İçeriğe atla

Hoca Niyaz

Hoca Niyaz
خوجا نىياز
Gök Bayrağın önünde oturan Hoca Niyaz
Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti Başkanı
Görev süresi
12 Kasım 1933 - Nisan 1934
Kişisel bilgiler
Doğum 1889
Kumul
Ölüm 21 Ağustos 1941
Urumçi
Milliyeti Uygur

Hoca Niyaz, Hoca Niyaz Hacı olarak da bilinir (Uygur Arap yazısı: خوجا نىياز ھاجى; Uygur Latin yazısı: Xoja Niyaz Haji; 1889 – 21 Ağustos 1941), Sincan'da önce Kumul Hanlığı, sonra Çinli hükümdar Jin Shuren, sonra da Hui savaş ağası Ma Zhongying [en]'e yönelik isyanlarda önderlik yapmış Uygur bağımsızlık hareketi lideri idi. Hoca Niyaz, Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti'nin Kasım 1933'teki kuruluşundan cumhuriyetin 1934 yılındaki teslim oluşuna kadar bu kısa ömürlü cumhuriyetin ilk ve tek başkanı olmakla hatırlanır.

İlk yılları ve isyanlar

Hoca Niyaz, 1889 yılında Sincan'ın Kumul İli'ne bağlı küçük, dağlık bir köyde Dünya'ya geldi. Hoca Niyaz, köylüler ile dağ sakinlerinin 1907 yılında Kumul'un ırsî hükümdarı olan Maksut Şah'a[dipnot 1] karşı isyanlarına katılmasıyla, 18 yaşında iken ilk isyanına katılmış oldu. Hoca Niyaz yenilgiye uğradıktan sonra Turpan bölgesine kaçtı; burada iken kendisini "Astana" medresesine kaydettirdi ve gelecekte önde gelen Turpanlı Uygur devrim önderleri olacak olan Muhiti kardeşleri (Maksut ile Mahmut Muhiti) ile tanıştı. Bir senelik ders gördükten sonra Turpan'ı terk etti ve Hac seferi için Mekke'ye gitti; bu süreçte kendi ismine "Hacı" unvanını ekledi.

Hoca Niyaz 1912 yılında Sincan'a geri döndü. Geri döndüğünde Timur Halpa'nın önderliği altında yer alan Kumul Hanlığı karşıtı bir isyan gelişme sürecindeydi ve Hoca Niyaz bu isyana katıldı. Önceden bu çatışmaya arabuculuk yapmış ve Timur Halpa'yı Kumul Bölgesi'nin bölgesel ordusunun komutanı olarak atamış Sincan Valisi Yang Zengxin [en]'in düzenlediği bir ziyafette Timur Halpa'nın aldatıcı bir şekilde öldürülmesinden sonra, Hoca Niyaz tekrar kaçmaya zorunda kaldı.

1916 yılında, o dönem Rus İmparatorluğu yönetimi altında bulunan Jarkent'e geldi. 1881 yılında Çing Ordusu Sincan'daki İli Vadisi'ni ele geçirdikten sonra, İlili Uygurlar Rusya'ya kaçıp Jarkent kentini kurmuşlar. Hoca Niyaz, Jarkent'te iken Vali Ahun Yuldaşev adında yerel Uygur bir lider ve zengin tüccarın altında çalıştı ve, 1917'de Rus Devrimi'ne patlak verildikten sonra, yerel Uygur özsavunma gruplarının düzenlenmesine yardımda bulundu. Rus İç Savaşı Jarkent'in bulunduğu Yedisu bölgesine bulaştıktan sonra Hoca Niyaz, Komintern şemsiyesinin altında çalışan devrimci milliyetçi Inqlawi Uyghur Ittipaqı ("Devrimci Uygur İttifakı") örgütünün kurucularından biri olan Uygur devrimci Abdulla Rozibakiev ile tanıştı.

Devrimci lider

Hoca Niyaz, 1923 yılında Sincan'a geri döndü. İlk önce Gulca'ya, sonra da Urumçi'ye gitti. Urumçi'de iken yeraltı devrimci grupların örgütlenmesinde ve yeni bir isyanın planlanmasında katkıda bulundu. 1927'de kendi babasının cenazesi için Kumul'a döndü ve Kumul Hanlığı hükümdarı Maksut Şah'ın Mart 1930'daki ölümünden sonra Hoca Niyaz, Kumul Hanlığı'nın yeni hükümdarının danışmanı olarak atandı.

Hoca Niyaz

Buna rağmen, Sincan Valisi Jin Shuren, Maksut Şah'ın ölümünden sonra ortaya çıkmış iktidar boşluğundan yararlanmaya çalıştı ve Kumul Hanlığı'nı fesh ettirdi, böylece de Maksut Şah'ın hükümdarlığının kendi oğlu Nazir'e geçmesini engelledi. Jin Shuren aynı zamanda Kansulu Han Çinli göçmenlerini yeni feshedilmiş Hanlığın topraklarına yerleştirdi. Bu hadiseler, Hui savaş ağası Ma Zhongying [en]'in önderliği altında yer almış Kumul İsyanı'nı tetikledi; Ma Zhongying, bu isyanın öncesinde, Haziran 1931'de Hoca Niyaz ve Yulbars Han ile buluşmuştu. Ma Zhongying, kendi ordusunu Jin Shuren'i devirmeye yönelik kampanyaya dahil etmeyi kabul etti. Hoca Niyaz Moğolistan Halk Cumhuriyeti'nden de destek kazandı: 1931 sonbaharında Moğollar, Hoca Niyaz'a 600 takım kışlık kıyafet, keçe çadır ve 120 tüfek sağladı (iki at karşılığına bir tüfek takas edilmiştir).

Bu isyan kısa zaman içerisinde Sincan bölgesinin her dört köşesine yayıldı; Şubat 1933'te Urumçi şehri, beraber savaşan Uygur ve Hui orduları tarafından kuşatıldı; bu sırada Sincan topraklarının en fazla %10'u Sincan Eyalet Hükûmeti'nin kontrolü altındaydı. Vali Jin Shuren, isyan bastırabilmek amacıyla Sincan Eyaleti Ordusu'na Rus Kozak savaşçıları seferber ettirdi, fakat Mart 1933'te bu Kozaklar da Jin Shuren'e karşı ayaklandı ve onu iktidardan devirdiler; bunun sonrasında 12 Nisan 1933 General Sheng Shicai, Jin Shuren'in yerine iktidara geldi. Sheng Shicai, önceki vali Jin Shuren'in Sovyetler Birliği ile akdetmiş olduğu tüm gizli anlaşmaları onayladıktan sonra SSCB'den destek kazandı ve Haziran 1933'te Hoca Niyaz ile beraber Ma Zhongying'e karşıtı bir ittifak oluşturdu. Hoca Niyaz ile Ma Zhongying arasında önceden var olan ittifak, Jimisar Muharebesi'nin sonucu olarak yitirildi. Bu muharebe sırasında Hoca Niyaz'ın ordusu büyük oranda zayiat verdi fakat Jimisar'daki orduyu teslim ettirmeye başardı. Bu muharebe boyunca Ma Zhongying'in ordusu yanları korurken, Uygur askerleri Jimisar Kalesi'ne cephe taarruzu işledi. Hoca Niyaz, kalenin silah deposu karşılığına kuşatılmış garnizonun özgürce geri çekilmesine izin verdi. Ancak 28 Mayıs 1933 tarihinde gece vaktinde Ma Zhongying aniden kaleye gelip silah deposunun tümüne el koydu (12.000 tüfek, 6 makineli silah ve 500.000 mermi), Çinli garnizonu da kendi Hui (Dungan) ordusuna ekledi. Ma, el koyduğu bu silahları Hoca Niyaz ile paylaşmamayı karar verdi, bu da Hoca Niyaz'ı öfkelendirdi. Bu olaydan kısa süre sonra Hoca Niyaz, Sheng Shicai ile barış müzakeleri başlatmak amacıyla Urumçi'deki göreve yeni atanmış Sovyet Genel Konsolosu Garegin Apresov [en] ile buluştu. 4 Haziran 1933 tarihinde Sheng Shicai ile Hoca Niyaz arasında bir ittifak anlaşması imzalandı, Sovyetler de Hoca Niyaz'a "mühimmat ile neredeyse 2.000 tüfek, birkaç yüz bomba ve üç makineli silah" verdi.[1] Garegin Apresov müzakeleri ayarladı ve Hoca Niyaz'ı kendi ordusunu Hui (Dungan) ordusuna karşı çevirmeye zorladı. Bu, isyanın ulusal gruplar arası katliamlara dönüşmesi ve isyanın Eyalet ordusu tarafından yenilmesine yol verdi.

Hoca Niyaz, kendi ordusuyla Tapançeng'in içinden Toksun'a kadar yürüdü; burada katıldığı Toksun Muharebesi [en] sırasında General Ma Shih-ming'in komutanlığı altındaki Huiler (Dunganlar) tarafından yenildi.[2] Hoca Niyaz, Aksu şehrinden geri çekildi ve Tanrı Dağları'nın içinden geçip ta Kaşgar'a kadar yaklaşık 500 kilometre yol yürüdü. Buraya varınca kendi bağımsızlığını tek taraflı olarak ilân etmiş Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'nin cumhurbaşkanlığını üstlendi. Hoca Niyaz'ın bu şekilde bağımsızlığını ilan etmiş cumhuriyetin bir parçası olması, 4 Haziran 1933'te Sheng Shicai ile girdiği anlaşmaya[dipnot 2] aykırıydı. Buna rağmen, Hui (Dungan) kuvvetlerinin taarruzu, Sovyet Ordusu'nun Sincan'da doğrudan müdahalede bulunması ve Sovyetlerin en sonunda Sheng Shicai'ye destek göstermeleri, Doğu Türkistan Cumhuriyeti'nin Haziran 1934'te yenilgiye uğramasına yol verdi.

Ölümü

Hoca Niyaz, Halk Temsilcilerinin İkinci Kongresi'ne katılırken (Urumçi, Nisan 1935)

Hoca Niyaz'ın ölümü hakkında çelişkili ifadeler yapılmıştır. Hoca Niyaz'ın 1934 yılında Sheng Shicai tarafından Sincan Hükûmeti'nin Başkan Yardımcısı ve "ömürlük sivil vali" olarak atanmasına rağmen, Hoca Niyaz kendi ordusundan ayrı tutuldu ve Urumçi'de Sovyet ajanların yakın incelemesi altında bir kukla olarak tutuldu. Sovyetler Birliği'nin kendi devrimci doktrini kapsamında Ulusların Kendi Kaderini Tayin Hakkı'nı resmî olarak desteklemesine rağmen, Hoca Niyaz'ın Stalin ile yüz yüze görüşme ve bu hak doğrultusunda Stalin ile beraber Sincan sorununu çözme talebi reddedildi. Nisan 1937'de, General Mahmut Muhiti'nin önderliği altındaki 6. Uygur Tümeni'nin Eyalet Hükûmeti'ne karşı Kaşgar'da yürüttüğü isyan sonrasında Hoca Niyaz Urumçi'de tutuklandı ve 1938'de idam edildi. İdam cezasının dağıtılması Moskova tarafından onaylandı; Hoca Niyaz ile 120 takipçisi karşı devrimci "Troçkist" ve "Japon ajanları" olarak yaftalandılar. Hoca Niyaz, kendisine yönelik tüm suçlamaları reddetti ve bunların hepsi Sheng Shicai tarafından uydurulduğunu iddia etti. İdam cezasına mahkûm edilmiş Hoca Niyaz, son sözleri olarak şunları söyledi: "Bu idam hükmü bana göre yeni bir şey değildir. Aslında Urumçi'ye geldiğim günde ölmüştüm. Öleceğim, ama halkım yaşamaya devam edecektir [...] Devrime son verilmeyecektir."

"Niyaz" ismi, Yulbars Han'ın bir oğlu için kullanıldı.[3]

Dipnot

  1. ^ Çing Hanedanı, Maksut Şah'a Kumul'u yarı özerk şekilde yönetmeye izin vermişti.
  2. ^ Sözde "Jimisar Anlaşması"; 7 maddeden oluştu. Anlaşma kapsamında Hoca Niyaz, Kuzey Sincan (Çungarya) üzerindeki taleplerinden vazgeçti; buna karşılık olarak, Hoca Niyaz'ın Kaşgar, Turfan Havzası ile Kumul Havzası [en] dahil olmak üzere Tanrı Dağları'nın güneyindeki tüm toprakları üzerindeki hakları tanındı; tüm bu topraklar "özerklik" statüsüyle kılındı ve Çinliler Tanrı Dağları'nın ötesinden geçmemeye söz verdiler.

Ayrıca bakınız

Wikimedia Commons'ta Hoja-Niyaz ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur

Kaynakça

  1. ^ Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, İngiltere: CUP Archive. s. 145. ISBN 0-521-25514-7. 18 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. nearly 2,000 rifles with ammunition, a few hundred bombs and three machine guns 
  2. ^ Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, İngiltere: CUP Archive. s. 111. ISBN 0-521-25514-7. 27 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010. 
  3. ^ Andrew D. W. Forbes (9 Ekim 1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. CUP Archive. ss. 225-. ISBN 978-0-521-25514-1. 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2020. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Sincan Uygur Özerk Bölgesi</span> Çin Halk Cumhuriyetinde özerk bölge

Sincan veya Şincan Uygur Özerk Bölgesi, Türkiye Türkçesinde yazılmış resmi Çin devlet kaynaklarında Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi veya sadece Xinjiang olarak geçer, Çin'in kuzeybatısında bulunan bir özerk bölge. Güneyde Tibet Özerk Bölgesi, güney doğuda Çinghay ve Gansu eyaletleri, doğuda Moğolistan, kuzeyde Rusya, kuzeybatıda Kazakistan ve batıda Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan kontrolündeki Keşmir bölgesiyle komşudur. 1.664.897,17 km² yüzölçümü ile Çin Halk Cumhuriyeti'nin en geniş idari bölgesidir. Başkenti Urumçi, resmî dilleri Uygurca ve Standart Çincedir.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti</span> eski bir özerk devlet

Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti, bugünkü Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde kurulmuş cumhuriyet.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Türkistan</span> Orta Asyada tarihî bir bölge

Doğu Türkistan veya Uyguristan, bağlam ve kullanıma bağlı olarak birden çok anlamı olan bir terimdir. Doğu Türkistan, Orta Asya'nın orta bölümünde yer alan Büyük Türkistan'ın doğu kesimidir. "Doğu Türkistan" kavramının coğrafî kapsamı, farklı zamanlarda ve farklı belgelerde hep farklılık göstermiştir; kimi kaynaklara göre Tarım Havzası bölgesini – yani günümüz Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nin güney ve batı kesimlerini – kimi kaynaklara göre Xinjiang'ın tümünü kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Sincan (Çin Cumhuriyeti eyaleti)</span>

Sincan Eyaleti veya Xinjiang Eyaleti, Çin Cumhuriyeti'nin eski bir eyaletidir. İlk başta 1884 yılında Çing Hanedanı'nın bir eyaleti olarak kurulmuş Xinjiang Eyaleti'nin kapsadığı toprakların çoğu artık 1955 yılında Çin Halk Cumhuriyeti devleti tarafından kurulmuş Sincan (Xinjiang) Uygur Özerk Bölgesi'nde bulunur. Kuomintang'ın Çin İç Savaşı'nı kaybetmesi sonrasında Xinjiang Eyaleti'nin özgün eyalet hükûmeti, "Sinkiang Eyalet Hükümeti Ofisi" (新疆省政府辦事處) ismi altında Taipei'ye taşındı, fakat 1992 yılında bu kuruluş feshedildi.

<span class="mw-page-title-main">Delilhan Sugurbayoglu</span>

Dalelkhan Sugirbayev, ayrıca Dālil Khan, Delilhan, Delilhan Sugurbayoglu veya Talilhan Sukurbayeff, 20. yüzyılın ilk yarısında etkinlik gösteren Çin'in Sincan bölgesinden bir Kazak lideriydi.

<span class="mw-page-title-main">Sabit Damolla</span>

Sabit Damolla Abdülbeki, Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'nin başbakanı ve Doğu Türkistan bağımsızlık hareketi lideri olan Uygur siyasetçi. Damolla, Jin Shuren'in Sincan eyalet hükûmetine karşı Kumul İsyanı'na ve daha sonra cumhurbaşkanı Hoca Niyaz'a karşı isyana önderlik etti.

Kemal Kaya Efendi, Osmanlı İmparatorluğu ve Kuomintang ordusunda görev yapmış bir Osmanlı subayıydı. Almanya ve Paris'te okudu, I. Dünya Savaşı sırasında Kafkasya'da Von Epp komutasında savaştı.

Kumul İsyanı, 1931-1934 yılları arasında Sincan'da Kumul Uygurları tarafından başlatılan bir isyandı. İsyan, Sincan valisi Jin Shuren'i devirmek isteyen Hui General Ma Zhongying tarafından çıkarıldı.

Birinci Urumçi Muharebesi, 1933 baharında Sincan Eyalet Hükûmeti orduları ile Çin Merkezi Hükûmeti'nin Çinli Müslüman 36. Tümeni arasında gerçekleşen muharebedir. Çin hükûmeti, General Ma Zhongying'i gizlice Jin Shuren'e saldırmayı planlarken aynı zamanda Jin'e meşru vali olarak tanındığına dair güvence verdi. Şehrin kapılarında şiddetli çatışmalar çıktı ve Çinli komutanlardan biri Müslüman birliklerinin Batı Kapısından girmeyi başardığı bir caddeyi kundakladı ve mülteciler de dahil olmak üzere çevredeki herkesi öldürdü. 36. Tümen daha sonra makineli tüfekle ateş menziline çekilmek zorunda kaldı ve bu da pek çok kişinin yaşamını kaybetmesine sebep oldu.

İkinci Urumçi Muharebesi, Aralık 1933-Ocak 1934 tarihleri arasında Sincan eyalet hükûmeti orduları ile Çin merkezi hükûmetinin Çinli Müslüman 36. Tümeni arasında bir muharebeydi. Zhang Peiyuan, Tarbagatay ile başkent arasındaki yolu ele geçirdi. Sheng Shicai, Mançurya birliklerine ve Albay Pappengut ise bir Beyaz Rus birliğine komuta etti. Kuomintang hükûmeti, Zhang ve Ma'yı, Sovyetler Birliği ile olan bağları nedeniyle Sincan valisi olarak yemin etmeye hazır olsalar bile Sheng'i devirmeye gizlice kışkırtmıştı. General Çan Kay Şek, Luo Wen'gan'ı Sincan'a göndererek burada Ma Zhongying ve Zhang Peiyuan ile görüştü ve onları Sheng'i yok etmeye çağırdı.

<span class="mw-page-title-main">Jin Shuren</span>

Jin Shuren, 1928-1933 yılları arasında Sincan valisi olarak görev yapan bir Çinli savaş ağası. Yaklaşık beş yıl süren egemenliği, yolsuzluk, baskı ve aksamadan kaynaklanan istikrarsızlık ile karakterize edildi. Etnik ve dini çatışmalar yoğunlaştı ve rejimine karşı sayısız isyanla ve nihayetinde çöküşüyle sonuçlandı.

<span class="mw-page-title-main">Sheng Shicai</span>

Sheng Shicai, 1933-1944 yılları arasında Sincan eyaletini yöneten bir Çinli siyasetçi ve savaş ağası.

<span class="mw-page-title-main">Mahmut Muhiti</span>

Mahmut Muhiti, Sincan bölgesinde bir Uygur savaş ağasıydı.

<span class="mw-page-title-main">Yulbars Han</span>

Yulbars Han, Uygur aşiret lideri ve Çin İç Savaşı sırasında Kuomintang generali.

Maksut Şah, Kumul Hanı. Saltanatı 1908'den 1930 yılında ölümüne kadar sürmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Kumul Hanlığı</span>

Kumul Hanlığı, 17. ve 20. yüzyıllar arasında var olan bir Türk hanlığıydı. Hanlık, günümüz Kumul ilini kapsamakta olup Çing Hanedanı ve daha sonra Çin Cumhuriyeti'nin haraçgüzar devletiydi.

Sovyetler Birliği'nin Sincan'ı işgali, 1934'te Sovyetler Birliği'nin Çin'in kuzeybatı Sincan eyaletinde askerî harekâtıydı.

<span class="mw-page-title-main">Sincan İslam Ayaklanması (1937)</span>

Sincan İslam Ayaklanması, 1937 yılında Sincan'ın güneyinde çıkan bir ayaklanmaydı. Ayaklanma, Sovyet yanlısı Sheng Shicai yönetimine karşı Ulusal Devrimci Ordu'nun 36. Tümeni tarafından kısmen desteklenen Küçük Ahund liderliğindeki 1.500 Uygur Müslüman tarafından çıkarıldı.

<span class="mw-page-title-main">Dunganistan</span>

Dunganistan, aynı zamanda Tunganistan olarak da adlandırılır, Çin'in Sincan eyaletinin güney kesiminde, 1934'ten 1937'ye kadar, Çin İç Savaşı'na uygun olarak, bağımsız olarak yönetilen bir bölgeydi. "Tunganistan" adı, Avusturyalı Moğolistan uzmanı Walther Heissig tarafından bulundu. Bölge, güney Tarım Havzası'nın vahalarını içeriyordu ve bölgenin merkezi Hotan'dı. Tunganistan'ın üç tarafı Sincan valisi Sheng Shicai'ye sadık birlikler ve güneyde Tibet Platosu tarafından kuşatılmıştı.

<span class="mw-page-title-main">Pavel Pappengut</span>

Pavel Petrovich Pappengut, Rus asker.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.