Hava deliği
Jeoloji kapsamında, hava deliği ya da deniz gayzeri adlarıyla anılan bu yapı, deniz mağaraları karaya ve yukarı doğru genişleyip dikey şaft oluştururken yüzeye ulaşmasıyla oluşmaktadır. Böyle bir yapıda deniz suyu hidrolik basınç altında kalmaktadır. Bu basınç hava deliğinin tepesinden deniz suyunun fışkırmasıyla serbest bırakılmaktadır.[1] Mağara yapısının ve hava deliğinin geometrisi ile gelgit seviyeleri ve denizin kabarma koşulları fışkıran suyun çıktığı yüksekliği belirler.[2][3]
Mekanik Arka Plan
Hava delikleri denilen bu yapı; kıyı şeridindeki kayalardaki, lava tüplerinde olduğu gibi, bünyesinde yarıklar bulunan alanlarda oluşmaktadır.[4] Bu tür alanlar genellikle fay hatları boyunca ve ayrıca adaların üzerinde bulunabilirler.[4] Şiddetli dalgalar kıyıya çarparken, su bu yarıkların içerisine girer ve yüksek basınçla yüzeye açılan tarafından şiddetle fışkırır.[4] Su bu şekilde çıkış yaparken şiddetli bir gürültüyle geniş bir alana püskürür ve bundan dolayı hava delikleri genellikle turistlerin sıkça ziyaret ettiği yerler haline gelirler.[4]
Kayalık kıyı şeritlerindeki deniz erozyonun oluşturduğu hava delikleribe Dünya'nın çeşitli yerlerinde rastlanmaktadır. Bu alanlar ayrıca; kıyı şeritlerinin açık denizden daha yüksek dalga enerjisi aldıkları, kıyıya doğru rüzgarın estiği tarafla fayların kesiştiği kısımlarda bulunabilirler.[5] Hava deliğinin ortaya çıkması, kıyısal mağara (ing:littoral cave) oluşumu ile bağlantılıdır. Bu iki bileşen Hava Deliği Sisteminin oluştururlar. Hava deliği sisteminin daima üç adet özelliği vardır: havza girişi (ing:catchment entrance), sıkıştırma/basınç mağarası (ing:compression cavern) ve dışarı atma açıklığı (ing:expelling port). Bu üç özelliğin yerleşimi, açısı ve boyutları, açıklıktan dışarı fırlatılan karışımdaki hava/su oranını belirler.[6] Hava deliği, havza girişine göre deniz mağarasının uzak noktasında oluşur genelde. Hava delikleri havayı hızlı bir şekilde hareket ettirme özelliğine sahiptirler. Bağlantılı başka bir kıyı mağarasındaki basınç değişimi yüzünden oluşan kuvvetli ters akımlar yüzünden hava yukarı doğru 70 km/h gibi bir hıza ulaşabilmektedir[7]
Deniz mağarası oluşmaya başlarken Hava deliği sistemi de oluşmaya başlar. Deniz mağarasının oluşumuna katkıda bulunan ana faktörler rüzgar dinamiği ve ana materyal'in (ing:parent material) kayalık özelliğidir. Ana materyalin kötü hava koşullarında aşınmaya (ing:weathering) yatkınlığı ya da direnci mağaraların oluşumunda önemli role sahiptir. Deniz mağaraları iki süreçten birisiyle oluşur: kireç taşından olan mağaralar, karst (çözünme/erime) süreçleriyle oluşur ya da volkanik/püskürük kayalardan olan mağaralar sahte-karst, karst-andıran ancak kayacın çözülmesiyle oluşmamış,[8] (ing: pseudokarst) (çözünme-dışı) süreçlerle oluşur.[9] Deniz mağarakarı zamanla kıyı içlerine doğru, ana materyaldaki zayıf kısımlardan üzerinden yukarıya doğru genişler. Aşınma devam ederken, mağarının çatısı açığa çıkar ve hava deliği genişlemeye devam eder ve sonunda deniz mağarasının tavanı zayıflarak çöker. Bu noktada dik duvaları olan bir çöküntü ortaya çıkar ve kıyısal morfolojinin bir sonraki aşaması başlar[10]
Meksika'nın Baja California Yarımadasındaki Punta Banda Burnu'nda bulunan La Bufadora büyük bir hava deliği örneğidir. İnce bir açıklığa sahip olan deniz mağarasından yüzeye 13 -17 saniye sıklığında aralıklarla fışkıran su yaklaşık 30 metre yüksekliğe çıkmaktadır.[11]
Ekolojik Etkileri
Hava delikleri yakın çevreleridneki topografyayı değiştirme kapasitesine sahiptirler. Hava delikleri etraftaki yakın yarıkları nihayetinde eriterek/erozyona uğratarak, daha büyük deniz mağaralarının oluşmasına sebep verebilirler.[12] Bazı durumlarda, mağaranın tavanı çökebilir.[12] Bunun sonucunda kıyı şeridinde sığ havuzlar oluşabilir[13]
Diğer
Hava deliği terimi ayrıca kapalı yeraltı sistemi ile yüzey arasındaki basınç farkından dolayı havanın küçük bir delikten yüzeye aktığı nadir jeolojik bir yapı için de kullanılmaktadır. ABD'deki Wupatki Ulusal Anıtı'nın (ing:Wupatki National Monument) hava delikleri böyle bir yapıya örnektir. Hesaplamalara göre kapalı yeraltı geçitlerinin hacmi yaklaşık olarak en az 200 Milyon metre küp (~7 Milyar feet küp) civarındadır.Esen rüzgarın hızı yaklaşık 48-50 Km/h civarına kadar çıkmaktadır.[2] But tür hava deliğinin bilinen başka bir örneği ise ABD'nin South Dakota eyaletindeki Rüzgar Mağaralarının doğal girişlerinde görülebilir.[14]
Görseller
Barbados'un kuzey kıyılarındaki hava delikleri
Hummanaya hava deliği; Sri Lanka'nın güney eyaleti.
Hālona Hava Deliği: Oahu, Hawaii
Kiama Hava Deliği; Yeni Güney Galler, Avustralya
La Bufadora hava deliği, Ensenada, Baja California
Kaynakça
- ^ Bell, F. G.; Bell, Frederic Gladstone (2007). Mühendislik Jeolojisi (ing:Engineering Geology). Elsevier. s. 140. ISBN 978-0-7506-8077-6.
- ^ a b Sartor, James Doyne; Lamar, D. L. (1962). Wupatki Hava Deliği Sisteminin Meteorolojik-Jeolojik İncelenmesi (ing:Meteorological-Geological Investigations of the Wupatki Blowhole System). Santa Monica, CA: RAND Corporation. OCLC 22486021. 14 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2023.[]
- ^ Bunnell, Dave (2008). "Vertical sea caving" (PDF). NSS News. National Speleological Society. 66 (10): 11-18. 1 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Kasım 2023.
- ^ a b c d Woodroffe, Colin D. (1 Ocak 2011). "Hava Delikleri (ing:Blowholes)". Modern Mercan Resifleri Ansiklopedisi (ing:Encyclopedia of Modern Coral Reefs). Dünya Bilimler Serisi Ansiklopedisi (ing:Encyclopedia of Earth Sciences Series). Springer Netherlands. ss. 163-164. doi:10.1007/978-90-481-2639-2_189. ISBN 978-90-481-2638-5.
- ^ Bunnell, Dave (2013). "ABD'nin Batı Kıyı Şeridinde Kıyısal Mağara Oluşumu (ing:Littoral Cave Development on the Western U.S. Coast)". Kıyılardaki Karst Yerşekilleri (ing:Coastal Karst Landforms). Coastal Research Library. 5. ss. 299-315. doi:10.1007/978-94-007-5016-6_14. ISBN 9789400750166.
- ^ Mendoza-Baldwin, Edgar; Silva-Casarín, Rodolfo; Sánchez-Dirzo, Rafael; Chávez-Cárdenas, Xavier (30 Ocak 2011). "Havalı-Jet Sistemiyle Dalga Enerjisi Dönüşümü (ing:Wave Energy Conversion Using a Blow-Jet System)". Coastal Engineering Proceedings (İngilizce). 1 (32): 62. doi:10.9753/icce.v32.structures.62. ISSN 2156-1028.
- ^ Burnett, Shannon; Webb, John A.; White, Susan (1 Kasım 2013). "Avustralya'nın Nullarbor Ovasındaki Sığ Mağaralar ve Hava delikleri (ing:Shallow caves and blowholes on the Nullarbor Plain, Australia — Flank margin caves on a low gradient limestone platform)". Geomorphology (İngilizce). 201: 246-253. Bibcode:2013Geomo.201..246B. doi:10.1016/j.geomorph.2013.06.024. ISSN 0169-555X.
- ^ OSKAY, H. Tolga; ÖZDEMİR, Adil; ULUTAŞ, Uğur (2006). Jeoloji Mühendisleri için Meslike İngilizce Çeviri Kılavuzu (PDF). KALIPSAN OFSET. doi:10.31590/adoz.2006-1. 29 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Kasım 2023.
- ^ Mylroie, John E.; Mylroie, Joan R. (2013). Coastal Karst Landforms (İngilizce). Springer, Dordrecht. ss. 3-14. doi:10.1007/978-94-007-5016-6_1. ISBN 9789400750159.
- ^ Clark, Hovey C.; Johnson, Markes E. (1995). "Coastal Geomorphology of Andesite from the Cretaceous Alisitos Formation in Baja California (Mexico)". Journal of Coastal Research. 11 (2): 401-414. JSTOR 4298348.
- ^ Fuentes, Oscar Velasco (2013). "La Bufadora Faaliyeti, Kuzey-Batı Meksikadaki Doğal bir Deniz Fıskiyesi (ing: The Activity of la Bufadora, A Natural Marine Spout in Northwestern Mexico)". Fizikte, Mühendislikte ve Çevresel Uygulamalarda Akışkanlar Dinamiği (ing:Fluid Dynamics in Physics, Engineering and Environmental Applications). Environmental Science and Engineering (İngilizce). Springer, Berlin, Heidelberg. ss. 353-360. doi:10.1007/978-3-642-27723-8_32. ISBN 9783642277221.
- ^ a b Clark, Hovey C.; Johnson, Markes E. (1995). "Baja California, Alisitos sınırları içindeki Kretase Formasyonundan Andezitin Kıyısal JeoMorfolojisi (ing:Coastal Geomorphology of Andesite from the Cretaceous Alisitos Formation in Baja California (Mexico))". Journal of Coastal Research. 11 (2): 401-414. JSTOR 4298348.
- ^ Tasch, Paul (1 Ekim 1978). "Galapagos Adaları: Jeolojik Saha Notları: Yeni Veri (ing:Galapagos Islands: Geological Field Notes: New Data)". Transactions of the Kansas Academy of Science. 81 (3): 231-241. doi:10.2307/3627258. JSTOR 3627258.
- ^ Rodney D. Horrocks and Bernard W. Szukalski; Using geographic information systems to develop a cave potential map for Wind Cave, South Dakota 16 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Journal of Cave and Karst Studies 64 (1): 63-70.
