İçeriğe atla

Hasankeyf Emirliği

Hasankeyf Emirliği
Mîrektîya Heskîfê
میرنشینی حەسکیف (Kürtçe)
1232-1524
BaşkentHasankeyf
Resmî dil(ler)Kürtçe
Tanınan bölgesel dil(ler)Arapça

Yaygın dil(ler)Kürtçe, Arapça
Etnik gruplar
Kürtler, Araplar
Resmî din
İslam
HükûmetEmirlik
Emir 
• 1249-1294
Muvahhid Takiyeddin Abdullah (ilk)
• 1521-1524
II. Adil Süleyman (son)
Tarihçe 
• Kuruluşu
1232
• Dağılışı
1524
Öncüller
Ardıllar
Eyyubiler
Botan Emirliği
Osmanlı İmparatorluğu

Hasankeyf Emirliği, Eyyubiler'in 1260'de dağılmasıyla birlikte bağımsız olan bir emirliktir. Eyyubi Hanedanının Soyundan Gelmektedir[1] Eyyubiler'in dağılmasından sonra kurulan emirlikler arasında en uzun süre varlığını koruyabilenidir.[2] 1462'de Akkoyunlular'ın işgaline uğramıştır ve 1482'de Salih II. Halil'in bölgeyi almasıyla birlikte Akkoyunlu işgalinden kurtulmuştur.[3] 1511'de ise Şah ismail' tarafından kuşatılmış fakat bu kuşatma başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bunun üzerine Salih II. Halil tuzağa çekilmiş, bölgeyi Ustacalı Mehmet'e bırakmıştır.

1514'te Osmanlı yardımıyla birlikte Eyyubiler tekrar bölgeyi geri almış ve 1524'te Kürt aşiretlerinin isyanıyla birlikte Hasankeyf Osmanlı yönetimine geçmiştir.[4] Günümüze kalan en önemli eserlerinden bir tanesi Er-Rızık Camidir.[5]

Toponimi

Hasankeyf, tarihi boyunca çeşitli kültürlerden birçok isim alan eski bir yerleşim yeridir. Hasankeyf isminin çeşitliliği Süryanice ve Arapça gibi Latince olmayan alfabelerin çevrilmesi için birçok yolla birleştirilir. Bu birçok ismin altında, Hasankeyf'in temel tanımlamasında kültürler arasındaki süreklilik ifade edilmektedir. Mari Tabletlerinde (MÖ 1800-1750) Akkad ve Kuzeybatı Semitik metinlerinde bahsedilen "Ilānṣurā" şehri muhtemelen Hasankeyf olabilir, ancak başka yerleşim yerlerinin olabileceği iddiasıda mevcuttur.[6] Roma döneminde, müstahkem kasaba Latince Cephe, Cepha veya Ciphas olarak biliniyordu; bu, Süryanice ܟܐܦܐ (kefa veya kifo) kelimesinden türemiş gibi görünen "rock" anlamına geliyordu. Roma İmparatorluğu'nun doğu ve batı bölümleri MS 330 civarında bölündüğünde, kasaba "Κιφας" (Kiphas) olarak Bizans piskoposunun tarafından Yunanca olarak resmîleştirildi. 640'ta Arap fetihlerinden sonra, kasaba Arapça olarak " حصن كيفا "(Haşiyn Kayfa) adı altında tanındı. "Hisn" Arapçada "kale" anlamına gelir, bu yüzden genel adı "kaya kale" anlamlarını ifade eder. 20. yüzyıldan önce kasaba hakkındaki Batılı raporlar, Arap veya Osmanlı Türkçesinden tercüme edilmiş çeşitli isimlerle ifade edilmiştir. Bunların en popülerleri Hisn Kaifa ve Hisn Kayfa'ydı, ancak Ḥiṣn Kaifā, Kayiṣn Kayfā, Kayiṣn Kayfâ, Ḥiṣn Kīfā, Ḥiṣn Kîfâ, Hisn Kayf, Husn Kayfa, Hasan-Keyf, Hosnkeif ve Husunkeke gibi çok çeşitli diğer isimler ile kullanılmıştır. İki antik Ermeni tarihçisi kasaba için ek isimler listeler: Harsenkev (Ermenice: Հարսնքվ) bu isimler Edessalı Mateos tarafından kaydedilmiş ve Kentzy P. Lucas Ingigian tarafından ifade edilmiştir.[7] 1920'lerde ve 30'larda Atatürk'ün Reformlarının bir parçası olarak, birçok yer adı Türkçe isimler ile değiştirildi ve kasabanın resmi adı "Hasankeyf " olarak kayda geçti. Bu versiyon, 20. yüzyılın ortalarında bazen dış raporlarda yer almakla birlikte, ancak 1980'den sonra yayginlaşmiştır.

Tarih

Hasankeyf emirliği ilk olarak Şerefhan Bitlisi'nin yazmış oladuğu Şerefname adlı eserde karşımıza çıkmaktadır. Şerefhan bu emirlik hakkında, "Melikan" (Kürtçe: Melîkan) olarak ünlenen Hısın Keyfa Hükümdarları olarak bahsetmektedir.[8] Emirliğin kurucusunun Eyyubi hanedanından olduğunu belirten Şerefhan 1264 yılında, bölgeye yerleştiğini ve Artuklu iç karışıklarının olduğu bir dönemde güç kazandıklarını ifade eder.[8] 1264 senesinde bölgeye yerleşen ilk Emirleri Melik Abdullah, kısa sürede bölge halkıyla iyi geçinmiş ve o dönem içerisinde yıkık olan Hasankeyf kalesini restore etmiştir. Restore edilen Hasankeyf kalesinin ardından otoritesi sarsılmış olan Artuklu beyliği kale inşasına şüpheyle bakarak bölge üzerine yürümüş ancak Eyyubi sancağını gördüğü vakit amacına ulaşmadan geri dönmüştür.[9] Böylelikle Şerefhan'ın deyimi ile "Eyüp oğullarının (Eyyubiler) devlet sancağının hilal'i" Hasankeyfte yeniden doğmuştur. Zaman zaman, Artuklu,Botan ve Erzen beyleri ile çatışan Hasankeyf emirliği, Timur ve Akkoyunlu istilalarına da maruz kalmıştır. Çaldıran Savaşından sonra Osmanlı İmparatorluğunun otonom bir Kürt beyliği olarak varlığını sürdürmüş Hasankeyf emirliği, Osmanlının değişen merkeziyetçi politikaları sebebi ile varlığına son verilmiştir.

Emirler

  • Muvahhid Takiyeddin Abdullah 1249–1294
  • Kamil I. Ahmed 1294–1325
  • Adil Mucireddin Muhammed 1325–1328
  • Adil Şehabeddin 1328–1349
  • Salih Ebubekir I. Halil 1349–1378
  • Adil Fahreddin I. Süleyman 1378–1432
  • Eşref Şerafeddin 1432–1433
  • Salih Selaheddin 1433–1452
  • Kamil II. Ahmed 1452–1455
  • Adil Halef 1455–1462
  • Akkoyunlu İşgali 1462–1482
  • Salih II. Halil 1482–1511
  • [10] I. Süleyman "kanuni" 1511–1514
  • Salih II. Halil 1514–1520 (2. kez)
  • Melik Hüseyin 1520–1521
  • [11] I. Süleyman "kanuni" 1521–1524 (2. kez)

Kaynakça

  1. ^ Mîr Şerefhan Bîdlîsî, "Şerefname" Sîtav yayınları 2018 ankara. ISBN: 9786056652011 s.201
  2. ^ Meinecke, Michael (1996), "3. Hasankeyf/Ḥiṣn Kaifā on the Tigris: A Regional Center on the Crossroad of Foreign Influences", Patterns of Stylistic Changes in Islamic Architecture: Local Traditions Versus Migrating Artists, New York University Press
  3. ^ Türkiye kültür portalı, Gezilecek yerler, "Hasankeyf Örenyeri 11 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
  4. ^ Tarih İncelemeleri dergisi, "Eyyubi Hanedanlığı’nın Son Kalesi: Hasankeyf’in Düşüşü 12 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Cilt XXIV, Sayı 2, 2009 ISSN 2687-2072 s.47-68
  5. ^ "Batman il kültür envanteri web sitesi "El-Rızk Camii"". 15 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020. 
  6. ^ Astour, Michael C. (1992), "The North Mesopotamian Kingdom of Ilānșurā", in Young, Gordon Douglas (ed.), Mari in Retrospect, Winona Lake, Indiana: American Oriental Society/Eisenbrauns, pp. 1–33, ISBN 0931464285
  7. ^ Chahan de Cirbied, Jacques (1813), "Notice de deux Manuscrits Arméniens, de la Bibliothèque impériale, n.os 95 et 99, contentant l'histoire écrit par Mathieu Eretz, et Extrait relatif à l'histoire de la première croisade" [Notice of two Armenian manuscripts from the Bibliothèque Impériale, numbers 95 and 99, containing the history recorded by Matthew Eretz, and an extract relating to the history of the First Crusade], Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques [Notices and extracts of manuscripts in the Bibliothèque Nationale and other libraries] (Fransızca), 9, s. 275–364
  8. ^ a b Mîr Şerefhan Bîdlîsî, "Şerefname 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Sîtav yayınları 2018 ankara. ISBN: 9786056652011 s.201
  9. ^ Mîr Şerefhan Bîdlîsî, "Şerefname 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Sîtav yayınları 2018 ankara. ISBN: 9786056652011 s.202
  10. ^ "I.Süleyman". 29 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ "1. Süleyman". 29 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Muş</span> Muş ilinin merkezi olan şehir

Muş, Muş ilinin merkezi olan şehir ve aynı isimli merkez ilçesidir.

<span class="mw-page-title-main">Osmanlı İmparatorluğu yükselme dönemi</span> Osmanlı İmparatorluğunun altın çağı olarak kabul edilen tarihî dönem (1453–1683)

Osmanlı İmparatorluğu yükselme dönemi, Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş döneminden (1299-1453) sonra geldiği kabul edilen dönemdir. 29 Mayıs 1453 tarihinde İstanbul'un Fethi ile başladığı kabul edilen bu olgunluk döneminin ne zaman sona erdiğiyle ilgili farklı görüşler bulunmaktadır. Osmanlı aydını Kâtip Çelebi, imparatorluğun bu döneminin 1593'te Celâlîlerin ortaya çıkmasına kadar sürdüğünü belirtirken, Naîmâ ise 1683'teki Viyana bozgununu bu dönemin bitişi ve yeni bir dönemin başlangıcı olarak ilan eder.

<span class="mw-page-title-main">Eyyûbîler</span> Orta Doğuda hüküm sürmüş olan geç dönem Orta Çağ Kürt devleti (1171–1250)

Eyyûbîler, Eyyûbîler Devleti veya Eyyûbî Sultanlığı, Zengî Devleti'nin komutanı ve daha sonradan Fâtımî Devleti'nin veziri olan Selahaddin Eyyubi'nin 1171 yılında kurduğu Eyyûbî Hanedanı'nın Mısır ve Suriye'de egemen olduğu Sünni Müslüman bir devlettir. En güçlü olduğu dönemde Mısır, Suriye, Irak, Hicaz, Filistin, Libya, Yemen ve Levant bölgelerini egemenliği altında tutmuştur. 1171'de Selahaddin Eyyubi tarafından Mısır'daki Şii Fâtımî Hâlifeliği'nin ortadan kaldırılmasının ardından doğan bir iktidar boşluğuyla tarih sahnesine çıkan devlet, 1187'de Hıttin Muharebesi ile Kudüs'ü Hristiyanlardan geri almış ve Orta Doğu'da önemli bir güç hâline gelmiştir. Hanedanlık, bölgedeki hâkimiyetini 13. yüzyılın ortalarına kadar sürdürmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Hasankeyf</span> Batmanın ilçesi

Hasankeyf, Batman ilinin ilçesidir. İki yakasını Dicle'nin ayırdığı, tarihi bir ilçedir. 1981'de doğal koruma alanı ilan edilmiştir. Ilısu Barajının su tutması sonucunda tarihi yerleşim 2020 yılı Mayıs ayında sular altında kalmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Cizre</span> Şırnak iline bağlı bir ilçe

Cizre, Türkiye'nin Şırnak iline bağlı bir ilçedir.

<span class="mw-page-title-main">Artuklu Beyliği</span> Güneydoğu Anadoluda hüküm sürmüş bir Türk beyliği (1102–1409)

Artuklu Beyliği ya da diğer adıyla Artuklular, Harput, Mardin ve Hasankeyf bölgelerinde 1102-1409 yılları arasında hüküm sürmüş bir Oğuz Türkmen beyliğidir.

<span class="mw-page-title-main">Ramazanoğulları Beyliği</span> Türk beyliği

Ramazanoğulları Beyliği, XIV. yüzyılda Misis ve Adana yöresinde kurulmuş bir Anadolu beyliğidir.

<span class="mw-page-title-main">Şecerüddür</span> Memlûk Sultanlığının ilk hükümdarı

Şecerüddür, Memlûk Sultanlığı'nın ilk hükümdarı.

<span class="mw-page-title-main">I. Adil</span>

Melik Âdil Seyfeddîn. Necmeddīn Eyyûb'un oğlu, Selâhaddîn Eyyûbî'nin küçük kardeşi olup 1196-1218 yılları arası Eyyûbîler Suriye Sultanı olarak ve 1200-1218 yılları arasında da Eyyûbîler Mısır Sultanı olarak hüküm sürdü.

<span class="mw-page-title-main">Kamil bin Adil</span> Eyyûbiler Devletinin Mısır Sultanı

Kamil bin Âdil (Arapça: "الملك الكامل" محمد بن سيف الدين أحمد" 1218-1238 döneminde dördüncü Eyyubiler Mısır Sultanı olarak, 1237-1238 yılları arası ise sekizinci Eyyubiler Suriye Sultanı olarak hüküm sürdü. Melik Kâmil feraseti ve siyasetteki ustalığıyla kardeşleri arasında temayüz etmiş, zekâsını ve dürüstlüğünü fark eden babası tarafından veliaht tayin edilmiştir. Sultan Adil henüz sağlığında ülkeyi oğulları arasında bölüştürmüş, Bilädü'şâm bölgesindeki Eyyübi topraklarını Melik Muazzam İsa'ya; Cezire'nin bir kısmını, Meyyafärikîn, Ahlât ve civar bölgelerini Melik Eşref Musa'ya; Ruha'yı Şihäbüddin Gâzi'ye; Caber Kalesi'ni Hafız Arslanşah'a, Mısır'ı ise Melik Kâmil'e bırakmıştır. Yemen ve Mekke, Mısır, Suriye, Anadolu ve el-Cezîre gibi çok geniş bir alanda hâkimiyet kurmayı başaran el-Melikü'l-Kâmil Mekke'de okunan bir hutbede “sultânü’l-kıbleteyn, rabbü’l-alâmeteyn, hâdimü’l-haremeyni’ş-şerîfeyn, Halîlü emîri’l-mü’minîn” lakaplarıyla anılmış ondan fazla hükümdar tarafından metbû tanınmıştır.

Eyyubi hanedanı Orta Doğu ve Kuzey Afrika'nın birçok yerinde 12. ve 13. yüzyıllarda hüküm sürdü. Aşağıdaki liste yönettikleri Ülke ve Şehirlere göre Eyyubi hükümdarları listesini oluşturur.

es-Sâlih Eyyûb ya da tam adıyla Ebü'l-Fütûh el-Melikü's-Sâlih Necmüddîn Eyyûb b. Muhammed 1240-1249 döneminde Eyyubiler Mısır Sultanı olarak ve 1239 ile 1245-1224 döneminde Eyyubiler Suriye Sultanı olarak hükümdarlık yaptı.

Bu listede, tarihte Kürtler tarafından kurulmuş devletler, hanedanlıklar ve otonomiler bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Botan Emirliği</span> Osmanlı İmparatorluğunda bir Kürt beyliği

Botan Emirliği, 1338-1855 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğuna bağlı Güneydoğu Anadolu'da topraklarında bulunan Kürt Emirliklerinden birisidir. Cizre, Şırnak ve Siirt'in Eruh ilçesini içine almaktadır. Emirliğin adını aldığı Bûhtî Kürtleri Orta Çağlarda günümüz Hakkâri ili ile Musul arasında yaşamışlardır. Ayrıca Bûhtî Kürtleri, bazı tarihçiler nezdinde köken olarak Mervani hanedanının kurucusu olan Humeydi Kürtleri ile ilişkilendirilmişlerdir. 16. Yüzyılda yaşamış olan Kürt tarihçi Şerefhan-ı Bitlisi kaleme aldığı Şerefname adlı eserinde; Botan Emirliğinin, isminin cesaret ve savaşçılıklarıyla tanınmış olan Bûhtî aşiretinden aldığını ifade etmektedir. Antropolog Martin van Bruinessen, Botan Emirliğinin askerî gücünün Şıllet ve Çoxsor olarak ikiye ayrıldığını söylemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Hakkâri Emirliği</span>

Hakkâri Emirliği, yedi asır boyunca Hakkâri bölgesinde hüküm sürmüş Hakkâri Emirlerinin iktidarını ifade etmektedir. Hakkâri bölgesi günümüz Hakkâri şehrinin sınırlarını aşan bir bölgedir. Batı'da Cizre'ye sınırı olan, doğu'da Urmiye gölüne kadar uzanan, kuzeyde Van'ı içerisine dahil eden Hakkâri Bölgesi güneyde Erbil'e kadar uzanmaktadır. Günümüzde Türkiye sınırları içerisinde Hakkâri diye bilinen şehir ise Colemêrg olarak bilinen Hakkâri Emirliği'nin, İmadiye'den sonraki ikinci merkezi görevi üstlenmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Palu Beyliği</span>

Palu Beyliği, 16. yüzyıl'ın başında günümüz Türkiye sınırları içerisinde yer almakta olan doğu'da Bingöl ile Genç, kuzey'de Karakoçan ile Kiğı, Batı'da Uluova ve güney'de Akdağ ile çevrili Elazığ ilinin Palu ilçesi merkez olmak üzere kurulmuş ve yönetiminde nesep itibarıyla Abbasiler'e dayanan Sancak Beyleri tarafından 19. yüzyıl başlarına kadar yönetilmiş bir Osmanlı Hükümetidir. Osmanlı döneminde “hükümet sancak” olarak yerli hanedanlardan Cemşid Bey'e Yavuz Sultan Selim döneminde evlada intikal edecek şekilde mülkiyet üzere verilmiştir.

Eğil Beyliği veya Eğil Emirliği, Emir Mansur'un neslinden Pir Bedir tarafından, Mirdasi aşireti ile Diyarbakır yöresinde Zazalar ve bazı Kürt aşiretlerinin yardımıyla 1049 yılında kurulan ve günümüz Eğil ve çevresinde hüküm süren beyliktir.

Mahmudi Beyliği, Hoşap'ta hüküm sürmüş Mahmudi aşiretinin kurmuş olduğu Kürt beyliktir. Mahmudi aşiretinin bölgeye nereden geldiği hakkında ihtilaflı bilgiler mevcuttur. Şerefname'de, Karakoyunlular döneminde Kara Yusuf tarafından Şam'dan veyahut Azerbaycan'dan bölgeye getirildikleri yönünde bilgiler yer almaktadır. Ayrıca Mahmudi aşireti reisi Mahmud Ağa'nın Cizre'den, Azerbaycan'a gittikleri ifade edilmiştir.

Hezo Emirleri, 11. yüzyıl ve 16. yüzyıllar aralığında merkezleri Hezo ve Sason olmak üzere Erzen bölgesini ellerinde tutmuş bir Kürt Beyliğidir.

Şirvan beyliği ya da Küfe beyliği, 1264-1845 yılları arasında var olmuş bir beyliktir.