Neandertal ya da Neandertal insanı, günümüzden yaklaşık 250 bin ila 40 bin yıl önce yaşamış insan türüdür. İkili adlandırmada ismi "Homo neanderthalensis"dir. Fosilleri muhafaza etmeye müsait kireç taşı mağaralarda yaşadıkları için haklarında en fazla bilgi sahibi olunan ve bunun bir sonucu olarak modern kültürde tipik "mağara adamı" kalıbını yaratan tarih öncesi insan türüdür.
İnsanın evrimi, modern insanın evrimsel kökenini ve ne tür evrimsel süreçlerle ortaya çıktığını incelediği gibi insanın en eski atalarını ve atasal kökenlerini de konu edinir. Bunun yanında insanla ortak ataları paylaşan ve insan ile yakın akraba olan türlerin evrimini ve kökenini de araştırır. İnsan evrimi, konu olarak 1863 yılında T. H. Huxley tarafından oluşturulan bilim dalı primatolojiyi ve günümüz maymunlarının tüm canlılar ile onların eski atalarının fosillerini de dikkate almaktadır. Bunun yanında insanın evrimsel tarihi üzerindeki çalışma ve araştırmalar fiziksel antropoloji, paleoantropoloji, primatoloji, arkeoloji, dilbilim, genetik ve embriyoloji dâhil olmak üzere birçok bilimsel alanı de içerir.
Büyük insansı primatlar veya İnsangiller, primatlar (Primates) takımının insansılar (Hominoidea) üst familyasına ait bir familyadır. Familyanın dört cinsi iki ayrı alt familyaya bölünür; bunlar, Ponginae alt familyası bünyesinde gruplandırılan Pongo (orangutan) ile Homininae alt familyası bünyesinde gruplandırılan Gorilla (goril), Homo (insan) ve Pan (şempanze) cinsleridir.
Homo floresiensis ya da Flores insanı Pleyistosen'de Flores Adası'nda yaşamış bir arkaik insan türüdür. Bu türe ait ilk fosillerin 2003 yılında keşfedilmesi ve çok az olması nedeniyle bu insanlar hakkındaki bilgiler oldukça azdır. İlk aşamada bu insanların kretenizm hastalığına sahip olan bir Homo sapiens alt türü olduğu düşünülse de Homo erectus'un küçülmüş bir versiyonu olduğu da ortaya atılmıştır. Yeni incelemeler ışığında Homo floresiensis fosillerinin, Homo sapiens'lere ait olmadığı kesinleşmiştir.
Homininae veya Afrika insansıları, ilk kez John Edward Gray tarafından 1825 yılında tanımlanmış bir Hominidae alt familyasıdır.
Hominina veya Australopithecina ya da australopitesinler, insanla (Homo) yaşayan diğer herhangi bir insansı maymundan daha yakın akraba olan, iki ayak üzerinde yürüyen (bipedal) insansıları tanımlamak için kullanılan bir hominin alt oymağıdır. "Hominin" veya "hominid" terimleri genellikle australopitesinleri ifade eder. Australopitesinlerin iki ayak üzerinde durabilme yetisi ve kafatası yapısı Homo türlerine benzer. Beyinleri ise Homo türlerine (650–1600 cm³) göre oldukça küçüktür – 400–500 cm³ aralığındadır. Gruplama genel olarak Australopithecus cinsine ait türleri içerir. Bununla birlikte bazı yazarlar, Sahelanthropus, Orrorin ve Ardipithecus cinslerini de bu gruplamaya dahil ederler.
Herto Adamı, Etiyopya'nın Afar Üçgeni'ndeki Bouri Formasyonunun Üst Herto Üyesinden 1997 yılında keşfedilen 160.000 ila 154.000 yıllık insan kalıntılarına atıfta bulunur. Herto Adamı'nın keşfi, 300 ila 100 bin yıl önce fosil kayıtlarında uzun bir boşluğa düştüğü için özellikle önemliydi ve 2003'teki tanımında en eski tarihli H. sapiens kalıntılarını temsil ediyordu. Orijinal açıklama belgesinde, bu 12 birey "anatomik olarak modern insan" şemsiyesinin hemen dışında yer alıyor olarak tanımlandı. Böylece, Herto Adamı gibi yeni bir alt türde sınıflandırıldı. Daha arkaik H. (s.?) rhodesiensis ve H. s. sapiens arasında bir geçiş formunu temsil ettiği varsayılır. Daha sonraki araştırmacılar bu sınıflandırmayı reddetmişlerdir. Ata ve soyundan gelen türlerin kesin bitiş morfolojisi ve başlangıç morfolojisi doğası gereği çözülemez olduğundan, özellikle bir kronotür tartışılırken, "türler" ve "alt türler"in belirsiz tanımları nedeniyle bu tür alt türlerin geçerliliğini haklı çıkarmak zordur.
Arizona Üniversitesi'nden Curtis Marean ve çalışma arkadaşlarının gün yüzüne çıkardıkları ve Güney Afrika'daki Pinnacle Point Mağarası'nda bulunmuş, günümüzden 164 bin yıl öncesinde yaşamış bir Homo sapiens'dir. Bulgular, bu ilk modern insanların yaşam tarzlarına oktanusun nasıl etkilendiğine dair önemli bilgiler vermektedir. Mağarada bulunan izler, burada yerleşen insanların deniz ürünleriyle beslendiklerini göstermektedir. Ayrıca bulunan 57 kırmızımsı taş parçasının süslenmek için ya da başka sosyal iletiler için kullanıldığı sanılmaktadır. Kazıda ayrıca erken döneme ilişkin küçük jilet teknolojisine ait izler de bulunmuştur.
Homo, modern insanı ve yakın akrabalarını içeren insansı cinsine verilen ad. Cinsin üyeleri genelde "insan" adıyla birlikte anılır. En erken üyesi, en eski kalıntıları 2.3 milyon yıl öncesine tarihlenen Homo habilis olup modern insan dışındaki yaşayan son türü olan Homo neanderthalensis'in (Neandertal) yaklaşık 40.000 yıl öncesine kadar yaşadığı düşünülmektedir. Homo floresiensis türünün ise 50.000 yıl öncesine kadar var olduğu düşünülüyor. Homo, Paranthropus cinsi ile birlikte, muhtemelen Australopithecus africanus ile kardeştir ve kendisi de Pan soyundan, şempanzelerden ayrılmıştır.
Homo ergaster, Erken Pleyistosen'de Afrika'da yaşamış arkaik insanların nesli tükenmiş bir türü veya alt türüdür. H. ergaster'in kendine ait bir tür olup olmadığı veya H. erectus kapsamına alınması, paleoantropoloji içinde devam eden ve çözülmemiş bir tartışmadır. Eşanlamlılığı savunanlar, H. ergaster'i tipik olarak Afrikalı Homo erectus olarak ya da Homo erectus ergaster olarak tanımlar.
Homo rhodesiensis, Arthur Smith Woodward (1921) tarafından Zambiya Broken Hill'deki bir mağaradan çıkarılan bir Orta Taş Devri fosili olan Kabwe 1'i sınıflandırmak için önerilen tür adıdır. 2020'de kafatası 324.000 ila 274.000 yıl öncesine tarihlendirildi. Türe ait diğer benzer yaşlı örnekler de mevcuttur.
Arkaik insanlar, anatomik olarak modern görünüme sahip olan insana karşıt olarak Homo cinsinin bazı çeşitlerini kapsayan, geniş tanımlı bir terimdir. Terim, Homo heidelbergensis, Homo rhodesiensis, Homo neanderthalensis, Homo naledi, Homo ergaster ve Homo antecessor türlerini kapsar. Neandertaller gibi iri yapılı olan ilkel diğer insanlar Neandertallere özgü, özellikle yüz çizgilerindeki yapısal aşırılıkları taşımazlar. Birkaç Homo türü, yaklaşık 300 bin yıl öncesinde en erken erken modern insanların ortaya çıkışından önceki ve bu dönemin çağdaşı olan geniş arkaik insan kategorisi altında gruplandırılmıştır. Güney Etiyopya'dan Omo-Kibish I, Fas'taki Jebel Irhoud ve Güney Afrika'daki Florisbad kalıntıları Homo sapiens'in en eski kalıntıları arasındadır.
Hominini veya homininler, Homininae ("hominineler") alt familyasının taksonomik bir oymağıdır. Hominini, mevcut Homo (insanlar) ve Pan cinslerini içerir ve standart kullanımda Gorilla (goriller) cinsini hariç tutar.
Homo heidelbergensis, Pleyistosen'de yaşamış, soyu tükenmiş insan (Homo) türü. Kalıntıları ilk kez 1907 yılında Heidelberg yakınlarında bir taş ocağındaki çene kemikleri ile keşfedilmiştir. Bulunan çene, modern insanlar gibi küçük dişli olsa da modern insanın aksine çene kemikleri fazlasıysa geniş ve ağırdır.
Yuval Noah Harari, İsrailli tarihçi, yazar, kamu entelektüeli ve akademisyendir. Kudüs İbrani Üniversitesi Tarih Bölümü'nde profesörlük yapmaktadır. Çok satan popüler Hayvanlardan Tanrılara Sapiens (2014), Homo Deus: Yarının Kısa Tarihi (2016) ve 21. Yüzyıl İçin 21 Ders (2018) bilim kitaplarının yazarıdır. Yazıları özgür iradeyi, bilinci, zekâyı, mutluluğu ve acıyı incelemektedir.
Güney Asya taş devri Paleolitik, Mezolitik ve Neolitik çağları kapsar. Modern İnsan'dan önce Homo Erectuslar varlık gösterdi. 75.000 yıl önce günümüzden ilk defa Homo Sapiensler geldi. Paleolitik çağ MÖ 2.500.000 - 250.000 yılları arasında yaşanmıştır. Neolitik çağ ise 10.800 - 3300 yılları arasında yaşanmıştır. 9000 yıl önce ise yerleşik hayata geçiş yapıldı.
Homo bodoensis, önerilmiş bir arkaik insan türüdür. 2021 yılında, eskiden H. heidelbergensis/H. rhodesiensis'e veya H. erectus'a atanan Bodo Kafatası'nın yeniden analizi ile tanımlanmıştır. Tanımlayanlar H. bodoensis'in, H. sapiens için atasal olabilecek özelliklere sahip olması ve türün diğer olası örneklerinin coğrafik dağılımı nedeniyle H. sapiens'e yol açmış olabileceğini önerdiler.
Kabwe 1, Arthur Smith Woodward tarafından 1921'de Homo rhodesiensis için tip örneği olarak atanan, günümüzde çoğunlukla Homo heidelbergensis ile eşanlamlı olarak kabul edilen bir Orta Paleolitik fosilidir.
Apidima Mağarası, Güney Yunanistan'da, Mani Yarımadası'nın batı kıyısında yer alan ve dört küçük mağaradan oluşan bir komplekstir. Mağaranın sistematik olarak incelenmesi sonucunda Paleolitik çağa ait Neandertal ve Homo sapiens fosilleri ortaya çıkarıldı.
Baço Kiro mağarası, Bulgaristan'ın Direnova şehrinin 5 km (3,1 mi) batısında, Direnova Manastırı'na sadece 300 m (980 ft) uzaklıkta yer alan bir mağaradır. Andaka ve Direnova Nehri kanyonlarında yer almaktadır. 1890'da içine girilmiş ve ilk rekreasyonel ziyaretçiler mağaraya, Bulgar Ulusal Uyanış lideri, öğretmen ve devrimci Baço Kiro'nun onuruna yeniden adlandırılmadan iki yıl önce 1938'de girmiştir. Mağara, toplam uzunluğu 3.600 metre (11.800 ft) olan galeriler ve koridorlardan oluşan dört katlı bir labirenttir, mağaranın 700 metre (2.300 ft)'lik bölümü kamuya açıktır ve 1964'ten beri aydınlatılmaktadır. Mağaranın içinden akan bir yer altı nehri zamanla sayısız sarkıt ve dikit mağara oluşumları içeren büyük güzellikteki birçok galeriyi şekillendirdi. 1.200 metre (3.900 ft) uzunluğundaki uzun bölüm, bir dizi peri masalından ilham alınarak adlandırılmıştır. Oluşumlar art arda şu isimlerle anılmaktadır: Baço Kiro'nun Tahtı, Cüceler, Uyuyan Prenses, Taht Salonu, Kabul Salonu, Haidouti Buluşma Alanı, Çeşme ve Kurban Sunağı.
Wikimedia Commons'ta Homo sapiens ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur
Vikitür'de Homo sapiens sapiens ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.