Hunca

Hunca, Avrupa Hun İmparatorluğu'ndaki Hunlar tarafından M.S. 4. ve 5. yüzyıllarda konuşulmuş ölü bir dil veya dil dönemidir. 5. yüzyılda yaşamış Romalı tarihçi ve diplomat Priskos'un çalışmaları Avrupa Hun İmparatorluğu'nun çok uluslu olduğunu ve Huncanın Gotlar gibi devleti oluşturan diğer kavimlerin dilleri ile beraber konuşulmuş olduğunu ortaya koymaktadır.^[1][2] Protodili Asya Huncasıdır.

Hunca hiçbir metin veya tam cümle günümüze ulaşmamış olduğundan ötürü dil hakkındaki yazılı kaynaklar neredeyse tamamen Yunan ve Roma kaynaklarında geçen özel isimlerden oluşmaktadır.^[3] Günümüzde Hun dili sınıflandırılamamakla birlikte^[4][5] Hunca özel isimlerin olası kökenleri incelenirken genellikle Türk, Moğol ve Yenisey dilleri ile karşılaştırılmaktadır.^[5][6][7]

M.S. 5. ve 6. yüzyıllarda yaşamış Priscus ve Jordanes adlı tarihçiler 3 adet Hunca sözcüğü kayıt altına almışlardır ve bu 3 sözcük kişi veya kavim isimleri dışında Hunca hakkında sahip olunanan tek kaynak olmaktadır.^[3]

Köylerde bize yemek (buğday yerine darı) ve yerlilerin içtiği medos verildi. Bizi takip etmiş katılımcılara darı ve barbarlar tarafından kamos denen arpadan yapılma bir içecek verildi^[8][5]

Hunlar [Attila]'nın yasını ağıtlar ile tuttuktan sonra, strava dedikleri eğlence mezarı üzerinde kutlandı^[9]

Medos kelimesi bal şarabı, kamos arpa içeceği, strava ise cenaze kutlaması anlamına gelmektedir ve etimolojik olarak Hint Avrupa dilleri kökenlidir.^[10] Bu kelimelerin Slav, Cermen veya İrani kökenli olabilecekleri düşünülmektedir.^{[10][5][11][12]} Maenchen-Helfen strava kelimesinin Hunca yerine Slavca konuşan bir Hun İmparatorluğu üyesi tarafından bildirilmiş olabileceğini de not etmiştir.^[9]

Pek çok akademisyen Hunca dilinin sınıflandırılmasının günümüze kadar gelmiş Hunca kaynakların çok az olmasına dayandıraraktan çok zor veya imkansız olduğunu belirtmiştir.^{[13][14][15][16][17]} András Róna-Tas Hunca kaynakların kendi içinde de çelişkili olmasının bunda bir rolü olabileceğini de bildirmiştir.^[18]

Macar Türkolog Gyula Németh, 1939 yılında yayımlanmış Hunlar Hangi Dili Konuşurdu adlı makalesinde Avrupa Hunlarının dili üzerine şu açıklamayı yapmaktadır: Tüm bunlardan yola çıkarak Avrupa Hunlarının yönetici boyunun ve elbette Hun halkının da Türk dilini konuştuğunu, daha doğrusu bir halk olarak Türki olduğunu söyleyebiliriz.^[19] Lajos Ligeti de Attila ve Hunların Tarihi Kökenleri makalesinde, Avrupa Hunlarının dili ile ilgili şu saptamalarda bulunmaktadır: ...var olanlardan çıkarılabilecek sonuç, her iki bölgede de genellikle Türki konuşan bir halkla karşı karşıyayız.^[19] Péter Váczy ise Avrupa'da Hunlar adlı makalesinde Antropoloji, Latin yazarlarını destekliyor; Hunlar Türktüler. Ama Türk olan sadece dış görünüşleri değildi, dilleri de Türk idi. tanımlamasını yapmaktadır.^[19]

Karl Heinrich Menges ve Omeljan Pritsak gibi bazı tarihçiler Huncadaki özel isimlerden ve etnolojik nedenlerden yola çıkarak dilin olası kökenlerinin Moğolca veya Türki dillere yakın olduğunu belirtmişlerdir.^[20] Bu dilin Moğolca ve Türki diller'in bir karşımı olmuş olabileceğide Menges tarafından savunulmuştur.^[20] Pritsak 33 Hunca özel ismi analiz etmiş ve dilin Türki olmadığını ancak Ön Bulgarca ve Yakutça gibi Türki dillere daha yakın olmak üzere Türki diller ve Moğolca arasında bulunana bir dil olabileceğini iddia etmiştir.^[21]

Otto Maenchen-Helfen pek çok Hunca özel ismin Türki kökenli olabileceğini savunmuştur.^[22] Denis Sinor ve Hyun Jin Kim de, kaynak azlığı nedeniylen dilin sınıflandırılmasının çok zor olduğunu belirtmekle beraber aynı sonuca ulaşmış ve en azından yönetici kesimin bir kısmının Türki kökenli olduğunu iddia etmişlerdir. ^[6][23] Tarihçi Peter Heather Türki kökenleri en iyi tahmin olarak nitelendirmiş olsa da 1995 yılında^[24] bu teoriler hakkında şüpheci olduğunu^[16] açıklamış ve 2010'da Hunca'nın nasıl bir dil olduğunun asla bilinemeyeceğini belirtmiştir.^[17]

19. yüzyılda Alman Sinolojist Julius Heinrich Klaproth gibi akademisyenler Hunca'nın Fin-Ugor dilleri ile akraba olduğunu ve eski Macarca'nın kökenlerinin Hunca'ya dayandığını savunmuştur.^[25]

Edwin G. Pulleyblank (1962), Yenisey dilleri grubuna mensup Ketçe gibi Sibirya dillerinin Hunlar'ın ve Hiung-nu'ların dilleri ile akraba olduğu veya dillerinin temelini oluşturduğunu savunmuşlardır.^[26] İlk olarak Edwin G. Pulleyblank tarafından yayınlanan Hiung-nuların Yenisey dilleri konuşmuş olabileceği teorisi özellikle ilerleyen yıllarda Kot ve Pumpokol kelime listelerinin bulunmasıyla daha yaygın destek görmeye başlamıştır.^[27] Hyun Jin Kim 2013 yılında Hunların, Çağatay Hanlığı'nda da görülmüş olan, orijinal olarak bir Yenisey dili kullanırken Dingling ve Tiele halkları tarafından asimile edilerek Ön Bulgarca kullanmaya başlamış olabileceğini bildirmiştir.^[28]

Hunca'dan günümüze ulaşmış 3 sözcüğün tamamı kökensel olarak Hint-Avrupa dilleri ile bağlantılı olmaktadır.^[29]

Bazı akademisyenler bir Cermen dili olan Gotça'nın da Hun İmparatorluğunda Hunca ile beraber lingua franca statüsünde konuşulmuş olabileceğini savunmaktadırlar.^[30][31][32] Maenchen-Helfen medos ve kamos kelimelerinin^[29] ve Attila, Bleda, Laudaricus, Onegesius, Ragnaris ve Ruga gibi Hunca özel isimlerin büyük olasılıkla Cermen dili kökenli olduğunu belirtmiştir.^[33] Heather ise bunlara ek olarak Scottas ve Berichus' isimlerinin de Cermen kökenli olabileceğini savunmuştur.^[34] Kim ise Ruga, Attila ve Bleda isimlerinin Cermen kökenli yerine Türki kökenli olmasının daha olası olduğunu savunmuş^[6] ve batıdaki Hun yönetici sınıfının kendi istekleri ile isimlerini cermenleştirmiş olabileceklerini belirtmiştir.^[35]

Maenchen-Helfen aynı zamanda bazı isimlerin İrani kökenli olduğuna değinmiştir.^[36] Alanlar ve Sarmatlar'ın Hun İmparatorluğu'nda yaşamış kavimlerden biri olduğu bilinmekle beraber^[37] Maenchen-Helfen bu toplulukların İmparatorluk içinde politik güçlerinin az olduğunu öne sürmüştür.^[38] Kim ise İrani dillerin İmparatorlukta yaygın olduğu fikrindedir.^[39]

Strava kelimesinin büyük Olasılıkla Slav kökenli olması bazı akademisyenlerin Hun İmparatorluğunda Slavların yaygın bir kavim olduğunu savunmasına neden olmuştur.^[40] 19. yüzyılda ise bazı Rus akademisyenler tüm Hunların Slavca konuştuğunu iddia etmişlerdir.^[41]

Hunların kendilerine ait bir yazı sistemlerinin olabileceği düşünülmektedir. Priskos, Hun yazmanların kaçak listesini okuduğunu kaydetmektedir.^[42] Franz Altheim, bu yazının Yunan ya da Latin alfabesi olmadığını ve Hun yazmanlarının okuduğu bu yazının, Türk dillerinden Ogur öbeğinin bir kolu olan Bulgarcanın kullandığı yazı ile aynı olduğunu belirtmektedir.^[42] Altheim, söz konusu yazının, Avrupa'ya Orta Asya'dan taşındığını ve yine kendisinin Ogur öbeği içerisinde sınıflandırdığı Huncada kullanıldığını ifade etmektedir. Bu alfabenin ise Soğdca yazımında kullanılmış Soğut alfabesinden Huncaya uyarlama olduğunu iddia etmektedir. Midilli psikoposu Zacharias Rhetor, MS 507/508 yılllarında Arran psikopsu Kardust'un yedi yıllığına Kafkasya Hunlarının yaşadığı bölgeye gittiğini ve Hunca yazılmış kitaplarla geri döndüğünün kaydetmiştir.^[42] Hiungnu-Siyenpi rünlerinin var olup olmadığı ve eğer varlar ise Avrasya'ya yayılmış ve Orhun alfabesinin kökenlerinin oluşturan daha geniş bir yazı sisteminin parçası olup olmadıklarına dair tartışmalar mevcuttur.^[43]

• Atwood, Christopher P. (2012). "Huns and Xiōngnú: New Thoughts on an Old Problem". Boeck, Brian J.; Martin, Russell E.; Rowland, Daniel (Ed.). Dubitando: Studies in History and Culture in Honor of Donald Ostrowski. Cambridge University Press. ss. 27-52. ISBN 978-0-8-9357-404-8. 
• Doerfer, Gerhard (1973). "Zur Sprache der Hunnen". Central Asiatic Journal. 17 (1). ss. 1-50. 
• Golden, Peter B. (2006). "Some Thoughts on the Origins of the Turks and the Shaping of the Turkic Peoples". Mair, Victor H. (Ed.). Contact and Exchange in the Ancient World. Honolulu: University of Hawai'i Press. ss. 136-157. 
• Heather, Peter (1995). "The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe". English Historical Review. Cilt 90. ss. 4-41. 
• Heather, Peter (2010). Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-973560-0. 
• Heather, Peter (2005). The fall of the Roman Empire : a new history of Rome and the barbarians. New York: Oxford University Press. ss. 146-167. ISBN 978-0-19-515954-7. 
• Hyun Jin Kim (2013). The Huns, Rome and the Birth of Europe. Cambridge University Press. ISBN 9781107009066. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Maenchen-Helfen, Otto J. (1973). The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press. ISBN 9780520015968. 3 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Maenchen-Helfen, Otto J. (1945). "Huns and Hsiung-Nu". Byzantion. Cilt 17. ss. 222-243. 
• Menges, Karl Heinrich (1995). The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-03533-0. 4 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Pohl, Walter (1999). "Huns". Bowersock, G. W.; Brown, Peter; Grabar, Oleg (Ed.). Late Antiquity: A Guide to the Postclassical World. The Belknap Press of Harvard University Press. ss. 501-502. ISBN 978-0-674-51173-6. 
• Pritsak, Omeljan (1982). The Hunnic Language of the Attila Clan (PDF). IV. Cambridge, Massachusetts: Harvard Ukrainian Research Institute. ISSN 0363-5570. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Pronk-Tiethoff, Saskia (2013). The Germanic loanwords in Proto-Slavic. Rodopi. ISBN 9789401209847. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Róna-Tas, András (1999). Hungarians and Europe in the Early Middle Ages: An Introduction to Early Hungarian History. Budapeşte: Central European University Press. 
• Sinor, Denis (1990). "The Hun Period". Sinor, Denis (Ed.). The Cambridge history of early Inner Asia (1. publ. bas.). Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press. ss. 177-203. ISBN 9780521243049. 30 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Wolfram, Herwig (1990). History of the Goths. University of California Press. ISBN 978-0-5200-6983-1. 2 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Wolfram, Herwig (1997). The Roman Empire and Its Germanic Peoples. University of California Press. s. 142. ISBN 978-0-5200-8511-4. 2 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2019. 
• Vajda, Edward J. (2013). Yeniseian Peoples and Languages: A History of Yeniseian Studies with an Annotated Bibliography and a Source Guide. Oxford/New York: Routledge. 
• Wright, David Curtis (1997). "The Hsiung-Nu-Hun Equation Revisited". Eurasian Studies Yearbook. Cilt 69. ss. 77-112. 

• Kroraina26 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
• Barbarian Europe: The Origins of the Huns8 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)