Hayfa

→ Bu madde Hayfa şehri ile ilgilidir. Hayfa Bölgesi için bu sayfaya bakınız.

Hayfa חֵיפָה حَيْفَا
Şehir
Bayrak Arma
Ülke	İsrail
Bölge	Hayfa
Alt bölge	Hayfa
Şehir	Hayfa
İdare
• Belediye başkanı	Einat Kalisch-Rotem (Avoda)
Yüzölçümü
• Şehir	63.666 km²
Nüfus  (2007)
• Şehir	265.000
• Kent	600,000
• Metropol	1,039,000
Zaman dilimi	UTC+02.00 (IST)
• Yaz (YSU)	UTC+03.00 (IDT)
Resmî site haifa.muni.il (İngilizce)

Hayfa (İbranice: חיפה; Arapça: حَيْفَا), İsrail'in kuzeyinin en büyük şehri ve ülkenin üçüncü büyük şehridir. Hayfa, önemli bir liman ve sanayi şehridir.

İsrail'de yoğun olarak Arap nüfus barındıran bir kenttir. Kutsal Kitaplarda (Ahd-i Atik, Tevrat) adı geçmiştir. İbraniler, Romalılar, Araplar,Haçlılar, Osmanlılar Hayfa'yı yönetimlerinde tutmuşlardır.

Kutsal Kitaplarda geçen Kermil Dağı Hayfa'dadır. Bu dağda Hristiyanlık, Müslümanlık için kutsal bir kalıntı olan İlyas Peygamberin mağarası vardır.

Ayrıca bu dağ yamaçlarında Bahai Dininin Dünya Merkezi ile güzelliğiyle tanınmış bahçeleri ve terasları vardır.

Hayfa çevresindeki ilk yerleşim merkezi MÖ 14. yüzyılda Sâmî kökenli Kenanlılar tarafından günümüzdeki limanın güneyinde kalan Ebûhavam höyüğünde kuruldu. Helenistik dönemde ise şehrin Batı Galim’in güneyine doğru kaydığı görülür.

11. yüzyılın sonlarında Fâtımî idaresinde bulunan Hayfa, Haçlılar tarafından bir aylık bir kuşatma sonucunda zaptedildi (25 Temmuz 1100) ve Müslümanlar ile Yahudilerden oluşan halkı kılıçtan geçirildi. İdrîsî, Franklar’ın elinde kaldığı bu dönemde şehrin Taberiye’nin kapısı olarak bilindiğini yazar.

Müslümanlar ile Haçlılar arasında cereyan eden savaşlarda bölgedeki diğer limanlar gibi Hayfa’nın da kaderi daima Akka’ya bağlı kaldı. Selahaddin Eyyubi'nin 1187 yılında kazandığı Hıttin zaferinden sonra Eyyûbîler Akka Kalesi’yle birlikte burayı da ele geçirdi. Ancak, Selahaddin Eyyubi Akkâ’nın 1191’de Haçlılar’ın karşısında dayanamayacağını anlayınca onlara bir üs teşkil etmemesi için kale duvarlarını yıktırdı. Daha sonra tekrar Haçlıların eline düşen şehrin kalesi Fransa Kralı IX. Louis tarafından yaklaşık 1250’de tamir ettirildi.

1265’te Hayfa’yı kurtaran Memlûk Sultanı I. Baybars’ın da kaleyi yıktırması üzerine halkın çoğu başka yerlere göç etti. Yeniden Haçlılar tarafından zaptedilen şehri 1291’de Sultan el-Melikü’l-Eşref Halîl geri aldı. Memlûk hâkimiyeti döneminde surlar bir daha onarılmadı ve şehir tamamen terkedildi.^[1]

Hayfa; Yavuz Sultan Selim'in Büyük Mısır Seferi sırasında 1516'da Osmanlı topraklarına katıldı. Türk ordusu Filistin’i aldığında Hayfa harabe halinde idi. Nitekim; bölgenin yapılan tahririnde buranın meskûn bir yer olmadığı görülür. Piri Reis de sahilin bu kesiminde sadece yıkılmış bir kalenin varlığından söz eder.^[2]

16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlılar Biladü'ş-Şam bölgesinin kıyı kesimini imara başladılar. Bu dönemlere ait tahrir defterlerinde Hayfa’nın Tarabay (el-Üsretü’l-Hârisiyye) ailesine iktâ olarak verildiği kayıtlıdır. Bölge 17. yüzyılın başlarında ise yerel şeyhlerin mücadelelerine sahne oldu. Bu arada Hayfa yöresi de Osmanlılar'a karşı isyan eden ve Beyrut, Sayda, Akka taraflarını ele geçiren Maanoğlu Fahreddin ile Tarabaylar’dan Emîr Ahmed el-Hârisî arasındaki anlaşmazlık sebebiyle zarar gördü ve gelişemedi. Daha sonra arazinin kuzey kesimi Sayda’ya bağlanarak Şam eyaletine dahil edildi ve Osmanlılar Küçük Malta dedikleri Hayfa’da yeniden bir imar hareketi başlattılar. Ebû Tok lakabıyla bilinen Sayda Beylerbeyi Osman Paşa şehri doğudan ve batıdan iki kaleyle takviye etti ve korsan hücumlarına karşı berkitilmiş hale getirdi (1715-1723). Bu arada bütün Filistin sahillerinin imarına ve iskânına çalışıldı. Böylece 1291’de Haçlıların çıkarılmasından itibaren terkedilmiş bir vaziyette duran Hayfa bu dönemde hareketlendi ve halk buraya gelerek yerleşti.

17. ve 18. yüzyıllarda gezginların Hayfa’ya sık sık uğramaları ve eserlerinde konu etmeleri şehrin ilerlediğini ve öneminin arttığını göstermektedir. Bununla birlikte, bu dönemlerde Hayfa'nın nüfusunun çok fazla arttığı gözlenmemektedir. 18. yüzyılın ortalarında Hayfa civarı Osmanlılar’a karşı isyan eden Zâhir el-Ömer'in yönetimine girdi ve Şam Beylerbeyinin burayı geri alma teşebbüsleri başarılı olmadı. Daha sonra Zâhir el-Ömer limanın yaklaşık iki kilometre kuzeydoğusuna yeni bir yerleşim merkezi kurdu ve halkı buraya yerleştirdi. Zâhir, el-İmâretü’l-cedîde veya Hayfa el-cedîde denilen bu yeni merkezin etrafına surlarla yuvarlak kuleler yaptırdı ve içlerine toplar yerleştirdi. Böylece liman da kontrol altına alınmış oldu. Ancak Burc Ebû Selâm (Burc-i Selâm) adını taşıyan bu kalenin Malta şövalyeleri ile korsanların saldırılarına karşı yapıldığı söylendiyse de, gerçek sebep Nablus tarafından gelmesi muhtemel bir baskına karşı hazırlıktı. Zâhir’in hâkimiyeti sırasında Hristiyanlar da Kermil dağında ünlü Deyrikermil’i kurdular. Zâhir’in inşa ettiği yeni ve modern yerleşim merkezi bugünkü şehrin çekirdeğini oluşturdu.

Osmanlı İmparatorluğu 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra bölgede zayıflayan hakimiyetini yeniden güçlendirmeye çalıştı. Bu çerçevede; Cezayirli Gazi Hasan Paşa komutasındaki Osmanlı donanması 1775 yılında Zâhir el-Ömer'e karşı icra ettiği Filistin Seferinin ilk aşamasında Hayfa'yı kuşatarak ele geçirdi (9-12 Ağustos 1775).^[3][4] Gazi Hasan Paşa kalenin yönetimini Sayda Beylerbeyi Cezzar Ahmed Paşa'ya bıraktı.^[5]

Hayfa; 1798-1802 Osmanlı-Fransız Savaşı sırasında kısa süreli bir Fransız işgaline uğradı. Napolyon Bonapart 1798'de Mısır'ı işgal ettikten sonra 1799'da Filistin üzerine yürüdü ve Hayfa'yı da ele geçirdi. Buna mukabil Akka Kuşatması'nda Cezzâr Ahmed Paşa komutasındaki Türk garnizonuna kariı büyük bir yenilgi alan Fransızlar Hayfa'yı da tahliye etmek zorunda kaldılar. Bu sırada Fransızlar’ın veba hastalığına tutulan askerlerinin tedavisi için kullandıkları Deyrikermil 1827’de Osmanlılar tarafından onarıldı.

Bu gelişmelerin ardından Hayfa bu defa 1831'de Kavalalı İsyanı sırasında Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa tarafından işgal edildi. 1839-1841 Osmanlı-Mısır Savaşı'nda Birleşik Krallık ve Avusturya'yla ittifak halinde Kavalalı Mehmed Ali Paşa'yı ağlup ederek Lübnan ve Filistin kıyılarındaki Mısır işgalini sonlandıran Osmanlı İmparatorluğu Londra Antlaşması'yla Hayfa'yı geri aldı (1840). Akka Limanı’nın zamanla kum ve çamurla dolarak kullanılamaz hale gelmesi üzerine Hayfa Limanı’nın önemi arttı. Anadolu’dan, Kuzey Afrika’dan özellikle Fas’tan ve Avrupa ülkelerinden buraya göç eden Yahudilerle bölge kalabalıklaştı. Göçmenler arasındaki Almanya’nın Württemberg dolaylarından gelen ve yurtlarından dinî sebeplerle ayrılan bir grup Protestan Alman bölgeye farklı bir iktisadî hareketlilik kazandırdı. Bunlar modern tarıma yöneldiler, buharlı değirmenler kurdular ve civarda üzüm bağları oluşturdular.

Bölgeye dinî etkenlerle yerleşen diğer bir grup da Bahâîler’dir. Bahâîliğin kurucusu Bahâullah Mirza Hüseyin 1892’de Akka yakınlarında sürgündeyken ölmüştü. Onun Abdülbahâ diye anılan oğlu ve halefi Abbas Efendi ile Bâbîliğin kurucusu Ali Muhammed Şîrâzî’nin mezarları Kermil dağının eteklerinde bulunmaktadır. Hayfa bu bakımdan Bahâîliğin idarî merkezi durumundadır.

Hayfa 1887’de kaza merkezi oldu ve Beyrut vilâyetinin Akka sancağına bağlandı. Surların dışına doğru gelişen şehrin çevresinde bahçe ve bostanlar çoğaldı. 1892’de Hayfa-Şam demiryolu hattı açıldı. 1898’de Alman imparator ve imparatoriçesinin ziyareti münasebetiyle buraya bir iskele yapıldı. Aynı yıllarda Hayfa’yı Yafa’ya bağlayan yol inşa edildi ve köprüler onarıldı; ekonomik canlılığa yolaçan Hicaz Demiryolu da bölgeden geçiyordu. Şehirde hemen hemen bütün ülkelerin konsoloslukları vardı. 19. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı kaynaklarında Hayfa’nın nüfusu çoğu Müslüman 6.000 kişi olarak gösterilir. 1914’te bu rakam yaklaşık iki katına çıkmıştı.

Birinci Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Filistin cephesinde ilerleyen İngiliz ordusu'nun Nablus Muharebesi'nde (21 Eylül) Osmanlı ordusunu mağlup etmesinin ardından ilerleyen taarruzu sonucunda Hayfa da 23 Eylül 1918’de İngiliz işgaline girdi.

Birleşik Krallık'ın manda idaresi sırasında liman ek tesislerle genişletilerek büyük tonajlı gemilerin yanaşabileceği duruma getirildi. 1922 yılında şehirde 9.377’si Müslüman, 8.863’ü Hristiyan, 6.230’u Yahudi ve 164’ü diğer ırk ve dinlerden olmak üzere toplam 24.634 kişi yaşıyordu. Nüfus 1931’de 50.483’e, 1945’te tahminen 138.000’e ulaştı. Bu miktarın üçte iki kadarı yeni göçlerle sayıları artan Yahudilerle Hristiyanlardan, geri kalanı Müslümanlardan oluşmaktaydı. 1948’de İsrail Devleti’nin kurulmasından sonra Müslümanların birçoğu başka taraflara göç edince Yahudi nüfusun oranında artış görüldü.

Hayfa, İsrail'in Akdeniz kıyı ovasında, Avrupa, Afrika ve Asya arasındaki tarihi kara köprüsü ve Kişon Nehri'nin ağzındadır.^[6] Karmel Dağı'nın kuzey yamaçlarında ve Hayfa Körfezi çevresinde yer alan şehir, üç katmana bölünmüştür.^[7] En alttaki, Hayfa Limanı da dahil olmak üzere ticaret ve sanayi merkezidir.^[7] Orta kat, Karmel Dağı'nın eteklerinde yer alır ve eski yerleşim mahallelerinden oluşurken, üst kat, alt katlara bakan modern mahallelerden oluşur.^[7] Buradan, İsrail'in Batı Celile bölgesinden Rosh HaNikra ve Lübnan sınırına doğru bakılabilir.^[7] Hayfa, Tel Aviv şehrinin yaklaşık 90 km (55,9 mi) kuzeyindedir ve Akdeniz üzerinde çok sayıda plajı vardır.^[8]

Karmel Dağı'ndan Hayfa Panoraması

Carmel Dağı'nın üç ana vadisi vardır: Lotem, Amik ve Si'ach. Çoğunlukla bu vadiler, kıyıdan dağın tepesine kadar şehrin içinden geçen gelişmemiş doğal koridorlardır. İşaretli yürüyüş yolları bu alanlardan geçer ve yaban domuzu, altın çakal, yaban faresi, Mısır firavunu, baykuşlar ve bukalemunlar gibi vahşi yaşam için yaşam alanı sağlar.

Hayfa iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara	Yıl
En yüksek sıcaklık (°C)	27,0	30,4	38,0	42,5	44,6	43,5	37,8	37,8	41,8	41,4	36,0	31,5	44,6
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	17,8	18,6	20,9	23,8	26,5	29,5	31,6	31,6	30,2	27,9	24,4	19,8	24,4
Ortalama sıcaklık (°C)	13,9	14,4	16,5	19,4	22,4	25,7	28,0	28,4	26,7	23,7	19,8	15,8	21,1
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	10,0	10,2	12,1	14,8	18,2	21,9	24,4	25,1	23,2	19,5	15,1	11,8	15,9
En düşük sıcaklık (°C)	−1,6	−3,5	2,0	4,3	9,6	13,0	17,0	17,9	14,2	8,5	5,0	0,2	−3,5
Ortalama yağış (mm)	124,9	95,2	52,8	23,6	2,7	0,1	0,0	0,0	1,2	28,0	77,8	135,5	541,8
Kaynak: İsrail Meteoroloji Enstitüsü (1981-2010)[9]

İsrail'in yaygın "Hayfa çalışıyor, Kudüs dua ediyor ve Tel Aviv oynuyor" sözü, Hayfa'nın bir işçi ve sanayi şehri olarak ününü doğrular.^[10] Hayfa'nın sanayi bölgesi şehrin doğu kesiminde, Kişon Nehri civarındadır.

İsrail'deki iki petrol rafinerisinden birisi olan Hayfa petrol rafinerisi buradadır (diğer petrol rafinerisi Aşdod'dadır). Hayfa rafinerisi yılda 9 milyon ton (66 milyon varil) ham petrolü işlemektedir.^[11][12] 1930'larda inşa edilen ve günümüzde kullanılmayan 80 metre yüksekliğindeki ikiz soğutma kuleleri, İngiliz Mandası döneminde inşa edilen en yüksek binalardı.^[13]

İsrail'deki en büyük ve en eski iş parkı olan Matam (Merkaz Ta'asiyot Madanın kısaltması– Bilimsel Endüstriler Merkezi), şehrin güney girişinde olup Apple, Amazon, Abbot, Cadence Design Systems, Intel, IBM Israel, Magic Leap, Microsoft, Motorola, Google, Yahoo!, Elbit Systems, CSR plc, Philips, PwC ve Amdocs gibi çok sayıda İsrailli ve uluslararası yüksek teknoloji şirketinin imalat ve Ar-Ge tesislerini barındırır.^[14]

Hayfa Üniversitesi kampüsünde aynı zamanda IBM Haifa Labs' da vardır.^[15]

Kuralsızlaştırmayla Aşdod Limanı tarafından egemenliğine meydan okunmuş olsa da Hayfa Limanı, İsrail limanları arasında yolcu trafiğinde liderdir ve aynı zamanda büyük bir kargo liman'ıdır.^[16]

Hayfa alışveriş yerleri ve alışveriş merkezleri şunlardır: Hutsot Hamifratz, Horev Center Alışveriş Merkezi, Panorama Merkezi, Castra Merkezi, Koloni Merkezi (Lev HaMoshava), Hanevi'im Tower Alışveriş Merkezi, Kanyon Haifa, Lev Hamifratz Alışveriş Merkezi ve Grand Canyon.^[17] 2010 yılında, Monocle (yaşam tarzı dergisi) Hayfa'yı en umut verici iş potansiyeline ve büyük yatırım fırsatı olan şehir olarak belirlemişti. Dergi, "kasabadaki iskele ve vinçlerden yenilenmiş cephelere ve yeni akıllı yemek mekanlarına kadar, tepeden tırnağa büyük bir yenilenmenin bir etkisi olmaya başladığını" belirtti. Hayfa belediyesi yollar ve altyapı için 350 milyon dolardan fazla harcamıştı ve inşaat izinlerinin sayısı önceki iki yılda %83 arttı.^[18]

2014 yılında, Tel Aviv Menkul Kıymetler Borsası ile rekabet edebilmek için teknoloji odaklı bir borsa kurulacağı açıklandı.^[19]

Halen, çoğu butik otel olmak üzere yaklaşık 40 otel ya planlanıyor, ya onaylandı ya da yapım aşamasındadır. Hayfa Belediyesi, şehri gezginlerin Acre, Nasıra, Tiberias ve Celile'ye günübirlik geziler düzenleyebilecekleri Kuzey İsrail'in turizm merkezine dönüştürmek istiyor.^[20] Matam sanayi parkına bitişik 31 duman (7.75 dönüm) arazi üzerinde 85,000 metrekarelik beş binadan oluşan yeni bir yaşam bilimleri sanayi parkı inşa edilmektedir.^[21]

2005 yılında Hayfa'da toplam 1.462 odalı 13 otel bulunuyordu.^[22] Şehrin 5 km (3 mi) sahili olan 17 km (11 mi) kıyı şeridi vardır.^[23] Hayfa'nın başlıca turistik cazibe merkezi, altın kubbeli Báb Mabedi ve çevresindeki bahçelerin bulunduğu Bahá'í Dünya Merkezi'dir. 2005 ve 2006 yılları arasında türbeyi 86,037 kişi ziyaret etti.^[22] 2008 yılında, Bahá'í bahçeleri UNESCO Dünya Mirası Sit Alanı olarak belirlendi.^[24][25][26] Tapınakçılar, Stella Maris ve Elijah's Cave tarafından kurulan restore edilmiş Alman Kolonisi de çok sayıda turist çeker.^[27] Hayfa bölgesinde 90'dan fazla sanatçı ve zanaatkarın stüdyo ve sergilerinin bulunduğu Ein Hod sanatçı kolonisi,^[28] ve Neandertal ve erken Homo Sapiens kalıntılarının bulunduğu mağaralarla Karmel Dağı milli park vardır.^[29]

Hayfa Belediyesi tarafından yaptırılan 2007 tarihli raporda, daha çok otel inşa edilmesi, Hayfa, Akka ve Kayserya arasında bir feribot hattının oluşturulması, Limanın bir dinlenme ve eğlence alanı olarak batı demirlemesinin geliştirilmesi, yerel havaalanı ve limanın uluslararası seyahatleri ve kruvaziyerleri karşılamak için genişletilmesi çağrısında bulunuldu.^[30]