İçeriğe atla

Harezm Türkçesi

Harezm Türkçesi
BölgeHarezm
EtnisiteKıpçaklar
Dönem13. - 14. yüzyıl
Dil ailesi
Dil kodları
ISO 639-3zkz
GlottologYok

Harezm Türkçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olup Karahanlı Türkçesi sonrasında gelen tarihî dönemlerinden biridir.

Tarihçe

Dönem

Ceyhun’un Aral Gölü’ne döküldüğü bölgede yer alan Harezm, 11. yüzyıl başlarında Gaznelilere bağlı bir vilayet idi. Buraya tayin edilen valilere Harezmşah deniliyordu. Harezmşahlar sülalesi, Oğuzların Beydili boyundan Anuş Tigin ile başlar. Anuş Tigin’in oğlu Kutbüddin Muhammed 1097-1127; onun oğlu Atsız 1127-1156; onun oğlu İl Arslan 1156-1172 yılları arasında Harezm’i idare etti. İl Arslan 1157’den itibaren bağımsız Harezmşah Devleti’nin yöneticisi idi. 1172-1200 arasında İl Arslan’ın oğlu Sultan Tekiş, 1200-1220 arasında da onun oğlu Harezmşah Alâeddin Muhammed ülkeyi yönetti. Harezmşahlar Devleti’ne Çengizliler son verdiler.[1]

İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil, aslında İrani olmakla birlikte diğer İran lehçelerinden çok farklı olan Harezm lehçesi idi .. XI.. yüzyılda baş­layan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi, XIII. yüzyıla kadar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde yeni bir yazı dilinin kuruluşu, bu Türkleşmesinden sonra gerçekleşebilmiştir.. Harezm'in Türkleşmesinde özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli bir rol oynamışlardır. Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kangılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hususta etkili olmuşlardır.. Bölgenin Türkleşmesinde rol oynayan bu unsurlar, bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır .. Bu lehçe, Karahanlı yazı dili ile bağlantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların lehçelerinin karışımı ile oluş­muş Harezm Türkçesi'dir.[2]

Bu siyasi oluşumların sonucunda Harezm, Türkleşti ve 12. yüzyılda bir kültür merkezi olarak sivrildi. Çengizliler ve Altın Ordu çağında da bu durum devam etti. Altın Ordu çağında (1241-1502) Harezm, Aşağı Seyhun boyları, İdil’in Hazar’a döküldüğü yerde bulunan başkent Saray başlıca kültür merkezleriydi. Harezm Türkçesine ait eserler işte bu kültür muhitinde yazıldı.[1]

Alfabe

Korunmuş Bitiş Orta Başlangıç Adı ALA-LC Harf Çevirisi Güncel Türkçesi
elifa, âa, e, â
hemzeˀ', a, e, i, u, ü
beb, pb
pepp
tett
sess
cimc, çc
çimçç
hah
ẖ, xh
daldd
zelzz
rerr
zezz
jejj
sinss
şınşş
sads
ﺿdadż, d, z
t
z
ayınʿ', h
gayınġg, ğ
fef, wf
ڤڤüç noktalı fe[3]w -
kafḳ, qk
kefk, g, ñk, g, ğ, n
gef¹ g g, ğ
nef, sağır kefñn
lamll
mimmm
nunnn
vavv, w, o, ô, ö, u, û, üv, o, ö, u, ü, û
heh, e, ah, e, a
lamelifla
yey, ı, i, îy, ı, i, î

Eserler

Döneme dair eserler şu şekilde sayılabilir:

Ses bilgisi

Dönemin ayırt edici özellikleri şu şekildedir:

1- İlk hecedeki kapalı /ė/ ünlüsünün korunması: bėr-, ėkki, kėçe, vb. Eckmann, Harezm Türkçesindeki /ė/ ve /i/ nin durmadan değişip durduğunu belirtir ve sadece Nehcü'l Feradis'te /ė/ ünlüsünün hakim olduğunu aktarır. Togan bu duruma sebep olarak /ė/ nin edebi lehçede ى ile yazılmasına mahalli ağızda ise üstün ile gösterilmesine bağlar (Togan, 1928: 344) Bazı araştırmacılar /ė/ ünlüsünün Eski Türkçeden beri var olduğu görüşündedir.

2- Çift dudak /w/ foneminin korunması: yawlak “kötü, fena”, yawız “kötü”, tewe “deve”, suw “su” vb.

3- /ḏ/ foneminin korunması: aḏak “ayak”, aḏır- “ayır-“, eḏgü ”iyi” vb.

4-Yuvarlaklaşmalar: a) Sözcük tabanında: soğık>soğuk, yavız>yavuz b) iyelik eklerinde: evüm “evim”, nefsümüz “nefsimiz” c) İlgi durum ekinde: İslamnun “İslamın”, d) Zarf-fiil eki –p'den önce: tapup “bulup”, evüp “acele edip”. e)Yapım eklerinde: edepsüz, “edepsiz”, hisabsuz “sayısız”, sevüg “sevi, sevgi” vb.

5-Çıkma durum ekinin korunması: börüdin “kurttan”, saçındın “saçından”, yüzindin “yüzünden”

6- Harezm Türkçesinde büyük ünlü uyumu korunmuştur.

7- İkizleşme olayı vardır: iki > ėkki, tokuz > tokkuz, sekiz > sekkiz

8- /ġ/ sesi boğaz /h/’sine dönüşür: oġşa > ohşa, yaġşı > yahşı

9- Ön seste /y/ korunmuştur: yıraḳ “uzak”, yıgaç “ağaç”.[1]

Biçim bilgisi

İsim çekimleri

İyelik çekimleri

1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: +m [10]+ng [11]+I (ünsüz ile bitiyorsa) [12]

+sI (ünlü ile bitiyorsa)

mIz, Muz. (ünlü ile bitiyorsa)[13]

ImIz UmUz (ünsüz ile bitiyorsa)

+ngIz, ngUz [14]-lArI[15]
ana+mana+nger husya+közler+imizkol+u+nguzat+ları
baş+ı+mbaş+ı+ngyüz+iömr+ümüzcümle+ngizkuş+ları

İsmin Hâlleri

İlgi durum eki, +ng, +nIng, +nUng [16] sözüm+nüng, köngli-ning, atalar+ı+ng dini. [16]

Yükleme hâli, +n, +nI ekleriyle oluşturulur.[16] altun+, bahadurluk kılıçı-n, birinin boynı+, can+ın yulandı.

Yönelme hâli, gA, kA, A biçiminde görülmektedir. Özellikle üçüncü tekil kişi ve üçüncü çoğul kişiden sonra -ngA şeklinde geldiği de görülür. [17] aklım+ka sordum, bakıp dervişleri+n+e, ev+i+nge, yanıng+ga, ol öz+i+n+e kıldı efgan, öngi+nge.

Bulunma Hâli Kalın sıradaki sözcüklerde +da, ince sıradaki sözcüklerde +de ile sağlanır. Birkaç örnekte +tA görülür. [18] alnı+n+da bir arık akar, hak taala katı+n+da, kızlar arası+n+da şirin, kim devlet+te bolgay.

Ayrılma Hâli +dIn şekli daha sık görülmekle birlikte +dAn şekli de vardır. [19] atıng+dın, felek+din bu ameler, kılıç+ı+n+dın, ivüm+din kopt, yalını+dın yarattı, yavuz yoldın.

Eşitlik Hâli Kalın sırada +ça, ince sırada +çe ekiyle oluşturulur. Sözcüğü bazen sıfat bazen de zarf yapar. [20] şirin+çe şirin, songung+ça, sözüngüz mikdarı+n+ça turur, tag+ça esir tig şahzade song+ça barırdı.

Vasıta Hâli +lA ve +n ekiyle oluşturulur. Eklendikleri isimleri zarf yaparlar. Kalıplaştığı örnekler de mevcuttur.[20] taat bir+le keçürür, taat kılır tün kündüz+ü+n, bu mang+la kayu bir yirde kilürler, biri toklukda ölmiş biri açı+n.

Yön Gösterme Hâli +gAr, +gArU, +rA, +aru, +karu biçimlerinde görülür. [21] gül öz+re müşk saçmakıldı adet, nökerler il+gerü tırtıp, toldı bu uçmak iç+re hur, bahadırlar bakıp baylar sın+garu.

Soru Hâli +mU ile yapılır.[21] hak mini taşdın mu yarattı, hayal mu irdi yoksa tüş yordum.

Eylem çekimleri

Basit kipler

Geniş Zaman Çekimi
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: -Ar mAn, -Ur men[22] -r men[23]-Ar sAn, -Ur sen[22] -r sen[23]-Ar, -Ur [22] -r[23]-Ar biz, -Ur biz[22] -r biz[23]-Ar siz, -Ur siz[22] -r siz[23]-ArlAr, -Urlar[22] -r lAr[23]
tap-ar menkör-er sensev-erkör-er bizsor-ar sizbak-arlar
kıl-ur menkıl-ur senkıl-urkıl-ur mizkıl-ur siz kıl-urlar
tile-r menyi-r senavla-rtile-r bizbar-ur sizti-rler
Görülen Geçmiş Zaman Çekimi
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: -DIm,[24]-DIng[25]-DI[25]-DUk, -dImIz[26]-DIngIz [26]-DIlAr[26]
okı-dım, unut-tum, yit-tim, bar-dım. aç-tıng, sakın-dıng, tap-tıng, öp-tüng, tüş-tüng. targa-, koy-, te-di, tüz-di, kiçür-di, kir-di. kal-duk, kör-dük, tap-duk, cehd it-tük, çık-tuk, bil-dük, ay-duk, kel-dimiz, ınan-dukkil-dingiz, al-dıngız, işit-tingizırga-dılar, tipre-diler, yi-diler, ayıt-tılar, ög-diler, tüşür-diler

Anlatılan Geçmiş Zaman Çekimi

Eylemin yaptığı işin geçmişte yaşanmış başkasından naklen bildirir, -mIş isi-m-fiil eki ile çekimlenir.[26] otur-mış sen, otur-mış, tök-miş, yitür-mişyıgıl-mışlar, turuk-muşlar

Gelecek Zaman Çekimi
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi
Ek: -gay sen, gey men.[27]-gAy sen[27]-gAy[27]-gay biz, -gay miz, -gey miz[28]-gay siz[28]
-AsI, (sık kullanılmamıştır)[28]
-gU (isim-fiil eki olup bu görevde de kullanıldığı olmuştur)[28]
tap-gay men, aldur-gay men bol-gay sen, tut-gay sen, kıl-gay sen, sakın-gay senbol-gay, açıl-gay, yarut-gayyıgıl-gay miz, sakın-gay biz, tipre-gey mizbol-gay siz
bak-ası, kurtul-ası
ki-çür-gü-m, yi-, yit-, agah bol-gu

Dilek Kipleri:

Emir Kipi:
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi 3. Çoğul Kişi
Ek: -Ayın, -gAyIn, AyIn men, gAyım, AyIm. [28]-gIl, -gul, -kıl
Eksiz de çekimlenebilir. [29]
-sU, -sUn [29]-gAlIng, AlIng, gAlIm, lIng, AlIm. [30]-ng, nglAr, ngIz, ngUz. [30]-sUnlAr [31]
işit-eyin, çek-eyim, ay-ayım, bagla-gayın, öl-eyinal-gıl, tigür-gil, tile-gil, bayıt-kıl, bolgul
kil!, rahm kıl! (Eksiz)
bar-sun, kör-sün, küder-sün, tutaş-sın, at-sun, bil-sün kit- kan-su, koy-suinanma-galıng, bar-alıng, bil-eling, ıd-alım, oyna-y-alıng, kör-eling, çevir-elim, avla-lıngbaş-la-ng, kiltür-ü-ng, oku-nguz, saç-ı-ngız, bil-i-ngler, oku-nglar, tart-ı-ng, külçire-y-i-ngkiltür-sünler, kel-sünler, agıla-sunlar

Dilek - İstek Çekimi

-a, e eki ile
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi
Ek: -A men, -gA men, -a m, -e m[31]-gA sen[31]-A[31]-a biz, -ebiz[31]
kör-e men, öl-e m, bar-ga men, sür-ge men, köydür-ge men, ıç-ga menur-ga sen, tig-ge sen, kıl-ga sen, bil-ge sensal-a, saç-a, ört-e, yil-ekör-e biz
-gA eki ile
1. Tekil Kişi 2. Tekil Kişi 3. Tekil Kişi 1. Çoğul kişi 2. Çoğul Kişi
Ek: -gAm, gAmen.[31]-gA sen[32]-gA[32]-gA biz, ka biz[32]-ga siz[32]
bar-ga men, aç-ga men, köydür-ge men, ayga men, yi-ge m, sal-ga m, sür-ge mtut-ga sen, bol-ga sen, tap-ga sen, tig-ge sençık-ga, bol-ga, kıl-ga, yil-ge, yat-ka bizal-ga siz, bol-ga sız,
-ay, -ey eki ile
Bu ek, -gAy ekindeki g'nin düşmesiyle oluşmuştur ve genellikle istek ve emir anlamında kullanılır.[32]
-ayt-ay men, kork-ay men, beley men

Şart Çekimi

Şart Çekimi
Birinci Tekil Kişi İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Birinci Çoğul Kişi İkinci Çoğul Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ekler sAm, sA men[33]sAng
Ayrıca -sAngAn şekli de görülür.[33]
-sA[34]-sA biz, sA mIz, sAk[34]-sAngIz[34]-sAlAr[34]
Örnekler kıl-sam, aç-sam, al-sam, ögren-se men, tüş-se men, tök-se men, al-sa menkıl-sang, kör-seng, sözle-seng, kit-seng, sor-sang
köydür-sengen, yi-sengen, emget-sengen, sayrat-sangan
bolsa, sun-sa, yarut-sa, kil-se, ti-sesözle-se biz, bol-sa mız, tap-sa mız, kör-sek, kiçür-sek, sür-sek, agla-sakal-sangız, fermanla-sangızyıgla-salar, ti-seler, tap-salar

Birleşik kipler

Birleşik çekimler er-/ir- ve i- ile yapılsa da sıklıkla ir- tercih edilir.[34]

Hikâye Birleşik Zaman
Geniş Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek Ar irdim, -r irdim, -Ur irdim[35]Ar irdi, -r irdi, -Ardı, -UrdI, -yür erdi.[35]-rlAr irdi, Ur irdiler (irdi, erdi şeklinde kullanılabilir.)[35]
Örnek savaş-ar irdim, izde-r irdim, sakın-ur irdim, bilüş-ür irdimtur-urdı, bar-ırdı, mingze-yür erdi, oltur-ur erdi, balkın-ur erdi, başla-yur erditi-rler irdi, bol-urlar irdi, ayt-urlar erdi, gorg-ar erdiler, al-urlar irdi, tur-ur irdiler
Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi
Ek -DIm irdi, DUm irdi[35]-DIng irdi, DUng irdi[35]-DI irdi[35]
Örnek kör-düm irdi, tap-tum irdi, yıkıl-dım irdiıd-dıng irdibol-dı irdi, yoluk-tı irdi, kıl-dı irdi
Anlatılan Geçmiş Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi
Ek -mIş irdim[36]-mIş irdi[36]
Örnek kör-miş irdimgıl-mış erdi, işit-miş irdi, bir-miş irdi
Gelecek Zamanın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek -gAy irdim,[36]-gAy irdi, -gAydI[36]-gay erdiler[36]
Örnek bar-gay irdim, kötür-gey irdim, kuç-gay irdim, kıl-gay erdikıl-gay irdi, kiter-gey irdi, tol-gay-dı, ön-gey-dibol-gay erdiler
Şartın Hikâyesi
Birinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek -sAm irdi, sA erdim[36]-sA irdi [36]-salar erdi[36]
Örnek uk-sam irdi, bol-sa erdimkör-se irdi, yörüyür bol-sa erdi, gıl-sa erdi, iç-se irdigıl-salar erdi
  • -aydım ekiyle birinci tekil kişide istek kipi çekimlenir: uy-aydım
Birleşik Şart Çekimi
'Geniş Zamanın Şartı
İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi
Ek -Ur irseng, -r irseng, -Ar irseng[37]-Ar irse, -r irse[37]
Örnek işit-ür irseng, izde-r irseng, tile-r irsengkökür-er irse, iski-r se, işit-ür erse
Görülen Geçmiş Zamanın Şartı
Birinci Tekil Kişi İkinci Tekil Kişi Üçüncü Tekil Kişi Birinci Çoğul Kişi Üçüncü Çoğul Kişi
Ek -dImsA, -dIm irse, dUm irse [37]-DIngsA, -dıng erse[37]-Dı erse, DIsA[37]-dUk irse[38]-DIlAr irse [38]
Örnek telür-düm irse, kil-dim irse, kıl-dımsa, ay-dım erse, kör-düm irsetart-tıngsa, sal-dıngsa, fermanla-dıngsa, gıl-dıng erseişit-ti irse, ay-dı erse, bol-dısa, küse-di erse, aç-tısa, sol-dısa, tik-tise, tap-tısatile-dük irseusan-dılar irse, kir-diler erse, başla-dılar erse, ay-dılar erse

Bildirme çekimleri

Kaynakça

  1. ^ a b Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Günümüze Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 369. ISBN 978-975-338-589-3
  2. ^ Gülden,YÜKSEKKAYA,"HAREZM TÜRKÇESİ VE HAREZM TÜRKÇESİ İLE YAZILAN ESERLER 23 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ "Harezm-Kıpçak Döneminde Arapça İle Türkçeyi Buluşturan Sözlükler: ez-Zemahşerî'nin Mukaddimetu'l-Edeb'i Örneği". Bilimname: 399-428. 31 Ekim 2018. []
  4. ^ Kutulmuş, Fatih (2021). "HAREZM TÜRKÇESİNE AİT BİLİNMEYEN BİR SATIR ARASI TERCÜME: TAŊSUḲNĀME-İ İLḪĀNÎ". Belleten. ss. 31-52. 13 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2021. 
  5. ^ Onur, Samet (2021). "Harezm Türkçesinin İdil Boyunda Devamı ve Nasîhatü’s-Sâlihîn". Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Önerileriyle Harezm Türkçesi. (Ed. Yaşar Şimşek), Akçağ Yayınları. s. 373-404. 13 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2021. 
  6. ^ Onur, Samet (1 Aralık 2021). "HAREZM TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ GÖSTEREN SIFATÜ'L-KIYÂMET RİSALESİ VE HAREZM TÜRKÇESİ ÜZERİNE YENİ BİR TEORİ". Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 6 (2): 907-946. doi:10.32321/cutad.918401. ISSN 2587-1900. []
  7. ^ https://www.academia.edu/37867297/Harezm_T%C3%BCrk%C3%A7esiyle_Yaz%C4%B1lm%C4%B1%C5%9F_Dini_Bir_Risale []
  8. ^ http://www.altaist.org/home/confessions/sertkaya-aysegul/a-yearbook-written-in-khorezmian-turkic-language-which-describes-the-characteristics-of-12-years-of-the-calendar-with-12-zodiac-animals/ []
  9. ^ KÖPRÜLÜ, M. F. (1928). “Harezmşahlar Devrinde Bir Türk Lisancısı: Mehmed bin Kays ve Eseri”, Türkiyat Mecmuası, C. 2, s. 441-444.
  10. ^ Hacıeminoğlu 1997, ss. 57-58.
  11. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 58.
  12. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 59.
  13. ^ Hacıeminoğlu 1997, ss. 59-60.
  14. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 60.
  15. ^ Hacıeminoğlu 1997, ss. 60-61.
  16. ^ a b c Hacıeminoğlu 1997, s. 61.
  17. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 62.
  18. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 63.
  19. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 64.
  20. ^ a b Hacıeminoğlu 1997, s. 65.
  21. ^ a b Hacıeminoğlu 1997, s. 66.
  22. ^ a b c d e f Hacıeminoğlu 1997, s. 144.
  23. ^ a b c d e f Hacıeminoğlu 1997, s. 145.
  24. ^ Hacıeminoğlu 1997, s. 149.
  25. ^ a b Hacıeminoğlu 1997, s. 150.
  26. ^ a b c d Hacıeminoğlu 1997, s. 151.
  27. ^ a b c Hacıeminoğlu 1997, s. 152.
  28. ^ a b c d e Hacıeminoğlu 1997, s. 153.
  29. ^ a b Hacıeminoğlu 1997, s. 154.
  30. ^ a b Hacıeminoğlu 1997, s. 155.
  31. ^ a b c d e f Hacıeminoğlu 1997, s. 156.
  32. ^ a b c d e Hacıeminoğlu 1997, s. 157.
  33. ^ a b Hacıeminoğlu 1997, s. 158.
  34. ^ a b c d e Hacıeminoğlu 1997, s. 159.
  35. ^ a b c d e f Hacıeminoğlu 1997, s. 160.
  36. ^ a b c d e f g h Hacıeminoğlu 1997, s. 161.
  37. ^ a b c d e Hacıeminoğlu 1997, s. 162.
  38. ^ a b c d Hacıeminoğlu 1997, s. 163.
  39. ^ a b c d Hacıeminoğlu 1997, s. 164.
  40. ^ a b c d Hacıeminoğlu 1997, s. 165.

Bibliyografya

  • Hacıeminoğlu, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Türk Dil Kurumu. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türk alfabesi</span> Türkçenin yazımında kullanılan alfabe

Türk alfabesi, Türkçenin yazımında kullanılan Latin alfabesi temelli alfabedir. 1 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Türkçe</span> Türk halkının Oğuz Türkçesi dili

Türkçe ya da Türk dili, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya'da konuşulan, Türk dilleri dil ailesine ait sondan eklemeli bir dildir. Türk dilleri ailesinin Oğuz dilleri grubundan bir Batı Oğuz dili olan Osmanlı Türkçesinin devamını oluşturur. Dil, başta Türkiye olmak üzere Balkanlar, Ege Adaları, Kıbrıs ve Orta Doğu'yu kapsayan eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulur. Ethnologue'a göre Türkçe, yaklaşık 90 milyon konuşanı ile dünyada en çok konuşulan 18. dildir. Türkçe, Türkiye, Kuzey Kıbrıs ve Kıbrıs Cumhuriyeti'nde ulusal resmî dil statüsüne sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Azerice</span> Azerbaycanın resmî dili olan Türk dili

Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Türkmence</span> Türkmenistanın resmî dili olan Türk dili

Türkmence, çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu Türk dil ailesine bağlı Doğu Oğuz dili. Dil, Türkmenistan'daki yaklaşık 7 milyon konuşuru ile resmî dil olup, çevresindeki Afganistan ile İran'ın sınır bölgelerinde de konuşulur.

<span class="mw-page-title-main">Uygurca</span> Uygur Türkçesi

Uygurca veya Yeni Uygurca, Uygurlar tarafından konuşulan, Türk dillerinin Uygur grubunda yer alan bir dil.

<span class="mw-page-title-main">Harezmşahlar Devleti</span> Orta Asyanın Harezm bölgesinde kurulu eski bir Türk devleti (1077–1231)

Harezmşahlar veya Harzemşahlar Devleti, Orta Asya'da Harezm bölgesinde Kutbeddin Muhammed Harezmşah tarafından kurulan Türk-İran geleneğine dayalı bir devlettir. Bu devlet, Anadolu Selçuklu Devleti ile 1230 yılında yapılan Yassıçemen Muharebesi sonucunda iyice zayıflamış, 1231 yılında Celaleddin Harezmşah'ın ölümü ile yıkılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Çağatayca</span>

Çağatayca, Çağatay Türkçesi veya Doğu Türkçesi, 15. yüzyılda Timurluların idaresi altında gelişen ve 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına dek Orta Asya'daki Müslüman Türk halkları tarafından ortak yazı dili olarak kullanılan dildir.

<span class="mw-page-title-main">Harezm</span>

Harezm, Ceyhun Nehri'nin Aral Gölü'ne döküldüğü yerin her iki yanında yer alan tarihsel bölgedir.

Türkçe dil bilgisi, Türkçeyi meydana getiren ses, sözcük yapılışı, sözcük hazinesi, anlam değişmeleri, tümce kuruluşu ve yapısı gibi ögeleri inceleyip kurallara bağlayan dil bilgisi bütünüdür.

<span class="mw-page-title-main">Gagavuzca</span>

Gagavuzca veya Gagauzca, çoğunluğu Moldova'daki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi'nde yaşayan Gagavuzların konuştuğu Batı Oğuz grubuna bağlı bir Türk dili. Gagavuzca, Balkan Gagavuzcasından bir dereceye kadar farklı bir dildir. Kimi Türkologlar ise Gagavuzca'yı ayrı bir dil veya lehçe saymayarak Türkiye Türkçesinin Rumeli ağızlarına dahil etmişlerdir. Yaklaşık 300.000 kişi tarafından konuşulur.

Güzin Tural, Türk dili araştırmacısı, öğretim üyesi.

Azerice veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dillerinden biri olup, Azerbaycan'ın resmî dili konumundadır. Tarihî seyir içerisinde de Türkiye Türkçesine en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesinin de Türkiye Türkçesi gibi Batı Türkçesine ve Oğuz grubuna dâhil olmasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Kıpçak grubu</span> Türk dillerinin bir kolu

Kıpçak dilleri, Ukrayna'dan Çin'e kadar uzanan Orta Asya ve Doğu Avrupa'nın çoğunda yaklaşık 28 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dil ailesinin bir alt koludur. Bu grupta en çok konuşulan dillerden bazıları Kazakça, Kırgızca ve Tatarcadır.

<span class="mw-page-title-main">Horasan Türkçesi</span>

Horasan Türkçesi, İran'ın kuzeydoğusunda ve komşu Türkmenistan'ın Amu Derya ötesine kadar yaşayan Horasan Türkleri tarafından konuşulan Oğuz öbeğine ait yazı dili olmayan bir Türk dilidir. Anadili olarak konuşanların sayısı 2014 yılında 886 bin olarak tespit edilmiştir.

Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi, Karahanlıca veya Hakaniye lehçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10.-15. yüzyıllar arası Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkologlar, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır.

Kaynaştırma ünsüzü veya yardımcı ünsüz, Türkçede iki ünlü harf yan yana gelemeyeceği için, ünlü ile biten bir kök veya gövdenin sonuna eklenen ve yine bir ünlü ile başlayan ekin önüne gelen ünsüzü belirtir. Sadece Türkiye Türkçesi için değil, bütün tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde temel kaynaştırma ünsüzü veya yardımcı ünsüz /y/ ve /n/ sesleridir. Bu ünsüz; kök+ek veya ek+ek durumlarında, iki ünlü yan yana geldiğinde kullanılır.

Türkçede ismin hâlleri ; kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâlleri vardır:

<span class="mw-page-title-main">Osmanlıca</span> Osmanlı İmparatorluğunda kullanılan dil

Osmanlıca veya Osmanlı Türkçesi, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk anayasası olan 1876 tarihli Kânûn-ı Esâsî'de geçtiği hâliyle Türkçe, 13 ile 20. yüzyıllar arasında Anadolu'da ve Osmanlı Devleti'nin yayıldığı bütün ülkelerde kullanılmış olan, Arapça ve Farsçanın etkisi altında kalan Türk dili. Alfabe olarak çoğunlukla Arap alfabesinin Farsça ve Türkçe için uyarlanmış bir biçimi kullanılmıştır. Halk arasında bazen bu dil dönemi için "Eski Türkçe" de kullanılmaktadır.

Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesi, 13. yüzyılın başlarında oluşup sonrasında Anadolu ve Rumeli'de kullanılan Oğuz Türkçesi temelindeki ölü dildir. Batı Türkçesinin ilk dönemini teşkil eden Eski Anadolu Türkçesine Batı Türkçesinin bir oluş, bir kuruluş devresi olarak bakılmaktadır. Batı Türkçesini Eski Türkçeye bağlayan birçok bağlar bu devrede henüz kendisini iyice hissettirmektedir. Bu devreden sonraki Türkçede görülen birçok yeni şekiller bu devrede henüz Eski Türkçedeki eski şekillerinin izlerini taşımaktadırlar.

Türk dili tarihi, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimeler şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa’nın ortalarına, Sibirya’dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde Asya ve Avrupa kıtalarında konuşulan ve yazılan Türk yazı dilleri ve bunların ağızlarının tarihî süreçlerini kapsar.