İçeriğe atla

Hortumlular

Hortumlular
 
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Alt şube: Vertebrata
İnfa şube: Gnathostomata
Sınıf: Mammalia
Üst takım: Afrotheria
Takım: Proboscidea
(Hortumlular)
Illiger 1811

Hortumlular (LatinceProboscidea), en çok dikkati çeken özellikleri olan hortumları (latince: proboscis) ile adlandırılmış bir memeli takımı. Günümüzde tek yaşayan temsilcileri fillerdir.

Özellikleri

Farklı hortumluların dişleri: solda Asya fili, ortada Afrika fili, sağda Mastodon

Hortumluların diğer memelilerden tek farkı hortumları değildir, fildişleri ve öğütme dişleride diğer kara memelilerinde olduğundan çok farklıdır. Evrimde ortaya çıkan ilk hortumlularda hortum çok kısaydı ve bu bataklıklarda yaşayan erken hortumlular onu solumak için kullanırdı. Daha sonra çeşitli kaslara ve sensorlara sahip, tutma organı olarak kullanılan hortumlar gelişti ve artık hortum ile yüksek ağaçlardan yapraklar toplanıyor veya steplerde otlar koparılıyordu.

Fildişleri düz, yukarı veya aşağı bükük, kürek şeklinde, çene altından, üstünden veya da iki taraftan çıkan, birbirine yakın veya çok ayrık durur, 4 metreye kadar varan farklı uzunlukta ve kalınlıkta olabilirlerdi. Bugün tek yaşayan temsilcileri fillerde, fildişi çene üstünde büyür.

Hortumluların sınıflandırılmasında hortum veya fildişlerinden daha çok çiğneme dişleri dikkate alınmaktadır (molarlar). Fillerde üst ve alt çenede ikişer adet bulunan çiğneme dişi, çiğnedikleri sert bitkisel gıda yüzünden çok yıpranır, ancak ömürleri içerisinde 6 kez yeniden büyür. Büyük fildişleri ise yavru fillerde bir yaşında düşer ve sonra bir ömür boyu büyümeye devam eden asıl fildişleri çıkar.

Yayılım

Hortumluların Afrika kıtasında ortaya çıktığı ve oradan neredeyse tüm dünyaya yayıldığı tahmin edilir. Sadece Avustralya kıtasına ve Madagaskar, Yeni Gine ve Yeni zelanda gibi çoğu adalara hiçbir zaman ulaşamadılar. Hatta Pleistosen çağının sonlarına kadar hâlâ Amerika, Avrasya ve Afrika kıtalarında çok yaygındılar. Bugün tek temsilcileri filler ancak Afrika ve Güney Asya'da bulunur.

Evrim tarihi

Moeritherium
Palaeomastodon
Deinotherium
Platybelodon

Tanılan en eski hortumlu Phosphatherium 1996 yılında Fas'ta bulunmuştur. Bu ancak tilki büyüklüğünde hayvan 55 milyon yıl önce yaşamıştır. Dış görünüşü ile kendisinden sonra gelecek hortumlulara pek benzemesede dişleri yakın akrabalığını gösterir.

Kuzey Afrika'da Eosen çağında ortaya çıkmış Moeritherium cinsi hortumluların diğer bir erken temsilcisidir. Yaklaşık bir tapir (110 cm) büyüklüğünde olan bu hayvanın, uzun burun-dudakları ile kafası bir domuza benzemekteydi ve ön dişleri uzundu. Fillere benzeyen özellikleri yanında deniz inekleri ile de ortak özelliklere sahipti.

Palaeomastodon ve Phiomia hortumluların erken Eosen ve Oligosen çağlarında ortaya çıkan cinsleriydi. Gomphotherium cinsi ile birlikte Gomphotheriumgiller familyasını oluşturuyorlardı. Gomphotherium Miosen çağında Afrika ile Asya arasında henüz yeni oluşan kara bağlantısı üzerinden Avrasya'ya geçen ilk hortumlu oldu. Oradan hatta Kuzey Amerika'ya kadar yayıldı. Peşinden Zygolophodon cinside Afrika'dan çıkarak Avrasya'ya ulaştı.

Gomphotherium ve Zygolphodon cinslerinden kısa zaman sonra Deinotherigiller (Deinothriidae) familyasının ilk mensupları Afrika'dan Avrasya'ya yayılmaya başladı. Bunların fildişleri alt çeneden büyürdü ve aşağı doğru bükükdü. Bu dişlerle bataklık ormanlarda kazarak yiyecek aradıkları tahmin edilir. Deinotheriler 3,60 m büyüklüğe ulaşırdı. Avrupa'da Pliyosen, Afrika2da ise Pleistosen çağında (yaklaşık 1 mio yıl evvel) soyu tükendi.

Miosen çağında Asya'da Platybelodon ve Kuzey Amerika'da Amebelodon cinslerinde alt çene kürek şeklini aldı. Bunlarda sonradan ortaya çıkan Anancus, Stegomastodon ve Cuvieronius gibi Gomphotheriidae familyasına aitti. Filler ve Asıl mastodontlar da bu familyadan gelişti.

Asıl mastodontların (Mammutidae) bir cinsi yanlış anlaşılmaya yol açabilecek Mammut adını taşımakta. Oysa asıl Mamut adı altında tanılan ve bilimsel adı Mammuthus olan cins ile yakın bir akrabalığı yoktur. Bu mastodont cinsinin en tanınmış üyesi, asıl mamutlarla aynı zamanda yaşamış ve son Buzul çağının sonlarında yok olmuş Amerika mastodonu'dur (Mammut americanum). Diğer bir hortumlu familyası olan Stegodontlarda asıl mastodontlardan gelişmiştir.

Miosen çağının geç bir döneminde Primelephas gibi cinslerden günümüze kadar tek hayatta kalabilmiş hortumlu familyası filler gelişmiştir. Bugün hâlâ yaşayan Loxodonta ve Elephas cinsleri yanında soyu tükenmiş olan Mamutlar da (Mammuthus) bu familyaya aittir.

Dış sistematik

Hortumlular, yaşayan en yakın akrabaları deniz inekleri ile Tethytheria grubuna konulur. Hortumlular ve deniz inekleri diğer yakın akrabaları kırsıçanımsılar ile birlikte Paenungulata taksonuna konulur.

Bu takımlar Afrikada gelişen bazı diğer memeli takımları ile birlikte Afrotheria üst takımına konulur. Bu üst takımın diğer yaşayan takımları şunlardır:

  • Damarlı dişliler (Tubulidentata)
  • Fil sivri fareleri (Macroscelidea)
  • Tenreksiler (Afrosoricida)

Hortumluların ayrıntılı bir sınıflandırması

İç sistematik

Kitaplar

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Fil</span> hortumlu bir memeli hayvan

Fil, hortumlular takımının filgiller (Elephantidae) familyasını oluşturan memeli bir hayvandır. Geleneksel olarak Asya fili ve Afrika fili olmak üzere iki türü tanınır; ancak bazı kanıtlara dayanarak Afrika savan fili ile Afrika orman filinin de iki ayrı tür olduğu öne sürülür. Filler, Sahra altı Afrika ile Güney ve Güneydoğu Asya'da bulunur. İçinde mamutlar ve mastodonlar gibi soyu tükenmiş türleri de barındıran hortumlular takımından günümüzde soyunu sürdüren bir tek filler kalmıştır. Karada yaşayan en büyük hayvan olan Afrika filinin erkeği 4 m boya ve 7.000 kg ağırlığa ulaşabilir. Fillerin dikkat çekici ve ayırt edici özellikleri arasında, nesneleri yakalamak gibi çeşitli amaçlar için kullanılan uzun hortumları başta gelir. Uzun ve sivri olan kesici dişlerini nesneleri taşımak, yeri kazmak için kullanırlar. Fildişinin kaynağı olan bu kesici dişler aynı zamanda dövüşürken silah olarak da kullanılır. Filin büyük ve geniş kulakları vücut ısısını kontrol etmeye yarar. Afrika fillerinin kulakları daha büyük olur ve sırtları içbükeydir. Asya fillerinin ise kulakları daha küçük olur ve sırtları dışbükey ya da düzdür.

<span class="mw-page-title-main">Mastodon</span>

Mastodon veya Mammut, Geç Miyosen devrinden Pleyistosen sonuna kadar yaşamış olan hortumlular (Proboscidea) ailesine mensup bir hayvan cinsidir. Bu cinsin çok sayıda türü mevcuttur. bilimsel olarak mammut olarak adlandırılır; ancak gayriresmî olarak mastodon olarak isimlendirilmiştir. Mastodon adı Yunanca μαστός "meme ucu" ve ὀδούς "diş" kelimelerinden gelir ve bu familyaları diğer familyalardan ayıran özelliği tanımlar.

<span class="mw-page-title-main">Fildişi</span>

Fildişi fil, su aygırı, mamut ve gergedan gibi hayvanların dişlerinden oyularak yapılan sert, beyaz, opak maddelerdir.

<i>Mamut</i> soyu tükenmiş memeli cinsi

Mamut (Mammuthus), filgiller (Elephantidae) familyasının nesli tükenmiş bir cinsi. Son buzul çağında (Pleyistosen) Kuzey Amerika, Avrupa, Asya ve Afrika'da birçok farklı türleri ile yayılım göstermiştir. 4,5 m boy ve 8 ton ağırlığa kadar varan bu cinsin son üyeleri yaklaşık 4000 yıl önce yaşamıştır.

<span class="mw-page-title-main">Afrotheria</span> memeli kladı

Afrotheria eteneliler alt sınıfının bir üst takımı. Bu molekülergenetik araştırmalar sonucu ortaya konulan taxon birbirlerinden çok farklı görünüşlü 80 civarında türü içermektedir. Takımın tüm türleri Afrika'dan türemiştir ve Asya fili, bir Kır sıçanımsı türü ve Deniz inekleri haricinde bütün türler hala Afrika'da yaşamaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Deniz inekleri</span> memeli takımı

Deniz inekleri, sadece suda yaşayabilen ve günümüzde 4 türü kalmış olan, otobur bir memeli takımı. Bu takım Afrotheria üst takımına aittir; bugün yaşayan hayvanların arasında en yakın akrabaları fillerdir.

<i>Yünlü mamut</i> tüylü mamut

Yünlü mamut veya kıllı mamut, Pleistosen'de Avrasya ile Kuzey Amerika'da yaşamış ve Holosen'de soyu tükenmiş bir mamut türü.

<i>Elephas</i>

Elephas, hortumlular (Proboscidea) takımının günümüzde yaşayan iki fil cinsinden biridir. Cinsin soyu tükenmemiş tek türü ise Asya filidir Elephas maximus.

<span class="mw-page-title-main">Fil türleri listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Filgiller familyasında sınıflandırılan, yaşayan ve soyu tükenmiş (†) fil türleri listesi.

<i>Moeritherium</i> soyu tükenmiş memeli cinsi

Moeritherium içinde çeşitli soyu tükenmiş türleri barındıran, hortumlular (Proboscidea) familyasında bir cins. Bu hayvanlar fil ve deniz inekleri ile akrabadır. Eosen döneminde yaşamışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Deinotheriidae</span>

Deinotheriidae, Tersiyer devrinde önce Afrika'da ortaya çıkmış ve oradan Asya'nın güneyine ve Avrupa'ya yayılmış olan hortumlular (Proboscidea) takımından soyu tükenmiş bir familyadır. Yaşadıkları sürece çok büyük değişikliğe uğramamışlardır ancak cüsseleri giderek büyümüş ve Miyosen'in sonlarına doğru karada yaşayan en büyük hayvanlar olmuşlardır. En ayırt edici özellikleri alt çenelerinde aşağıya doğru kıvrılarak uzayan dişleridir.

<span class="mw-page-title-main">Gomphotheriidae</span>

Gomphotheriidae Miyosen ile Pliyosen devirlerinde günümüzden 12 ila 1,6 milyon yıl önce yaşamış olan hortumlular takımında fil benzeri hayvanların oluşturduğu soyu tükenmiş bir familyadır. Kuzey Amerika'da yaygın olarak bulunmaktaydılar. Bazı cinsleri Avrasya, Beringia ve Güney Amerika'da da yaşamıştır. Yaklaşık 5 milyon yıl önceden başlayarak yerlerini günümüzün filleri almıştır. Ancak Cuvieronius cinsinde yer alan ve Güney Amerika'da yaşayan iki türü MÖ 9100 yıllarına kadar yaşamıştır. Stegomastodon cinsinin MÖ 6060 yılından kalma kalıntılarına Kolombiya'da rastlanmıştır. Ayrıca Meksika ve Orta Amerika'da da Pleistosen'in sonlarına kadar yaşamışlardır.

<i>Gomphotherium</i>

Gomphotherium Miyosen devrinin başlarında Kuzey Amerika'da evrimleşmiş ve 13,6 ila 3,6 milyon yıl önce yaşamış olan hortumlular takımından Gomphotheriidae familyasında sınıflandırılan soyu tükenmiş bir hayvan cinsidir.

<i>Primelephas</i>

Primelephas Miyosen ile Pliyosen devirlerinde yaşamış olan filgiller familyasından soyu tükenmiş bir cinstir. Bu cinsin mamutların ve Elephas ile Loxodonta cinsi fillerin, yani Afrika fili ve Asya filinin ortak atası olduğu düşünülmektedir. Günümüz fillerinin aksine dört fildişine sahipti. Cinsin tip türü Primelephas gomphotheroides ilk olarak Vincent Maglio tarafından 1970'te tanımlanmıştır. Primelephas korotorensis cinsin içinde sınıflandırılan diğer bir türdür.

Elephas celebensis ya da Sulawesi cüce fili filgiller familyasından Elephas cinsinde sınıflandırılan soyu tükenmiş bir fil türüdür.

<i>Palaeoloxodon falconeri</i>

Palaeoloxodon falconeri filgiller familyasından, Asya fili ile yakın akraba olan Sicilya ve Malta'da yaşamış soyu tükenmiş bir fil türüdür. 1867 yılında George Busk, ilk olarak Hugh Falconer tarafından Palaeoloxodon melitensis türünü tanımlamak için kullanılan fosillerin içinden birçok küçük azı dişine dayanarak Elephas falconeri türünü önermiştir. Adalarda yaşayan bu fil türü yalnızca 90 cm.'lik boyuyla ada cüceleşmesinin bir örneğidir. P. falconeri' türünün ataları muhtemelen Buzul Çağı sırasında deniz seviyesinin azalması sonucunda Akdeniz adalarına gelmişlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Cüce fil</span>

Cüce filler, hortumlular takımının, adalarda allopatrik türleşme sürecinin sonucunda yakın atalarıyla kıyaslandığında daha küçük boylara evrimleşmiş tarihöncesi dönemde yaşamış ve soyu tükenmiş üyeleridir. Cüce filler, karada yaşayan büyük omurgalıların kaynak az olan çevrelere uyum sağlayabilmek için erken ergenleşen ve üreyebilen bireylerin seçildiği ve dolayısıyla da cüce formlara evrimleştiği ada cüceleşmesinin de bir örneğidir. Asya fillerinin adalarda yaşayan bazı popülasyonları da kısmen boylarının azaldığı bir süreçten geçmiş ve ortaya pigme fil popülasyonları çıkmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kuvaterner yok oluşu</span>

Kuaterner döneminde Pleistosen'den Holosene geçiş sırasında özellikle megafaunal türlerde birçok yok oluş olayı görülmüştür. Ancak, yok olma dalgası Pleistosen'in sonunda durmamış özellikle izole adalarda Holosen yok olmaları olarak devam etmiştir. Paleontologlar tarafından ortaya atılan hipotezlere göre yok olma olaylarının başlıca nedenleri olarak Orta-Geç Pleistosen ve Holosen sırasında dünyanın birçok bölgesine yapılan göçler, doğal iklim değişiklikleri ve insanlar tarafından yapılan avcılık faaliyetleri gösterilmektedir. Avcılığın diğer bir varyantı ise ikinci dereceden avlanmadır ve insan olmayan avcılardan kaynaklanan üstün rekabetten dolaylı gerçekleşen yok olmalar üzerine odaklanılmaktadır. Hastalıkların yayılması da olası bir neden olarak ele alınmaktadır.

<i>Palaeoloxodon</i> tarih öncesi filgil

Palaeoloxodon, Pleyistosen boyunca Avrasya ve Afrika'da yaşamış tüm zamanların en büyük kara memelisi olan, hortumlular (Proboscidea) takımına mensup memeli cinsi. İlk olarak 1924 yılında Matsumoto tarafından tanımlandı, ancak cins tanımlanmadı. Bir kısım görüş bu canlının Elephas cinsi bünyesinde olmasını savunurken; çene ve kafatası üzerine yapılan modern çalışmalar sonucu Palaeoloxodon cinsi kurulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Anancus</span>

Anancus, 8.5 milyon yıl önce ile yok oldukları 2 milyon yıl önce arasında yaşamış olan Afrika ve Avrasya'ya özgü Elephantoid hortumluların (Proboscidea) soyu tükenmiş bir cinsidir.