığından kısaca bahsetmektedir. Herodot (MÖ 484 - 425) kısaca Atinalı Callias başkanlığında ve Argos delegesini de ihtiva eden bir elçiler heyetinin Susa'ya gidip Artaserhas'ın idarecileri ile barış görüşmeleri yaptığını bildirmektedir. Ünlü antik Yunan söylevcisi olan İsokrates (MÖ 436 - 338) ise antik yazılarda ilk defa olarak Callias'in Susa'da Artaserhas yönetimi ile bir barış antlaşması yaptığını bildirmektedir. İsokrates'in öğrencilerinden olan tarihçi Diodorus (MÖ 90–30) ise Atina ve Argos şehir devletleri ile Artaserhas Pers İmparatorluğu arasında MÖ 449'da Callias Antlaşması adında bir barış antlaşması imzalandığını ve bunun ayrıntılarını tarih kitabında belirtir.

I. Artaserhas krallık döneminden antik Grekler ve Persler arasında önemli bir ilişki ünlü antik Atina yöneticisi olan Themistokles'in, ostrakismos adlı çanak çömlek paracalari ile halk oylamasına sunulması ile, politik sürgüne gönderilmesi ve sonunda Artaserhas'tan verilen izinle ta Magnesia (modern Manisa)'ya gidip orada yerleşmesi idi.

Themistokles MÖ 480'de Pers İmparatoru I. Serhas'ın Yunanistan'a İkinci Pers Saldırısı seferinin sona ermesine önemli bir neden olan Salamis Deniz Muharebesi'nde Persler donanmasını yenen Grek müttefikler donanması komutanı idi.

Themistokles Perslerle savaştan sonra Atina'nın surlarının genişletilip pekiştirilmesinde baş amil olduğu için Spartalılar tarafından büyük bir düşman olarak görülmekte idi. Aynı zamanda Perslere karşı kazandığı zafer dolayısıyla gayet mağrur tavırlar takınmıştı ve bu tavırlarla aldığı tedbirler ve kararlar Atina Kenti devletinin hukuken demokratik idarecisi olduğu sayılan kent vatandaşlarını kendinden gocundurmuştu. MÖ 472'de veya 471'de Atina kenti vatandaşları arasında bir çanak çömlek parçaları ile halk oylaması yapılmış; Themistokles'e geleneksel olarak ostrakismos adi ile bilinen tedbir uygulanmış ve kentten politik sürgüne gönderilmesine demokratik olarak karar verilmişti.

Themistokles sürgün olarak Atina'dan ayrılıp Argos'a gitmişti. Burada Spartalıların bir entrikasına hedef olup Spartalı general Pausanias (general) ile birlikte güya Atina'ya karşı bir komplo düzenlediği açığa çıkartılmıştı. Bunun üzerine Argos'ta barınamayan Themistokles, önce aslında Grek olmakla beraber o zamanlar Perslere tabi devlet olan, Pynda başkentli Kral I. Aleksandr Makedonyalı yönetiminde olan Makedonya'ya sığındı. Oradan Anadolu'ya geçti ve Persler İmparatoru I. Artaserhas'ın hizmetine girdi, Artaserhas onu Perslerin Magnesia (modern Manisa) valisi yaptı. Magnesia, Myus (modern Aydın ili Avşar köyü yakında kalıntı kent) ve Lampsacus (modern Lapseki) kent ve arazilerinin gelirleri ona mecazi olarak ekmek, et ve şarap tedariki; kumaş tedariki için Kazdağı'da bulunan "Palea-Skepsis (Eski Skisepje) ve yatak ve yorgan tedariki için "Percote (günümüzde kayıp)" kentlerini verildi. Themistocles burada görev yaptığı sırada Pers dilini ve Pers sosyal tutumlarını ve geleneklerini öğrenip burada ömrü sonuna kadar yaşadı. MÖ 459'da Magnesia'da 65 yaşında kendi eceli ile öldü.

Yeni Babil İmparatorluğu döneminde Babil İmparatoru II. Nebukadnezar ın komutasında Babilliler üç ay kuşatmadan sonra MÖ 597'de Kudüs'ü ellerine geçirdiler; Kudüs şehrini ve Birinci Tapınak olarak da anılan Süleyman Mabedi'ni talan ettiler; elde ettikleri ganimetlerin tümünü Babil'e taşıdılar. Yehudiya Krallığı kralı Yekoniya, adamları, yerel halk, zanaatkarlar ve 10.000'e yakın Yehudalı halk sürgüne gönderilip Babil İmparatorluğu'nun dört bir yanına dağıtıldı. Yekoniya'nın yerine Babillilerin tabi kral yaptıkları Sidkiya MÖ 589'da Mısır Firavunu Hofra ile müttefik olup Babil'e karşı ayaklandı. Babil İmparatoru Nebukadnezar yanıt olarak Yehuda'yı işgal edip Kudüs'ü otuz ay kuşatmaya aldı. Kudüs ele geçirilince yağmalanıp, en kutsal olan Birinci Tapınak olarak da anılan Süleyman Mabedi dahil, yerle bir edildi. Sadece az sayıda bağcı ve çiftçi yoksulun Kudüs şehrinde kalmasına izin verilip Kudüs'ün tüm Yahudi nüfusu Babil'e sürgüne götürüldü.

MÖ 539'da Persler İmparatoru II. Kiros Babil şehrini eline geçirip Babil İmparatorluğu'nu ortadan kaldırdı. Kiros (Yahudiler İncili'ni de ihtava eden Eski Ahit'de yazıldığı gibi), "Kiros Fermanı" olarak anılan) bir ferman yayınlayarak Babil'e zorla göç ettirilmiş olan kavimlerin eski arazilerine geri gitmelerine izin verdi. Kiros'tan sonraki Pers imparatorlarının dönemlerinde, Yüce İran krallarından olan II. Darius ve Artaserhas, Yahudilerin tekrar eski ülkelerine giderek dinlerince kutsal sayılan Kudüs'ü yeniden kurup ve burada bulunan Tapınağı ikinci defa kurmalarına izin verdiler.

Artaserhas'ın hükümdarlık döneminde bu süreç içinde üç önemli gelişme (Yahudi İncili adı verilen) Kitab-ı Mukaddes'teki Eski Ahit içinde bulunmaktadır. "Yahudiler İncili"nin başlarında bulunan "Ezra Kitabı" ve "Nehemiah Kitabı" içinde bu gelişmeler ele alınmaktadır. Bu kitapların içerikleri, tarih zaman akımına göre değil de doktriner bir ilahiyat felsefesine göre hazırlanmış olmakla beraber yine de tarihsel olarak iyi kaynak sayılmaktadır.

Artaserhas dönemi sırasında "Yahudi İncili"nde ele alınan Yehuda'ya ve Persler ilişkileri gelişmeleri şöyle bir tarihsel sıra içine koyulabilmektedir:

"Yahudi İncili"ndeki "Ezra Kitabı"na göre Artaserhas'ın yedinci hükümdarlık yılında Yüce Kral Artaserhas, Ezra adlı bir Yahudi rahibi (kohen) ve kutsal yazmalar yazıcısına bir fermanı vererek onun yeniden yapılmakta olan Kudüs'e giderek orada bulunan ve oraya tekrar geri göç edecek Yahudilerin dinsel ve yönetimsel ilişkilerinde oranın valisi şeklinde görev yapmasına emir verdi. Ezra Babilliler tarafından oraya sürgüne gönderilmiş olan büyük sayıda Yahudi oymakları üyeleri, Yahudi rahipler ve rahip sınıfı Levitleri yanına alip Babil'den ayrılıp eski Yeduda;'da bulunan Kudüs'e göç etti ve MÖ 538'de orada yerleşti (Ezra 3:8). Bu geri göç ve Kudüs'te yerleşme için ve yeni kurulacak tapınaklar kutsal kaplar ve tapınak mefruşatı olarak kullanılmak üzere Artaserhas Ezra'ya epeyce altın ve gümüş vermişti. Ayrıca bu bölgeyi idarede yardımcı olmak üzere epey sayıda Pers devlet memuru Ezra'nın emri altına verilmişti.^[5]

"Yahudi İncili"nde bulunan "Ezra Kitabı"nda ele alınan ikinci bir gelişme Kudüs'te İkinci Tapınak'ın yapılmaya başlanması ile ilgilidir. Ezra'nın geri göç ile Kudüs'e yerleşmenin ikinci yılında MÖ 536'da Ezra ve oradaki Yahudiler Babillilerce yerle bir edilmiş Süleyman Tapınağı yerine aynı Tapınak Tepesi mevkiinde İkinci Tapınak'ı inşa etmeye başladılar. Fakat değişik Yahudi oymakları arasında bu konuda büyük anlaşmazlıklar çıktı. Özellikle Sameria'da bulunan idareciler ve Yahudiler Artaserhas'a bir dilekçe gönderip bu İkinci Tapınak yapılmasının önlemesini istediler. Artaserhas buna dayanarak Ezra'nın İkinci Tapınak inşasını durdurdu. Ancak Artaserhas öldükten sonra İkinci Tapınak yapımına yeniden başlandı ve II. Darius hükümdarlığının altıncı yılında MÖ 516'de İkinci Tapınak yapımı bitirebildi (Ezra 6:15).

"Yahudi İncili"nde ayrı bir kitap olan, fakat daha öncelerden "Ezra Kitabı"nın bir parçası olduğu bilinen, "Nehemiah Kitabı" Kudüs için yeni surlarına yapılmasında Artaserhas'ın katkısı konusuna değinmektedir. Bu kitaba göre Artaserhas'ın "Şarap Kabı Taşıyıcısı" ve onun nedimi olan Nehemiah Artaserhas'ın hükümdarlığının 20. yılında MÖ 445'te kral karşında üzgün çıkınca Artaserhas neden üzüntülü olduğunu sorunca Nehemiah ona Kudüs'e geri giden dindaşları Yahudilerin yeni kurdukları Kudüs şehrini düşmanlara karşı savunmak için şehir surlarınin bulunmamasına üzüldüğünü ona belirtmiştir. Bunun üzerine Artaserhas Nehemiah'in yanında bir heyetle Kudüs'e gidip bu şehre yeni suraları yaptırmasını emretmiştir. Nemeiah ve heyetinin "Trans-Fırat" satraplığından serbestçe geçip Kudüs'e gidebilmesi için Artaşerhas satrapa bir mektup yazıp Nehemiah'da bir serbest geçiş beratı vermiştir. Ayrıca Artaserhas kraliyet ormanları bakıcısı Asaph'a bir emir göndererek Kudüs'te İkinci Tapınağın tamamlanması ve şehir surlarının yeniden yapılması için gerekecek tüm kalaslar ve keresteleri ücretsiz olarak devlet ormanlarından kesilip Kudüs'e göndermesi için emir salmıştır.

Nehemiah şehir surlarının bitirilmesi için uğraş vermekle yetinmemiştir. Surların tamamlanmasından sonra da Kudüs'te kalarak Yahudi dinsel doktrinlerinin bazılarının ve Yahudiler yaşamının kaidelerinin reforme edilmesi için uğraşı vermiştir. Özellikle Yahudi dışı ırklardan kişilerle Yahudilerin evliliklerinin çoğalmasına karşı alınacak tedbirler ve yapılması gereken dinsel kural değişiklerini açıkça ortaya çıkaran dinsel reformları geliştirdiği bildirilmektedir.

• Knidoslu Ktēsíās, (İng. çev.: J. H. Freese) Persika Londra, New York, 1920 (İngilizce)

• Briant, Pierre (1996) Histoire de l'Empire perse de Cyrus à Alexandre Paris: Fayard (ISBN 9782213596679).
• Llewellyn-Jones, Lloyd ve Robson, James (2010) Ctesias' History of Persia: Tales of the Orient Oxford, (ISBN 9780415364119). (İngilizce)