Hoyrat

Hoyrat, halk edebiyatında maninin bir türüdür. “Kesik Mani, Cinaslı mani” adlarıyla geleneksel halk edebiyatımızda yer almaktadır. Bu tür manilere, Azerbaycan Türkleri, “Bayatî”, Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Irak Türkleri “Hoyrat” demektedir.

Dize sayısı ve uyak sistemi değişiklik göstermektedir. Bu geleneksel mani şekli ile bunun müziğini ifade etmek için kullanılan hoyrat kelimesinin, hangi kelimeden türediği bilinmemektedir. “Fakir, garip, başıboş” anlamlarına gelen “Hoyrat” kelimesinden; Kerkük’ün bir semti olan “Korya” kelimesinden veya “kaba saba, kötü, kibirli “anlamlarına gelen “hoyrat” kelimesinden geldiği hakkında görüşler bulunmaktadır. Hoyratlar dinleyenlerde ezgisi ve sözüyle yiğitlik ve mertlik havası uyandırır. En yaygın olduğu yerler, Irak'ın Kerkük ve Erbil şehirleri ile Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğu illeridir. Ağırlıklı olarak, Urfa, Diyarbakır, Elazığ, Erzurum ve Kars yörelerinde görülür.

Hoyrat yedi heceli dizelerden oluşur. İlk dize, kesiktir ve kafiye sözünü belirler. Çoğunlukla dört mısralı olmakla beraber, bazen mısra sayısı daha fazla olabilir. Hoyratın en önemli özelliklerinden biri. uyağın cinaslı olmasıdır. Az da olsa cinassız hoyratlara rastlamak mümkündür. Türkçenin eşsesli fakat anlamca farklı kelimelerinden yararlanılarak yapılan cinas, dinleyenleri şaşırtır, şiire güzellik, anlam zenginliği katarken, dikkatleri üzerinde toplar.

Cinassız bir hoyrata şu örneği gösterebiliriz:

Al tespihi zikreyle,

Her ni’mete şükreyle

Yük ağır menzil uzak

Gel bu yola fikreyle.

Cinaslı hoyrata da şu örnekleri verebiliriz:

O yan kara

Bu yan ak oyan kara

Türkmen’e hor bakanın

Gözlerin oy Ankara.

Kazan kara

Kap kara kazan kara

Kerkük’e el sürenin

Mezarın kaz Ankara.

Gül en az

Bülbül eyler güle naz

İndim o dost bahçesine

Ağlayan çok gülen az

Kendine has müziği ile söylenen hoyratlar, dinleyenleri etkileyicidir. Hoyratlarda, aşk, gurbet, kahramanlık, güncel olaylar işlenebilmektedir. Bu gelenek, Irak Türklerinde canlı bir şekilde yaşamaktadır. Cinaslı kafiyeler hoyratların vazgeçilmez özelliğidir. Cinas ne kadar ustaca kullanılırsa hoyrat da o kadar başarılı sayılır. Çoğunlukla yedili hece ölçüsü ile söylenen hoyratların, başına veya sonuna eklenen ve meyan denilen kelime ve mısralarla bu ölçünün bozulduğu da olur. İlk mısra genelde üç veya dört heceden oluşan ve anlam ifade eden bir kelimedir. Daha sonraki mısralara ayak verir. Hoyrat bu özelliği ile Eski İstanbul Semaî kahvelerinde ve Anadolu’da söylenen ayaklı veya kesik maniye benzer. Kesik manilerde de cinas önemli yer tutar. İlk mısra üç veya dört hecelik bir ayaktan oluşur. Bazen mısra ünlem özelliği taşıyan kelimelerle yedi heceye tamamlanır. Eksik hecelerin boşluğu hitap sözleriyle doldurulur. “Ah hele zalim, ah balam” gibi doldurma sözlerle kendine has bir girişi ve müziği vardır. Bunun için gür ve geniş ses gerekir. Müzik meclislerinde bu işin ustaları oturur ve karşılıklı olarak söylerler: Karşılıklı hoyrat çığırma, çığıranları coşturduğu gibi, dinleyenleri de galeyana getir. Karşılıklı çığırmaya, “kanşar- be kanşar çağırmağ” veya “kanşarın vermeğ” deyimleri kullanılır. “Çağırıcı, meclisteki meslektaşlarını düelloya davet amacıyla çok kez;

Kebap yandı köz ister

Sürme yandı göz ister,

Köz köze, gözüm göze

Ustan durup söz ister”

şeklinde bir hoyrat çağırır. Bunun üzerine karşısındaki çağırıcı da hemen şu hoyratla karşılık verir:

Kebap yandı közün çek

Sürme yandı gözün çek.

Köz göze, gözüm göze,

Ustan geldi, özün çek.”

Bunun ardından başka hoyratlar söylenir, Mecliste hazır bulunan diğer çağırıcılar da yarışmaya katılırlar. Bazen ortalık kızışır, ama sonunda neşeli beste türküler söyleyerek ortalık yatıştırılır.

Türkiye'de bütün canlılığı ile mani ve hoyrat geleneğini yaşatan illerden biri Şanlıurfa’dır. Burada erkeklerin dik ve tiz sesleriyle okuma şekline "Hoyrat" adı verilirken, kadınların daha pes sesle okuduklarına ise "Meani" denir. Şanlıurfa'da, Düz Urfa Hoyratı, Tecnis, İsfahan, Mesnevi, Kalata, Garip, Hüseyni, İbrahimi, Beşiri, Aşırtmalı, Acem, Kesik, Kesik kerem, Havar Kardaş, Yayla, Kılıçlı, Muhayyer, Daği, Bahçacı, Daşçı, Mahmudiye, Elezber, Çargah, Nevruz, Kürdi, Irak gibi hoyrat çeşitleri okunmaktadır.

Urfalıyam ben özüm

Kulak ver dinle sözüm

Urfa biz siye kurban

Evvel başta ben özüm,

örneğinde görüldüğü gibi, Şanlıurfa'da, Hoyrat ve maniler belirli sevgi. ayrılık. yoksulluk veya belli bir olay üzerine bu konuda yeteneği olanlar tarafından yazılı veya o an doğaçlama olarak söylenir. Hoyratlar, dilden dile aktarılarak, yüzyıllar ötesinden günümüze kadar gelir. Bunların yazarı veya irticalen söyleyenleri belli değildir. Halkın ortak malıdır. Anonimdir. Ama, günümüzün sanatçıları da güncel hoyratlar söylemektedir. Şanlıurfa Mani ve Hoyratları üzerine araştırmalar yapan Abuzer Akbıyık'ın bir hoyratı şöyledir:

Dağlar beni

Ayırdı dağlar beni

Ayrılık ne zor imiş

Yandırır dağlar beni

Öte yandan hoyrat geleneğinin yaşadığı bir başka ilimiz Elazığ'dır. Elazığ'dan birkaç anonim hoyrat şöyle:

Ah o gözler, ah o gözler

Kan eder ah o gözler

Beni vuran ok değil

Sendeki ahu gözler

Düşte gör, düşte gör

Hayalde gör, düşte gör

Dostun kim, düşmanın kim?

Hele bir kez düşte gör.

Yukarıda da sözünü ettiğimiz gibi, Hoyrat geleneği bu iki ilimizle sınırlı değildir. Ama hoyrat denilince, herkesin aklına ilk önce Kerkük gelir. Türkmeneli Edebiyatı'na ilişkin bir kitap yazan Şemsettin Kuzeci, “Hoyrat demek Kerkük demektir” tanımını kullanmıştır.

Türkmen folklorunun en zengin unsuru geleneksel müzikleridir. Kırık hava yanında, yörede başlı başına bir ekol kabul edilen hoyrat, Türkmen folklorunun en çarpıcı kümesini oluşturur. Türkmenlerin yaşayışı, dünya görüşü, kültürü, tarihi, geleneği ve edebî zevki hoyratlarda dile gelmiştir. Bu yüzden Kerkük hoyratın, hoyrat da Kerkük'ün simgesi olmuştur.

Sürme beni, sürme beni

Her göze sürme beni

Eşikte kulun olam

Kapından sürme beni.

Güne düştüm, güne düştüm

Gölgeden güne düştüm

Felek! Gözün kör olsun

Dediğin, güne düştüm

Derde kerim, derde kerim

Gam derer, derd ekerim

Yas tutma deli gönlüm

Mevla her derde Kerim.

Soluk gül,

Soluk bahar, soluk gül

Ağlattın beni her gün,

Demedin bi' soluk gül.

Şirazdır,

Isfahandır, Şirazdır

Balam nasıl ağlamaz,

Meme küçük şir azdır.

Yarımca

Aldım yarin elinden

Bir dal bastı yarımca

Sevdim seni a güzel

İnan ki tam yarımca

Bıraktın beni yolda

Eller gibi yarımca

Kadıköy’e

Arzuladık ihvanı,

Geldik şu Kadıköy’e

Müftü haraç keserse

Ne yapsın kadı köye.

(Adam aman!) Kuzu su.

Çay kuru çeşme kuru,

Nerden içsin kuzu su

Beni yakıp yandıran,

Bir ananın kuzusu.

Güle naz

Bülbül eyler güle naz

Girdim dost bahçesine

Ağlayan çok gülen az.

Yüz aya değer

Hüsnün yüz aya değer

Ay var bir güne değmez

Gün var yüz aya değer.

Oku yara,

Aç kitap oku yara.

Sinemde yer kalmadı,

Meğer ok, oku yara.

O yar gözün

Kim görüp o yar gözün?

Aslan gücünden düşse

Karınca oyar gözün.

Ne çaram var

Ne sağalmaz yaram var

Can alan canım alı

Can vermem ne çaram var

Yapıldı kayasız hammam

Yekhenmem ne çaram var

Biçtiler yekhesiz könek

Girmezsem ne çaram var

Geldi bir boyınsız at

Minmesem ne çaram var

Kuruldı hak divanı

(Elim boş üzüm kara)

Getmesem ne çaram var

Boğazlar

Kasap koyun boğazlar

Tanrı yer dağıtanda

Türk’e düştü Boğazlar.

Kalasız

Kerkük olmaz kalasız;

Odu men koydum gettim

Siz sağlıktan kalasız.

Men sene gülüm demem

Gülün ömri kem olu

Men sene gözüm demem

Tana düşer kör olu

Men sene derviş demem

Post girer abdal olu

Men sene paşam demem

Tahtan düşer azl olu

Men sene begim diyerem

Daim begler beg olu

• Ahmet Özdemir, Manilerden Seçmeler, Bordo Siyah, İst. 2006.