İçeriğe atla

Haydut

Haydut (Bulgarca: хайдутин, Macarca: hajdúk, Makedonca: ајдут, Rumence: haiduc, Sırpça: хајдук) özellikle 19. yüzyılda Balkanlar'da, Orta ve Doğu Avrupa'da kanun kaçakları, eşkıyalar ve bağımsızlık savaşçıları için kullanılan genel terimdir.[1]

Balkan geleneğinde hajduk efsaneleştirilmiş bir kahraman olarak betimlenmiştir. Kahraman o dönemde Osmanlı İmparatorluğu denetimi altındaki topraklardaki Osmanlılara karşı mücadele etmektedir. İngiltere efsanesi Robin Hood örneğinde olduğu gibi zenginden çalarak fakire veren bir hajduk simgesi aynı zamanda adaletsiz yönetime karşı başkaldırıyı da simgeler.

Gerçekte ise hajduk tanımı 17. yüzyıldan başlayarak 19. yüzyılın sonlarına kadar faaliyet gösteren kanundışı kişiler için kullanılan olumsuz bir tabir olagelmiştir. Bu kişiler söylenenin tersine sadece Osmanlılara değil yerle halka da saldırdıkları bilinmektedir.

Kökeni

Hajduk kelimesinin kökeni kesin olarak bilinmemekle beraber Türkçe haydut kelimesinden geldiğine dair teoriler bulunmaktadır. Diğer bir teoriye göre ise Macarca çoban anlamına gelen hajdó kelimesinden türemiştir. İki dilin tarih içinde birbirinden etkilendiği gözetildiğinde iki teorinin birlikte gerçekleşmiş olması da muhtemeldir. Türkler tarafından Macar paralı askerleri için kullanılan bu terimin Hırvatistan'da da dağdaki eşkıya için kullanıldığı bilinmektedir.

Bulgaristan

Osmanlı egemenliğine karşı savaşmış olan ünlü Bulgar hajduk Ilyo Voyvoda (1867)

Macaristan

Budapeşte'deki István Bocskay heykeli

Günümüzdeki Macaristan sınırları içinde yer alan Hajdú-Bihar ilinde Habsburg Hanedanına karşı ayaklanan Macar feodal beyi István Bocskay kurmakta olduğu orduya Habsburg yönetiminden kaçan çoğu serf olan köylüleri alacaktır. Katolik dinine zorla geçirilmek istenen bu köylülere Macar dilinde çoban anlamına gelen hajduk denmiştir. Başarılı ayaklanmanın ardından Bocksay serfleri toprak beylerinin boyunduruğundan kurtararak mülkiyet ve kişisel haklarını tanımıştır.[2] Bu dönemde denetimiele geçiren galip ailelerin o dönemde aldıkları isimler günümüze kadar gelmiştir.[3]

Lehistan

Hajduk kelimesi Lehçeye 16.yüzyılda girer. İlk başlarda Lehistan Krallığının omurgasını oluşturan piyade birliklerini tanımlamak için kullanılmıştır. Genelde ana silah olarak arkebüz ve mızrak taşıyan bu birlikler yerini 17.yüzyılla beraber tüfekli birliklere bırakacaktır. Bundan sonra hajduk terimi daha çok zengin feodal beylerin korumalığını yapanlara denmiştir. Modern Lehçede bugün kullanılan anlam buna karşılık gelmektedir.

Farklı dillerdeki farklı şekilleri

  • Arnavutça: hajdut
  • Boşnakça: hajduk
  • Bulgarca: хайдут, хайдутин veya хайдук (haydut, haydutin veya hayduk)
  • Çingenece: Hajduk
  • Ermenice: հայդուկ (hayduk)
  • Fransızca: haïdouk
  • Hırvatça: hajduk
  • İsveççe: hejduk
  • İtalyanca: aiducco
  • Kürtçe: hejduk
  • Lehçe: hajduk
  • Macarca: hajdú (tekil, hajdúk (çoğul)
  • Makedonca: ајдук (ajduk), ајдутин (ajdutin)
  • Portekizce: haiduque
  • Rumence: haiduc
  • Rusça: гайдук (gajduk)
  • Sırpça: хајдук/hajduk
  • Türkçe: haydut
  • Ukraynaca: гайдамака (haydamaka)
  • Yidiş: הײַדאַמאַק (haydamak)

Popüler kültüre etkileri

Özellikle futbol alanında hajduk ismi çok sayıda kulüp tarafından benimsenmiştir. Bunlardan öne çıkanlar şunlardır:

Akademik çalışmalar

1970'li yıllardan itibaren İngiliz Marksist tarihçi Eric Hobsbawm'ın sosyolojik çalışmaları ile konu hakkında akademik çalışmalar başlamıştır.[4] Hobsbawm özellikle kırsal bölgelerde kanunsuz bir şekilde yaşayan bu tür kişileri sosyal haydut olarak tanımlamıştır. Buna göre bu kişiler adaletsiz yönetimlere karşı savaşmakta ve sıradan vatandaşa yardım etmektedir. Ancak durumları geçişkenliğe sahip olduğundan çok hızlı taraf değiştirebiliyor ve zaman zaman otoritenin hizmetine girerek bölgede denetimin sağlanması için de kullanılabiliyorlardı. Konuyla ilgili araştırmalar yapan John Koliopoulos çalışmalarında bu tür haydutların çok sık taraf değiştirdiğine dair bulguları sergilemiştir.

Ayrıca bakınız

  • Zeybek
  • Ermeni milisleri
  • Haydamak

Kaynakça

  1. ^ Aleksandar Petroviç master tezi Simon Fraser Üniversitesi 2003 6 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 14 Mayıs 2011 tarihinde erişilmiştir
  2. ^ Bu dönemde Osmanlılarla dikkatli bir diplomasi yürüten Bocksay Zitvatorok Antlaşmasıyla ele geçirdiği bölgede denetimi resmen sağlayacaktır
  3. ^ Hajdú içeren aile isimleri arasında Hajdúbagos, Hajdúböszörmény, Hajdúdorog, Hajdúhadház, Hajdúnánás, Hajdúsámson, Hajdúszoboszló, Hajdúszovát ve Hajdúvid sayılabilir. Ayrıca bu bölgeye de Hajdúság (Hajduk diyarı) denmektedir. (Bakınız Hajdú-Bihar ili)
  4. ^ Primitive Rebels and Bandits adlı eser 26 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) 14 Mayıs 2011 tarihinde erişilmiştir

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">I. Dünya Savaşı</span> Avrupada başlayan küresel savaş (1914–1918)

I. Dünya Savaşı, 28 Temmuz 1914 tarihinde başlayıp 11 Kasım 1918 tarihinde sona eren Avrupa merkezli küresel bir savaştır. II. Dünya Savaşı'na (1939-1945) kadar Dünya Savaşı veya Büyük Savaş olarak adlandırılmıştır. Savaşın taraflarından biri olan Osmanlı İmparatorluğu'nda "Genel Savaş" anlamında Harb-i Umumi, halk arasında ise Seferberlik olarak adlandırılmıştır. 1917'de Amerika Birleşik Devletleri'nin savaşa katılmasına kadar bu savaş ABD basınında Avrupa Savaşı olarak anılmıştır. Savaşan taraflar, çoğunlukla Avrupa, Kafkasya, Amerika, Orta Doğu ve Afrika ile Asya'nın bazı bölgelerinde çatıştılar.

<span class="mw-page-title-main">Feodalizm</span> ekonomik örgütleniş biçimi

Feodalizm ya da derebeylik, başta Ortaçağ Avrupası olmak üzere tarihin birçok evresinde rastlanan toplumsal, siyasal ve ekonomik bir örgütleniş biçimidir. Feodalizm kelimesi, Latince feodum (tımar) ile taşınabilir değerli mal anlamına gelen Latin kökenli bir kelimeden türetilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Vidin</span> Kuzeybatı Bulgaristanda kent; ikinci Bulgar İmparatorluğu başkenti

Vidin, Bulgaristan'ın kuzeybatı ucunda Tuna nehri kıyısında yer alan bir şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Milliyetçilik</span> siyasi akım

Milliyetçilik ya da ulusçuluk, belirli bir milletin çıkarlarını, özellikle egemenliğini ve özyönetimini kazanmayı, daha sonra bunu ilelebet sürdürmeyi amaçlayan ideolojik fikir hareketi. Milliyetçilik, her ulusun kendisini dışarıdan gelecek olan müdahalelerden bağımsız olarak yönetmesi gerektiğini, ulusun bir yönetim için doğal ve ideal bir temel ve tek haklı politik güç kaynağı olduğunu savunmaktadır. Milliyetçilik, 19. yüzyıl başlarından itibaren Avrupa'da, 20. yüzyıldan itibaren ise tüm dünyada egemen politik düşünce tarzı haline gelmiştir. Bu dönemde dünya politik haritası milliyetçilik ilkelerine göre biçimlendirilmiştir. Günümüzde Anglosakson kültürüne bağlı toplumlarda ve Avrupa Birliği düşüncesini savunan çevrelerde olumsuz bir anlam yüklenmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Rus İmparatorluğu</span> Avrasyada hüküm sürmüş eski bir imparatorluk (1721–1917)

Rus İmparatorluğu veya Çarlık Rusyası, Büyük Kuzey Savaşı'nı sona erdiren Nystad Antlaşması'nın ardından Rusya Çarlığı'ndan evrilerek 1721'den itibaren Avrasya ve Kuzey Amerika'ya yayılan tarihi bir imparatorluk. Rus İmparatorluğu'nun yükselişi, İsveç İmparatorluğu, Polonya-Litvanya Birliği, İran, Osmanlı İmparatorluğu ve Çin gibi komşu rakip güçlerin zayıflamalarıyla eş zamanlı olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Celje</span>

Celje, Slovenya'nın bir ili normal bir Orta Avrupa yerleşim birimi. Sultan II. Bayezid zamanında Osmanlı topraklarına katılan şehir bugün Slovenya sınırları dahilindedir.

<span class="mw-page-title-main">Macaristan tarihi</span> Macaristan ülkesinin tarihi

Macaristan tarihi, Macarların ya da Avrupa'da bilinen adları ile Hungarların kökenine ilişkin genel olarak kabul edilen görüş belirsiz ve tartışmalı olmasına karşın; onların milattan sonra 9. yüzyıla kadar Avrasya'nın ovalarında yaşayan göçebe topluluklar oldukları yönündedir.

<span class="mw-page-title-main">Macaristan Krallığı</span> Orta Avrupada uzun yıllar hüküm süren bir krallık

Macaristan Krallığı, Orta Çağ'dan 20. yüzyıla kadar yaklaşık bin yıl boyunca Orta Avrupa'da varlığını sürdüren bir monarşiydi. Macaristan Prensliği, ilk kral I. István'ın 1000 yılı civarında Estergon'da taç giymesi üzerine bir Hristiyan krallığı olarak ortaya çıktı; ailesi 300 yıl boyunca monarşiyi yönetti. 12. yüzyıla gelindiğinde krallık Avrupalı bir güç haline geldi.

Sırbistan tarihi, bugünkü Sırbistan topraklarının tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar uzanan tarihini kapsar.

Slovakya tarihi, bugünkü Slovakya Cumhuriyeti topraklarının tarih öncesi dönemlerden günümüze kadar uzanan tarihini kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Millet (Osmanlı İmparatorluğu)</span>

Millet, Osmanlı Türkçesinde dini grupları belirtmek için kullanılan terimdir. 19. yüzyılda Tanzimat reformlarıyla, hakim sınıf olan Sünniler dışındaki, kanunen korunan dini azınlıkları ifade etmek için kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu'nda tüm Sünni gruplar bir millet kabul edilirken, azınlıklar yani gayrimüslimler sadece dine veya mezhebe göre değil aynı zamanda etnik gruplarına göre de ayrı milletler oluştururlardı. Örneğin Ermeniler tek bir millet olmayıp Ermeni Katolik ve Ermeni Protestan milletlerine ayrılırlardı. Millet kelimesi Arapça bir kelime olan mille (ملة)'den gelmektedir. Millet kelimesi günümüzde, Osmanlı'da kullanılandan farklı olarak, dinsel bir anlam değil dilsel bir anlam ifade etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Yugoslavya</span> Eski bir Balkan devleti

Yugoslavya, Balkanlar’ın batısında 20. yüzyılda, üç defa farklı yapı ve idari şekille kurulmuş olan bir devlet olmuştur. Bu ada sahip olan devlet, 1918-2003 yıllarında çeşitli idari yapılarda varlığını sürdürmüş bir Balkan devletidir.

<span class="mw-page-title-main">Osmanlı döneminde Macaristan</span>

Osmanlı döneminde Macaristan, Orta Çağ'ın sonlarında Macaristan Krallığı'nın güney ve orta kısımlarıydı ve 1541'den 1699'a kadar Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedildi ve yönetildi. Osmanlı egemenliği, Büyük Macar Ovası ve Güney Transdanubia'nın neredeyse tamamını kapsıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Baç, Sırbistan</span>

Baç veya Bač, Sırbistan'ın Voyvodina bölgesinde yer alan bir kasabadır. Şehrin nüfusu 5,339'dur.

Rapparee 1690'lı yıllarda İrlanda'daki II. James taraftarları Savaşı sırasında savaşan İrlandalı gerillaları anlatır. Bu terim bölgede hırsızlık ve haydutluk yapanlar için de kullanılmıştır. Doğu Avrupa'daki hajduklarla benzer yanlar taşımaktadır.

Avrupa'da Osmanlı savaşları Osmanlı İmparatorluğu ile eski Orta Çağ'dan 20. yüzyılın başlarına kadar uzanan çeşitli Avrupa devletleri arasındaki bir dizi askeri çatışma idi. İlk çatışmalar 13. yüzyılda Bizans-Osmanlı savaşları, ardından da 14. yüzyılda Bulgar-Osmanlı savaşları ve Sırp-Osmanlı Savaşları başlamıştır. Bu devrin büyük bölümü, Osmanlı'nın Balkanlara açılmasıyla karakterize edildi. Osmanlı İmparatorluğu, 15. ve 16. yüzyıllarda Orta Avrupa'ya daha fazla girdi ve Avrupa'daki toprak taleplerinin zirvesinde kaldı.

<span class="mw-page-title-main">Macaristan Krallığı (1526-1867)</span>

Macaristan Krallığı, 1526 ve 1867 yılları arasında Kutsal Roma İmparatorluğu'nun dışında bir devlet olarak mevcuttu; ancak 1804'te Avusturya İmparatorluğu haline gelen Habsburg Monarşisi'nin topraklarının bir parçasıydı. 1526'daki Mohaç Muharebesi sonrası ülke iki taçlı kral tarafından yönetilmiştir. Başlangıçta, Habsburg yönetimi altındaki toprakların kesinliği tartışmalıdır çünkü her iki yönetici de tüm krallığı talep ediyorlardı. Bu istikrarsız dönem, János Sigismund Zápolya'nın İmparator II. Maximilian'ın lehine Macaristan Kralı olarak tahttan feragat ettiği 1570 yılına kadar sürmüştür.

<i>Pronoia</i>

Pronoia geç dönem Doğu Roma İmparatorluğu'ndaki birey ve kurumlara devlet gelirleri tahsis edilmesini sağlayan bir sistemdi. 11. yüzyıldan başlayarak 15. yüzyılda imparatorluk feth edilene kadar devam eden sistem, aynı dönemdeki Avrupa feodalizminden farklıydı.

<span class="mw-page-title-main">Kuruç</span>

Kuruç, 1671 ile 1711 yılları arasında Macaristan Krallığı'nda Habsburg karşıtı silahlı isyancılar grubuydu.

<span class="mw-page-title-main">Batyar</span>

Batyarlık veya Batyar - XIX'in ortasından XX yüzyılın ortasına kadar var olan Lviv alt kültürü.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.