Hokand Hanlığı
Hokand Hanlığı خاننشین خوقند Khānneshin-e Khoqand خوقند خانليگى Khoqand Khānligi | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1709-1876 | |||||||||||
 | |||||||||||
| Başkent | Hokand | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Farsça Çağatayca | ||||||||||
| Resmî din | Sünnilik | ||||||||||
| Hükûmet | Kağanlık | ||||||||||
| Han | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Hokand Hanlığı, (Özbekçe: Qo'qon Xonligi), bugünkü Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan ve Doğu Türkistan'ı da kapsayan bölgede 1709 ile 1876 yılları arasında hüküm sürmüş Mangıt-Ming Hanedanlığı. Buhara Hanlığı (Buhara Emirliği) ve Hive Hanlığı ile birlikte Buhara Hanlıkları olarak anılmıştır. Başkenti Hokand olan hanlığın yönetimi içerisinde Tacikler, Özbekler, Kırgızlar, Kazaklar, Farslar, Kıpçaklar, Soğdlar, Uygurlar bulunmaktaydı. Yönettiği şehirler arasında; Hokand, Taşkent, Buhara, Semerkand, Margilan, Namangan, Fergana, Andican, Türkistan, Çimkent, Taraz(Talas), Bişkek, Oş, Zaferabad, İsfara, Aksu, Kaşgar, Hoten vb şehirler bulunmaktaydı.,
Tarihi
Hanlık; Timur-Babür Soyu'ndan Şahruh Bey ile 1709 yılında başladı. Hokand, Fergana, Namangan, Mergilan çevresinde ilk beylik sınırı oluşturuldu. Abdurrahim Bey zamanında Buhara Emirliği üzerine sefer açılıp, Semerkand(1732) alındı. Abdurrahim Bey güneyde seferde iken Kalmuklar, 1746'da Fergana, Oş, Namangan ve Mergilan üzerine saldırdı. İki hafta içinde de başkent Hokand işgal edildi. Hokand ordusu geri dönüp, Oratepe Beyi Fazılbey ile birlikte Kalmuklar püskürtüldü. Nurbatu Bey zamanında Çust ve Namangan Beylerinin bağımsız olmak için başlattıkları isyan zorlukla bastırıldı.
Nurbatu Bey'in oğlu Alim Han zamanında Taşkent, Sayram, Çimkent ve Ahangaran beylik sınırları içine girdi. Bu genişlemeden sonra Hokand Beyliği kışlak hocalığı unvanına kavuşarak, ilk defa Hanlık-Hakanlık (1805) oldu. Alim Han'dan itibaren Hokand beyleri, han unvanı aldı.
Emirî mahlasıyla şiirler yazan Molla Ömer Han devrinde Hokand Hanlığı altın çağını yaşadı. Buhara Emirliği'nden Türkistan şehri alındı. Oratepe Beyliği, Hokand Hanlığı'na katıldı. Ömer Han, Seyhun nehri çevresinde kanallar açıp, ziraat devrimi yaptı. Mescidler ve medreseler açıldı. Edebiyat desteklendi. Şairler Meclisi kuruldu. Bütün bunların yapılmasında ilk Türk şairesi olarak bilinen Nadire Begüm Sultan'ın etkisi büyüktü. Ömer Han öldükten sonra 12 yaşında Muhammed Ali Han tahta geçti ancak devleti Nadire Begüm Sultan yönetti.
Muhammed Ali Han, devlet yönetecek yaşa geldiğinde ilk Davroz, Karatekin, Vahan, Şungan, Raşan Beyliklerini boyunduruğu altına aldı. 1826 Yılı'nda Doğu Türkistan olarak bildiğimiz Yarkent Emiri Hoca Cihangir, Çin İmparatorluğu'na isyan başlattı. Müslüman Türklerin isyanını öğrenen Muhammed Ali Han'ın kardeşi Mahmut Han, Türkistan'a müslümanlara yardıma gitti. Mahmud Han'ın gelmesiyle Çinliler Türkistan'dan çıkarıldı. Hokand Hanlığı'nın kendilerine yardıma geldiğini gören Doğu Türkistanlılar Hokand Hanlığı'na bağlılıklarını bildirdiler. Böylece Kaşgar, Aksu, Yarkent, Hoten ile bareber 6 şehir Hokand Hakanlığı'na katıldı. Kafirlerle İslam için yapılan bu savaştan sonra sultan gazi unvanı aldılar.
1840 Yılı'nda Buhara Emiri Nasrullah ile yapılan savaş kaybedildi.
Muhammed Ali Han, Nasrullah ile yapılan savaşta kendini sorumlu görüp, kardeşi Sultan Mahmud'a tahtı bıkarak devlet işlerinden çekildi.
Hanlık 19. yüzyıl'ın ikinci yarısında yine komşu bir Türk Devleti olan Buhara Hanlığı ile yaşanan çatışmaların da etkisi ile iyice zayıfladı. Sadece Taşkent şehir 1840-1865 arasında iki hanlık arasında yedi kez el değiştirdi. Bu zayıflıktan ötürü diğer hanlıklar gibi Kokand Hanlığı da 1860'ların başından itibaren Orta Asya Türk hanlıklarının üzerine askerî harekât düzenleyen Rusya'nın karşısında duramadı.
24 Ekim 1862'de ilk olarak Kırgızistan'ın bugünkü başkenti Bişkek düştü. 15 Haziran 1864'te Yesi, 19 Haziran'da da Evliya-Ata şehri Rus işgaline girdi. 7 Mayıs 1865'te Taşkent yakınlarındaki meydan savaşında Alem Kul komutasındaki Kokand ordusu Rus ordusu karşısında dağıldı. Bunun üzerine General Çernayev komutasındaki Rus ordusu 16 Mayıs 1865'te Taşkent'e savaşsız girdi. Taşkent'in kaybıyla Hanlığın direnci iyice kırıldı.
Buhara Hanlığı'nın ise Taşkent'in işgalinden sonra Rusya'ya karşı Hokand Hanlığı ile ittifak yapması beklenirken, Buhara Hanı 14 Temmuz 1865'te Hokand'ı işgal ile Hokand Hanı Seyid Muhammed'i esir etti. Bir yıl sonra 1 Haziran 1866'da Hocend şehri Rusların eline geçti.
17 Temmuz 1867'de Rus Çarı, Türkistan Genel Valiliği'nin kurulmasına ilişkin ukazı imzaladı ve bu makama Alman asıllı General Konstantin von Kaufmann getirildi. Bu şahıs, Orta Asya Türk hanlıklarına savaş açmak, barış yapmak ve dış ilişkileri yürütmek yetkileriyle donatıldı.
Mayıs 1868'de bilfiil Hokand kenti askerî harekâtını sürdüren Rus işgaline girerken 2.500 Hokand askeri de öldü. Hanlık, böylece 1868'de Rus himayesine girerek kukla devlet haline geldi, halk kontrolü geri almak için isyan başlattı lakin Rus ordusu 22 Eylül 1875'te Nemengan'a girdi ve isyanı bastırmaya çalıştı. Hokand bir ara tekrar Türk birliklerinin eline geçtiyse de, von Kaufmann'ın atadığı Albay Mihail Skobelev 28 Şubat 1876'da Hokand'ı kesin olarak işgal etti ve direnişçi Türk komutan Canibek Polat Han idam edildi. (Ancak Özbek Tarihçileri, Polat Han'a çok benzeyen bir adamının, Canibek Polat Han yerine geçip elbiselerini giymek süretiyle, kendisini Polat Han'a feda ettiğini, Canibek Polat Han'ın da ailesinden kalanlar ile Azerbaycan - Gürcistan üzerinden Osmanlı Devleti'ne sığındığını söylerler) 19 Şubat 1876'da tamamen Rusya'ya ilhak olundu ve 1876-1885 yılları arasında hanedan üyelerinin de yakalananları Ruslar tarafından idam edildi.
1915 yılında Hokand Hanlığı'nı yeniden kurabilmek amacıyla bir isyan başladı ve 1916'da isyan tüm Fergana'ya sıçradı. 1917'deki Rus Devrimi'nden sonra, 9 Aralık 1917-20 Şubat 1918 arasında üç ay süren Hokand Cumhuriyeti kezâ Ruslar tarafından ortadan kaldırıldı.
Hanlık toprakları üzerinde, Sovyet devrimi sonrasında 27 Ekim 1924'te Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. Aynı topraklar üzerinde ve o zamanlar Özbekistan'a bağlı bulunan Tacikistan Özerk Cumhuriyeti 1929 yılında ayrı bir devlet olarak yapılanmıştır.
Hokand Hanları Listesi
- II. Şahruh Bey 1709 — 1721
- Abdurrahim Bey 1721 — 1739
- Abdulkerim Bey 1739 — 1746
- Erdani Bey 1746 — 1770
- Suleyman Bey 1770
- III. Şahruh Bey 1770
- Nurbatu Bey 1770 — 1800
- Alim Han 1800 — 1809
- Muhammed Ömer Han 1809 — 1822
- Muhammed Ali Han 1822 — 1840
- Sultan Mahmud 1840-1842
- Ali Şir Sultan 1842 — 1845
- Sultan Murat 1845
- Muhammed Kudayar Sultan 1845 — 1858
- Muhammed Molla Sultan 1858 — 1862
- Sultan Şah Murat 1862
- Muhammed Kudayar Sultan 1862 — 1863 (2. Defa)
- Muhammed Sultan 1863 — 1866
- Sultan Muhammed Kudayar 1866 — 1875 (3. Defa)
- Nasreddin Han 1875 — 1876
- Polat Han 1876
|  | ||||||||
