Hayvan anatomisi

Hayvan anatomisi veya Zootomi, anatominin hayvanlarla ilgilenen alt dalıdır.

Omurgalıların genel ve temel özellikleri aşağıdaki gibi özetlenebilir;

• Bütün omurgalılarda kemikten veya kıkırdaktan yapılmış bir iç iskelet bulunur. Bu organ sistemi; vücuda desteklilik verir, duyu organlarını ve merkezi sinir sistemini korur, ayrıca kaslar için sağlam bir bağlama yeri olduğundan harekete yardımcı olur.
• Küçük bir grup (Agnatha) hariç hepsinde, çoğunlukla diş içeren çift çene vardır. Omurgalıların erken evrimleri esnasında kazandıkları bu özellikler, her çeşit besinden faydalanabilmelerini sağlamış ve onlara çok büyük bir uyum yeteneği kazandırmıştır.
• Suda yaşayanlarda 2 çift yüzgeç, karada yaşayanlarda ön ve arka bacak şeklinde hareket organları bulunur.
• Vücutları deri ile örtülüdür. Bu organ pul, tüy ve kıl gibi koruyucu yapılardan oluşur.
• Bütün omurgalılarda duyu organları ve beyin vücudun ön tarafında toplanmıştır, Yani bir sefalizasyon (baş teşekkülü) vardır.
• Sinir sistemleri gelişmiştir. Beyin omurilik, ganglionlar ve sinirlerden meydana gelir.
• Çok iyi gelişmiş sinir sistemleri ve yardımcı bir endokrin sistemleri bulunur.
• Duyu reseptörleri, özellikle başta yerleşmiş özel duyu organları ve bütün vücuda yayılmış duysal hücre küpeleri halindedir.
• Yürek ve damarlardan oluşan kapalı bir dolaşım sistemleri vardır. Bu sitem içinde oluşan kan, hücreler ve kan sıvısı içeren bir doludur.
• Sindirim borularında yutak, yemekborusu, mide ve bağırsak bölgeleri farklılaşmıştır. Bu boruya pankreas ve karaciğer bezleri bağlıdır.
• Gaz alışverişi için suda yaşayanlara solungaçlar, karada yaşayanlarda akciğer ve onlara yardımcı yapılar bulunur.
• Yalnız omurgalılara has boşaltım organları, Proefro, Mezonferoz ve Metanefroz tipindedirler.

Omugalı türlerinin 8 klasis içinde bugün genellikle bütün yazarlar tarafından uygun görülmektedir. Bu 8 klasis şunladır:

1. Agnatha (Çenesizler)
2. Placodermi (Fosil ced balıklar)
3. Chondrichthyes (Kıkırdaklıbalıklar)
4. Osteichthyes (Kemiklibalıklar)
5. Amphibia (Kurbağagiller)
6. Reptilia (Sürüngener)
7. Aves (kuşlar)
8. Mammalia (Memeliler)

En yüzelsel organ olan deri, organizmayı çevresindeki ortamdan ayırır ve vücudu tamamen kaplayan bir örtü oluşturur. Deri iki tabakadan oluşmuştur; dışta ekoderm kökenli epidermis ve bunun altında mezodermden kaynaklanan dermis ya da corium yer alır. Bu iki bileşenin oransal miktarı, genelde hayvanın yaşadığı çevreye bağlı olarak değişir. Sucul omurgalılarda deri incedir ve bazı hallerde yardımcı bir solunum organı olarak da iş görebilir. Karasal omurgalılarda ise, kalın olan deri boynuzsu malzemeyle veya pullarla kaplıdır ve etkili bir koruma organı olarak işlev görür. Deri ikincil olarak bir boşaltım işlemi de yüklenmiştir. Bu boşaltım ya tüm düzeyde ya da özel salgı bezlerinde gerçekleşir. Bu bezlerin bir kısmından salınan salgılar diğer omurgalılar için zehirli olabilir.

Omurgalılardaki kasların çoğunu şu şekilde sınıflandırılabilir:

• İskelet, Çizgili, İstemli Kaslar
• Aksiyal (eksensel) Kaslar
• Vücut Cıdarı ve Kuyruk Kasları
• Hypobranchial kaslar ve Dil kasları
• Ekstrinsik (esas olmayan, dış)
• Gözyuvarı Kasları
• Appendicular (taraflar) Kaslar
• Branchiomeric Kaslar
• Integümentar Kaslar
• İskelet Olmayan, Düz, İstem Dışı Kaslar
• Tüpsü Yapıların, Damarların; Boş Organların Kasaları
• İntrinsik (esas, iç) Gözyuvarı Kasları
• Tüy ve kıl kaldırıcılar
• Kalp kası
• Elektrik organları

Bu kategoriler arasında birbirine geçmeler de olasıdır.

Omurgalıların sindirim sistemi, sindirim borusu ile ona bağlı yapılardan meydana gelir. Sindirim borusunun hayvanın boyuna ekseni boyunca devam eden bir boşluğu, dış ortama çıkan iki açıklığı (ağız ve anüs) ve özel histolojik yapılı bir duvarı vardır. Borunun belli bölgeleri (yemek borusu, mide, bağırsak), anatomik ve fonksiyonel olarak birbirinden farklıdır. Sindirim borusuna bağlı ek yapılar, ağız boşluğunda bulunan dil, dişler, ağız boşluğu benzeri gibi organlar ile karaciğer pankreas gibi sindirim benzerleridir. Sindirim sistemi, hayvanın dış ortamdan sağladığı besini vücut hücrelerinin faydalanabileceği hale sokarak kan veya lenf sistemine nakleder.

Omurgalılarda iç organlar emriyonel sölomun meydana getirdiği boşluklar içinde bulunur. Lateral mezoderm plakından oluşan sölom embriyonal, gelişme esnasında sindirim sistemi, yürek ve akciğeri içine alan ayrı ayrı boşluklar haline gelir (özellikle yüksek omurgalılarda) iç ve dış sölom epiteli (periton) da organların hem etrafını çevirir hem de onların birbirine veya vücut duvarına bağlanmasına yarayan bağların (mezenterlerin) oluşumuna katılır. Ergin bireyin vücut boşlukları ve mezenterleri kompleks bir emriyonal gelişme sonunda meydana gelir. Son durumların kısmen anlaşılabilmesi için erken embriyonik gelişme evresinden itibaren izlenimleri gereklidir.

Omurgalılarda kapalı bir sistem olan Kan Dolaşım Sistemi bir ulaştırma sistemidir. Sindirim sisteminde ve karaciğerde, dokuların yararlanabileceği bir duruma gelen besin maddelerini (glikoz, aminoasitler, yağ asitleri vs.), hormonları ve suyu dokulara ulaştırır, metabolizma artıklarını ilgili organlara götürür. Bu besin ayrıca hormonları taşması yönünden vücut korelasyonu sağlanmasında sindirim sistemine yardımcı bir sistemdir. Omurgalıların dolaşım sistemi özel yapılı borucuklar olan kan damarları ile bir pompa gibi iş gören yürekten oluşur, yürek ve damarların içinde kan dokusu vardır.

Kanı, yürekten organ ve dokulara götüren damarlara atar damar (arteria), doku ve organlardan yüreğe getiren damarlara da toplar damar (vena) denir. Atar ve toplar damarlar dokular içinde kılcal damarların (Capillaria) oluşturduğu bir damarcık ağı ile birbirine bağlıdır. Dokular içinde hücreler arası sıvı ile kan arasındaki madde alışverişi kılcal damarlar ağında olur. Bütün bu atardamarlar ve onların kılcal damarları hep beraber atardamar sistemini (arterial sistem), bütün toplardamar ve onların kılcal damarları da toplardamar sistemini (venöz sistem) oluştururlar. Damarların ve yürek boşluğunun içini kaplayan epidel (endothelium) mezodermal kökeni mezenşimden oluşur. Bu organların yapısını epitelden başka kas ve bağ dokusu da girer.

Omurgalıların solunum sistemi, organizma ile dış ortam arasında gaz alışverişi sağlayan sistemdir. O₂–nin vücuda alınması, CO₂ gazının vücuttan uzaklaştırılması ile görevli organlardan oluşur.

Omurgalı hayvanlar, oksijeni ya sudan ya da havadan alırlar. Suda yaşayanlardan suda erimiş O₂'den faydalanır, kara omurgalıların oksijen kaynağı ise havadır. Buna bağlı olarak su ve kara omurgalıların solunum organları az çok birbirinden farklıdır, fakat temel özellikler her iki tip organda da vardır. Solunum sisteminde şu temel özelliklerin bulunması gereklidir.

1. Dış ortam ile kan arasında olagelen gaz alışverişi için kılcal damarlar ile sıkı ilişkide olan ince bir solunum yüzeyinin bulunması ve bunun yeterince geniş bir alan kapsaması,

2. Gaz alışverişini kolaylaştırmak için nemli ve sıcak bir ortamın varlığı,

3. Hava veya suyun solunum yüzeyinde sürekli bir akım halinde olmasını sağlayacak yapıları içermesi.

Geniş yüzey solunum epitelinin katlanması veya dallanmış bir kanal yahut kesecik sistemi ile sağlanmıştır. Bu epitel yüzeyinde kan damarları, geniş bir kılcal damar ağı yapar. Kara omurgalıların da havanın ısınması ve nemlenmesi solunum yolunun uzaması ve ek yapıların yardımı ile sağlanır. Su ve hava akımı için de akciğerler yapılarında solunum epiteli, bağ dokusu, kılcal damarlar ve ayrıca kıkırdak dokusu içerir.

Bütün canlılarda olduğu gibi omurgalılarda da vücut sıvıları yoğunluğunun sabit kalması, ayrıca zararlı metabolizma artıkları ve bazı pigmentlerin vücuttan atılması yaşam için gereklidir. Omurgalı böbrekleri bu iki önemli fonksiyonlarla ilgili organlardır. Vücutta azotlu metabolizma artıklarını uzaklaştırır ve ozmotik regülasyonda çok önemli rol oynarlar.

Azotlu bileşiklerin parçalanmasından meydana gelen ve vücuda çok zararlı olan amonyak, su hayvanlarında olduğu gibi dışarıya atılır. Teleostlar ve krokodiler N-lu artıkları amonyak şeklinde ortama verir (amoniotelik), fakat diğer omurgalılar bu bileşiği daha az zararlı bir şekli üre ve ürik asit şekline dönüştürerek vücutlarından uzaklaştırır. Teleostlar amonyağı, solungaçlardan ve kısmen vücut yüzeylerinden de dışarıya atar.

Omurgalıların üreme sistemi, bütün sülomatlarda olduğu gibi gonatlar, gametleri ileten kanallar ve yardımcı yapılardan oluşmuştur. Gonotlar; üreme hücrelerini yapan ve üreme hormonlarını oluşturan bezlerdir. Bunlar üreme hücrelerini oluşturan germinal hücre grupları, bağ dokusu elemanları, hormon sentezi yapan hücreler, kan, lenf damarları ve sinirler içerir.

Üreme kanalları gametleri ileten, gametleri koruyucu veya besleyici salgılar yapan ve bazı hallerde de embriyonun gelişmesine yardımcı olan organlardır.

Üreme sisteminin yardımcı yapıları ise üreme kanallarına bağlı veya onlardan ayrı bezler, spermlerin birikmesine yarayan keseler ve kopulasyon organlarıdır.

Sinir sistemleri, duygu organlarının (reseptörler) yardımı ile ortamdan gelen uyarıların organizma tarafından bilinmesi, değerlendirilmesi ve gerekli bilginin cevap verecek organlara (effektörlere) iletilmesini sağlayan bir sistemdir. Sinir sistemi, reseptörler ve effektörler ile birlikte organizmanın iç ve dış ortamı tanımasını, fonksiyonlarının düzenlenmesini, davranışlarını kendine yararlı şekilde yönetmesini ve kontrol etmesini sağlar. Sinir sistemi bu fonksiyonlarını endokrin sistem (iç salgı sistemi)ile gerçekleştirir.

Sinir sistemini oluşturan unsurlar; beyin, omurilik, ganglionlar ve sinirlerdir.

Beyin ve omurilik dokusu, sinir hücreleri (nöronlar) ve yardımcı hücrelerin (glia) bir araya gelmesinden oluşur. Ganglionlar nöronların gövde kısımlarını, sinir ise uzantılarını içerir.

Hayvanlar, yaşadıkları dış organlar ile kendi iç ortamlarından gelen uyartıları hissederler. Bu özellik bütün hayvanlar alemi için geneldir. Her hücre az çok dış ortamdaki uyartılara karşı duyarlıdır. Fakat özellikle uyartıları kabul etmek ve onları ilgili sinir hücrelerine bildirmekle görevli olan belli hücreler vardır ve bunlara duyu hücreleri denir. Özellikle her tür duyu hücresi belli bir tür duyuya duyarlıdır. Aynı türden olan duyu hücreleri, duyu organlarını oluşturmak üzere gruplaşmışlarıdır. Bu organlara duyu hücrelerinden başka yardımcı hücreler ve dokular da katılır. Duyu organları, reseptör organlar olarak da adlandırırlır. Omurgalılarda görme, işitme, koklama ve tat alma duyuları ile ilgili organlar, kompleks yapılı organlardır ve vücudun belli yerlerinde bulunurlar. Bundan başka temas, sıcaklık, soğukluk, açlık tokluk ve seks gibi duyular da vardır. Bunların bazıları için basit yapılı duyu cisimciklerinin bulunduğu bilinmektedir, diğerlerininde serbest sinir uçları tarafından kabul edildiği zannedilmektedir.

Öktay. M. (1988). Omurgalı Hayvanların Karşılaştırmalı Anatomisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Basımevi