Herem (Kınama)

Herem (İbranice: חֵרֶם, ayrıca Romanize edilmiş chērem, ḥērem), Yahudi toplumundaki en yüksek dini kınamadır. Bir kişinin Yahudi cemaatinden tamamen dışlanmasıdır. Bir tür uzak durmadır ve Katolik Kilisesi'ndeki vitandus "aforoz" ile benzerlik gösterir. Diğer Sami dillerindeki akraba terimler arasında Arapça ḥarām "yasak, tabu, yasak veya ahlaksız" ve haram "ayrılmış, kutsal" terimleri ve Ge'ez kelimesi ʿirm "lanetli" yer alır. Bununla birlikte İslamda buna benzer uygulamada "tekfir" yer alsa da, bu kurum yaygın bir kurum olmayıp bireysel bazda kaldığından genel kabul görmediğinden Hristiyanlıktaki aforoz ve Yahudilikteki Herem kurumu gibi bir dinden çıkarma yani aforoz uygulamasına pek rastlanmadığını söylemek mümkündür.^[1]

İncil'deki yasaktan geliştirilmiş olsa da, Talmudik dönemde ve Orta Çağ'da hahamlar tarafından uygulandığı şekliyle aforoz, amacı Yahudi dayanışmasını korumak olan bir hahamlık kurumu haline gelmiştir. Hahamlar tarafından yavaş yavaş bu gücün sınırlandırıldığı bir kanun sistemi geliştirilmiş, böylece haham mahkemeleri tarafından yasal cezalandırma yöntemlerinden biri haline gelmiştir. Bireylerin belirli durumlarda aforoz yasağını ilan etmelerine izin verildiğinden, keyfi karakterini tamamen kaybetmemiş olsa da, esas olarak bir adli mahkeme tarafından önceden belirlenmiş belirli suçlar için başvurulan yasal bir önlem haline gelmiştir.

Herem, "kınama, aforoz etme", Tanah'taki "düşmanları yok ederek adama" ve "bir kohene mülk adama" terimlerinin üçü de aynı İbranice ismin İngilizce transliterasyonudur. Bu isim semitik Ḥ-R-M kökünden gelmektedir. Tanah'ın Masoretik Metninde dokuz kez geçen ve herem ile etimolojik bir bağlantısı olmayan herem "balıkçı ağı" eşanlamlısı da vardır.^[2]

Aforoz için Talmudik herem kullanımı, Tanah'ta Yeşu ve ilk İbrani monarşisi zamanında tanımlanan ve Midyanlılar, Amalekliler ve Eriha'nın tüm nüfusu gibi halklara karşı Tanrı'nın emriyle gerçekleştirilen tamamen yok etme^[3] yoluyla kutsama uygulaması olan herem kullanımından ayırt edilebilir. Şaul'un Samuel tarafından verilen böyle bir emri yerine getirmeyi ihmal etmesi, yerine Davud'un seçilmesiyle sonuçlandı.

Talmud, teorik olarak bir tür niddui veya geçici aforoz ile cezalandırılabilecek yirmi dört suçtan bahseder. Musa bin Meymun (ve daha sonraki otoriteler) bu yirmi dört suçu şu şekilde sıralar:^[4]

1. bilgili bir adama, ölümünden sonra bile hakaret etmek;
2. bir saray elçisine hakaret etmek;
3. Yahudi bir arkadaşına "köle" demek;
4. belirlenen zamanda mahkeme huzuruna çıkmayı reddetmek;
5. Hahamlık ya da Musa kurallarından herhangi birini hafife almak;
6. mahkemenin verdiği bir karara uymayı reddetmek;
7. Vahşi bir köpek ya da kırık bir merdiven gibi başkalarına zarar verebilecek bir hayvanı ya da nesneyi yanında bulundurmak;
8. Yahudi olmayan bir kişinin komşularına verebileceği herhangi bir zararın sorumluluğunu üstlenmeden gayrimenkulünü Yahudi olmayan birine satmak;
9. Yahudi olmayan bir mahkemede Yahudi komşusu aleyhine tanıklık etmek ve böylece komşusunun, dava Yahudi mahkemesinde karara bağlanmış olsaydı kaybetmeyeceği parayı kaybetmesine neden olmak;
10. koşer olarak kesilmiş bir hayvanın ön ayaklarını, yanaklarını ve ağzını başka bir koşene vermeyi reddeden bir koşen (kasap)[4];
11. Uyulması sadece bir gelenek olsa bile, bir bayramın ikinci gününü ihlal etmek;
12. Hamursuz Bayramı'ndan önceki günün öğleden sonrasında iş yapmak;
13. Tanrı'nın adını boş yere anmak;
14. başkalarının Tanrı'nın adına saygısızlık etmesine neden olmak;
15. başkalarının Yeruşalim dışında kutsal et yemesine neden olmak;
16. İsrail dışında takvim hesapları yapmak ve buna göre bayramlar düzenlemek;
17. körün yoluna engel koymak, yani bir başkasını günaha teşvik etmek (Lifnei iver);
18. topluluğun dini bir eylemi yerine getirmesini engellemek;
19. Yasak ("terefah") eti izin verilen et ("koşer") olarak satmak;
20. bir kasabın bıçağını muayene için hahama göstermemesi;
21. bilerek kendini ereksiyon haline getirmek;
22. kişinin boşandığı eşiyle, birbirleriyle temas etmelerine neden olacak bir iş yapması;
23. skandal konusu olmak (bir haham söz konusu olduğunda);
24. haksız bir aforoz ilan etmek.

Niddui (İbranice: נידוי) yasağı genellikle yedi günlük bir süre için uygulanırdı (İsrail'de otuz gün). Para meseleleri nedeniyle verilmişse, suçlu önce sinagogdaki düzenli ayinde Pazartesi, Perşembe ve Pazartesi günleri olmak üzere üç kez alenen uyarılırdı ("hatra'ah"). Niddui süresi boyunca, yakın aile üyeleri dışında hiç kimsenin suçluyla ilişki kurmasına, dört arşın yakınında oturmasına ya da onunla birlikte yemek yemesine izin verilmezdi. Yas tutması, banyo yapmaktan, saçını kesmekten ve ayakkabı giymekten kaçınması ve bir yas tutanla ilgili tüm yasalara uyması beklenirdi. Minyan'da sayılamazdı. Eğer ölürse, cenaze arabasına bir taş konurdu ve akrabaları geleneksel Yahudi yas törenlerine uymak zorunda değildi.

Niddui'nin şiddetini azaltmak ya da artırmak mahkemenin yetkisindeydi. Mahkeme gün sayısını azaltabilir veya artırabilir, suçluyla her türlü ilişkiyi yasaklayabilir ve suçlu alçalıp tövbe edene ve mahkemenin emirlerine uymaya istekli olana kadar çocuklarını okuldan, karısını da sinagogdan men edebilirdi. Bir görüşe göre (Sefer Agudah adına kaydedilmiştir), suçlunun aforozun ciddiyeti nedeniyle Yahudi toplumunu terk etme olasılığı, mahkemenin saygınlığını ve otoritesini korumak için cezalarına sertlik katmasını engellemez.^[5] Bu görüşe, aynı görüşteki önceki otoritelerden (Maharshal; Maharam; Mahari Mintz) alıntı yapan ve Talmud'dan pozisyonuna kanıt sunan Taz^[5] tarafından şiddetle karşı çıkılır. Ayrıca Taz, Sefer Agudah'ın kendi baskısında söz konusu görüşün yer almadığını belirtmektedir.

Eğer suç parasal konularla ilgiliyse ya da ceza bir kişi tarafından veriliyorsa, yasalar daha yumuşaktı; başlıca ceza, erkeklerin suçluyla ilişki kurmamasıydı. Sürenin bitiminde yasak mahkeme tarafından kaldırılırdı. Ancak aforoz edilen kişi herhangi bir tövbe ya da pişmanlık belirtisi göstermezse, niddui bir kez daha yenilenebilir ve sonunda aforozun en katı biçimi olan "herem" ilan edilebilirdi. Bu, belirsiz bir süre boyunca devam eder ve hiç kimsenin suçluya ders vermesine, onun için çalışmasına ya da yaşamın temel gerekliliklerine ihtiyaç duyduğu durumlar dışında ona herhangi bir şekilde fayda sağlamasına izin verilmezdi.

Niddui ya da herem'den daha hafif bir biçim "nezifah" yasağıydı. (Modern İbranicede "nezifah" genellikle "azarlama" ya da "(birine) isyan yasasını okumak", yani sert bir sözlü azarlama anlamına gelir). Bu yasak genellikle sadece bir gün sürerdi. Bu süre zarfında suçlu, hoşnut olmadığı kişinin huzuruna çıkmaya cesaret edemezdi. Evine çekilmek, az konuşmak, iş ve eğlenceden kaçınmak, pişmanlığını ve üzüntüsünü göstermek zorundaydı. Bununla birlikte, kendisini toplumdan ayırması ya da hakaret ettiği kişiden özür dilemesi gerekmiyordu; çünkü nezife günündeki davranışı yeterli bir özürdü. Ancak bir âlim ya da önde gelen bir kişi, kendisine hakaret eden kişiye resmi olarak haddini bildirdiğinde, bütün hadd kanunları uygulanırdı. Bununla birlikte, bu prosedür bilgeler tarafından pek hoş karşılanmazdı, öyle ki bir hahamın aforoz yasağını asla telaffuz etmediğini söyleyebilmesi uygun bir gurur meselesiydi.Musa bin Meymun aforoz yasalarıyla ilgili bölümü şu sözlerle bitirir:

Din alimine, kendisini küçümseyen bir adamı aforoz etme yetkisi verilmiş olsa da, bu yola çok sık başvurması övgüye değer değildir. Süleyman'ın bilgeliğiyle söylediği gibi, cahillerin sözlerine kulaklarını tıkamalı ve onlara aldırış etmemelidir: 'Ayrıca söylenen tüm sözlere kulak asma' (Vaiz 7:21). Kendilerine hakaret edildiğini duyduklarında cevap vermeyip küstahı affeden ilk dindarların âdeti buydu... Ancak bu alçakgönüllülük sadece hakaret özelde gerçekleştiğinde uygulanmalıdır; bilgin alenen hakarete uğradığında affetmeye cesaret edemez; affederse cezalandırılmalıdır, çünkü o zaman Tevrat'a hakaret edilmiş olur ve suçlu alçakgönüllülükle özür dileyene kadar intikam alması gerekir.^[6]

Muhtemelen en ünlü herem vakası, on yedinci yüzyıl filozofu Baruch Spinoza'nınkidir.^[7][8]

Bir başka ünlü vaka da Vilna Gaon'un ilk Hasidik Yahudilik gruplarına karşı 1777'de ve ardından 1781'de Panenteizm'e inanma suçlamasıyla verdiği herem kararıdır.^[9][10]

Haredi ve Hasidik topluluklardaki nadir durumlar dışında, yerel Yahudi topluluklarının siyasi özerkliklerini kaybettikleri ve Yahudilerin içinde yaşadıkları Yahudi olmayan uluslarla bütünleştikleri Haskala döneminden sonra "herem" varlığını yitirmiştir.^[11]

• Ağustos 1918'de, Ukrayna Pavlo Skoropadskyi'nin İkinci Hetmanlık tarafından yönetilirken ve Alman İmparatorluk Ordusu işgali altındayken, Ortodoks Yahudi Odessa'daki hahamlar Leon Troçki, Grigory Zinoviev ve diğer Yahudi Bolşevikler'e karşı heremi ilan ettiler.^[12][13]
• 1945 yılında, Yeniden Yapılanmacı Yahudilik'in (Yahudiliği kişisel bir tanrı inancından ayırmaya çalışan bir Yahudi dini hareketi) kurucusu olan haham Mordecai Kaplan, Haredi Ortodoks Hahamlar Birliği (Agudath HaRabonim) tarafından resmen aforoz edildi.^[14]
• 2004 yılında, Güney Afrika Yüksek Mahkemesi bir Johannesburg işadamına karşı, bir beth din tarafından emredildiği üzere eski karısına nafaka ödemeyi reddettiği için açılan herem davasını onamıştır.^[15][16]
• Holokost'un Küresel Vizyonunu Gözden Geçirmek için Uluslararası Konferans'a katılan Neturei Karta üyelerinekarşı herem çok sayıda Haredi dini lider, Satmar liderleri de dahil olmak üzere^[17] ve Chabad Hassidik gruplar tarafından ilan edildi.^[18]

• Tevrat'ta Sürgün
• Sürgün
• Heresy
• Yahudilikte Sapkınlık
• Kareth
• Dışlama
• Pulsa diNura
• Siruv
• Tabu

Wikimedia Commons'ta Herem (censure) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Jewish Encyclopedia 1901: Anathema
• Jewish Encyclopedia 1901: Ban
• "South African High Court upholds Jewish right to pronounce herem". 14 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.