Hanlar Bölgesi

Hanlar Bölgesi, Bursa'nın merkezinde, 14. yüzyılda oluşmaya başlayan, 16. yüzyılın ortalarına kadar padişahların ve devletin ileri gelenlerinin yaptırdığı anıtsal yapılar ile gelişen ticaret merkezi.

Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluş döneminde Orhan Gazi Külliyesi’ndeki Emir Han’ın etrafında, dönemin kervan yolu baz alınarak şekillenen ve 16. yüzyıl ortalarına kadar sayıları gittikçe artan birçok ticaret yapısının yanı sıra kentin sosyal-kültürel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik cami, medrese, hamam gibi yapıları içerir. Bölge, günümüzde de ticari işlevini korumakta ve Osmanlı döneminin ticaret kültürünü sürdürmektedir.^[1]

Bursa kentinin merkezinde, 106.833 m²'lik bir alanı kaplar. Doğusunda tarihi Belediye Sarayı ve Çömlekçiler Caddesi, batısında Cemal Nadir Caddesi, güneyinde Atatürk Caddesi, kuzeyinde ise Cumhuriyet Caddesi bulunur.^[1]

14. yüzyıldan itibaren Bursa'da mahalleler hanların etrafında konumlanarak bir yol ağı ile çarşıya bağlanmıştır. Ticari hayat ile kamu binaları arasındaki ilişkinin bir sonucu olarak 19. yüzyılda belediye binası da Orhan Gazi Külliyesi'nin medrese ve imaretinin bulunduğu alana inşa edilmiş ve Hanlar Bölgesi daima kentin merkezi konumunda olmuştur.^[1]

Bölge, 2014 yılında “Bursa ve Cumalıkızık: Osmanlı İmparatorluğu'nun Doğuşu” Dünya Miras Alanı 'nın bileşenlerinden birisi olarak UNESCO Dünya Mirası Listesi'ne girmiştir.^[2]

1340’larda Bursa Hisarı’nın doğusunda kalan alanda Sultan Orhan'ın Orhangazi Külliyesi'ni inşa ettirdiği alan, diğer padişahlar döneminde eklenen yapılarla, Bursa’nın kent merkezi haline gelmiş ve önemli bir ticaret merkezi olmuştur.^[3]

Orhan Gazi döneminde henüz sur içinde olan eski kentte, nüfusun hızlı bir şekilde artması üzerine ticaret ve zanaatla ilgili eylemler surların kervan yoluna en yakın bağlantı sağlayan kapısının hemen dışına çıkarılmış; tehlike karşısında ticaret mallarının kolaylıkla güvenceye alınabilmesi için çarşının kaleye yakın bir yerde kurulmasına dikkat edilmişti.^[4] Orhan Gazi Külliyesi'nin oluşumuyla birlikte çevresinde yavaş yavaş konutlar ve sabit pazar alanları da oluştu. Hanlar Bölgesi'nin en eski pazar mekanı, Hisar ve İnebey Medresesi arasındaki Tahtakale idi ("Taht el Kale" Türkçede "Kale altı" anlamına gelir). Dağ köylülerinin getirdiği ürünler, kale içine hijyen sebebiyle sokulmayıp, burada satılmaktaydı.^[5] Tahtakele, Tuz Pazarı, Çiçek Pazarı gibi çoğu pazar sabitlenerek günümüze kadar geldi. Hanlar Bölgesi'nin çevresine o dönemde Celalî isyanlarına karşı dış sur inşa edilmiş; şehrin güvenli hale gelmesinden sonra yıkılmıştır.^[5]

Bölge, gelişimini batı-doğu doğrultusunda sürdürdü. İpek ticaretinin gelişmesine bağlı olarak yeni bedesten ve hanlar inşa edildi. Üzerinde dükkânların bulunduğu dar ve uzun sokaklardan oluşan çarşılar, hanların etrafında gelişti; Kentin yeni mahalleleri çarşının etrafında inşa edildi. Hanlar Bölgesi'nde imar çalışmaları İstanbul'un fethinden sonra bile devam etti.^[5]

Bölge bir yandan gelişirken bir yanda da gerek 17. ve 18. yüzyıllarda Celali İsyanları sonucu, gerekse yaşanan yangınlar ve depremler nedeniyle büyük yıkımlar yaşadı.^[4] 19. yüzyıl öncesinde çok geniş bir alana yayılan ticaret merkezi, bu devirde planlama çalışmaları sonrasında etrafı yollar ile çevrili sınırlı bir alana dönüştü ve birçok anıtsal yapı yıkıldı.

Cumhuriyetin ilanından sonra bölgede yeni ticaret yapıları ile yönetim ve kültür yapıları inşa edildi. 1958 yangınından sonra İtalyan mimar ve şehircilik uzmanı Luici Pigginato'dan planlama yapması istendiyse de plan uygulanamadı ve bölgede apartmanlaşmanın önüne geçilemedi.

Günümüzde 30'a yakın Han, Çarşı ve Pazar yönetiminin çatısı altında toplandığı "Bursa Tarihi Çarşı ve Hanlar Birliği" adlı sivil toplum kuruluşu; güneyinde Atatürk Caddesi,kuzeyinde Cumhuriyet Caddesi,doğusunda Gökdere Bulvarı,batısında Cemal Nadir Caddesi olarak tanımlanan bölgenin, tarihi dokusunun korunmasına, sosyal yaşamın ihtiyaç ve gereklerinin çağa uygun bir şekilde giderilmesine, toplam geliri arttıran bir CAZİBE MERKEZİ haline getirilmesine çalışmak amacıyla kurulmuştur.^[6]

Hanlar bölesindeki üç tip yapıdan ilki, Han yapıları idi. Hanlar, ticaret ve konaklama olmak üzere iki işleve sahipti. Üst katları özellikle toptancı ve yabancı tüccarların konaklaması, alt katları ürünleri depolama için kullanılan iki katlı yapılardı. Bazen alt katlar perakende satış için de kullanılmıştır.

Apolyont Hanı, Balibey Hanı, Emir Hanı, Eski İpek Hanı, Fidan Hanı, Geyve Hanı, Koza Hanı, Pirinç Hanı, Tuz Hanı, Kütahya (Çukur) Hanı, Tahtakale (Yoğurt) Hanı, Eskişehir Hanı, Kapan Hanı, Galle Hanı

Osmanlı döneminde her han, belli bir tür materyalin kapalı pazar yeri olma görevini fermanla tekeline geçirdiği için burada toplanıp perakendecilere ve esnafa satılan ticaret maddesi o hana ismini vermiştir. Örneğin satılan madde un ise o han un kapanı, sebze ise sebze hanı, pamuk hanı, pirinç hanı gibi isimlerle anılmıştır.^[7]

Bölgedeki hanlar iki katlı olup, ortada dört yandan revaklı geniş bir avlusu bulunan kare veya dikdörtgen şeklinde planları bulunmaktadır.^[1] Tüccarların gereksinimleri nedeniyle bu plan tercih edilmiştir. Her tüccarın bir oda ve bir depo tutup işini bitirinceye kadar geçici bir ticaret ve konaklama düzeni kurmasına imkân verecek tarzda planlanmışlardır.^[7] Hanların her iki katında da revaklar bulunur, revakların gerisinde hücreler yer alır. Hanlarda ayrıca bir de ahır bölümü bulunur. Bu plan tipleri, form ve tasarım olarak özgünlüğünü korumuş ve hanların günümüze kadar ticari fonksiyonlarını sürdürmesinde etkili olmuştur.^[8]

Hanlar Bölgesi'ndeki yapılarda sadelik ısrarla vurgulanmış, Selçuklu kervansaraylarında görülen ihtişamlı süslemeye yer verilmemiştir.^[7] Ancak taş ve tuğla nöbetleşe kullanılarak meydana getirilen almaşık örgü sistemi yoluyla cephelerdeki tekdüzelik ortadan kaldırılmıştır. Hanlar Bölgesi'nde yalnız Koza Han'ın heybetli taç kapısında yoğun süsleme görülmektedir.

Hanlar bölgesindeki ikinci yapı tipi, bedestendir. Bedesten, perakende satış için kullanılan yapılardır. Yabancı tüccarların geceleri en kıymetli mallarını bile saklayabilecekleri bir depo işlevi de görürdü. Bursa'da Yıldırım Bayezid devrinde inşa edilen bedesten, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk bedestenidir. Bursa Bedesteni'nde merkezde değerli malların satıldığı dükkânlar, etrafında daha sıradan malların satıldığı dükkânlarla çevrelenmişti. Günümüzde de iç bedesten kuyumcuların olduğu yapıdır; dış bedestende ayakkabı, giysi gibi ürünler satılır.

Bat Pazar Çarşısı, Bayathane, Çancılar Çarşısı, Çiçek Pazarı, Cumhuriyet Caddesi, Demirciler Çarşısı, Gümüşçeken Çarşısı, İnönü Caddesi, Kayhan Çarşısı, Orhan Boğazı Çarşısı, Orhangazi Altgeçit Çarşısı, Tuz Pazarı Pazar Yeri, Ulu Camii Caddesi Çarşısı, Atatürk Caddesi, Tahtakale Çarşısı, Ünlü Cadde

Bakırcılar Çarşısı, Besten Civarı Çarşısı, Bedesten Kuyumcular Çarşısı, Eski Aynalı Çarşı, Eski Sahaflar ve Gelinlikçiler Çarşısı, Gelincik Çarşısı, Gümüşçüler Çarşısı, İvaz Paşa Çarşısı, Kapalı Çarşı, Kapalı Çarşı Alt Çarşısı, Nilüfer Köylü Pazarı, Okçular Çarşısı, Sipahi Çarşısı, Tuzpazarı Çarşısı, Ulu Çarşı (Havlucular Çarşısı), Uzun Çarşı, Yorgancılar Çarşısı, Vaiziye Medresesi Çarşısı, Kubbeli Hal

Irgandı Köprüsü (Arastalı Köprü)

Farklı padişahlar döneminde sırasıyla şu hanlar inşa edilmiştir:^[4]

Orhan Gazi döneminde

• Emir Han,

I. Murat döneminde

• Kapan Han,
• Lala Şahin Paşa tarafından Bezir Han,

Yıldırım Bayezid döneminde

• Yıdırım Bayezid tarafından Bedesten,

Çelebi Sultan Mehmet döneminde

• Çelebi Sultan Mehmet'in vakfına ait İpek Han
• Hacı İvaz Paşa tarafından yapılan ve Çelebi Sultan Mehmet'e hediye edilen Geyve Hanı,
• Çelebi Sultan Mehmet'in vezirlerinden Bayezid Paşa tarafından kendi medresesine vakıf olarak yaptırılan Yoğurt Han,

II. Murat döneminde

• Tüccar Muslihiddin tarafından arasta köprü olarak yapılan Irgandı Köprüsü,
• Bayezid'in damadı Buharalı Emir Efendi vakfına ait Kütahya Han,
• Hasan Paşa olarak bilinen Sarraf Mustafa tarafından yapılan Katır Han,

Fatih Sultan Mehmet döneminde

• Timurtaş Paşa'nın oğlu Omur Bey tarafından Tuz Pazarı Hanı,
• Fatih'in veziri azamlarından Mahmut Paşa (veya oğlu) tarafından vakıf olarak Fidan Han,
• Fatih'in komutanlarından Karaca Bey'in vakfına ait Karaca Bey Hanı,

II. Bayezid döneminde

• II. Bayezid tarafından vakıf olarak yapılan Koza Han ve Pirinç Han,
• Hamza Bey'in oğlu Bali Bey tarafından Balibey Han,
• Başcı İbrahim tarafından vakıf olarak yapılan Doğan Gözü Hanı,
• Demirtaş Paşa Zade Ali Bey'in oğlu Mahmut tarafından Eski-Yeni Han
• Hamza Bey'in torunu Kara Mustafa Paşa tarafından Kamberler Hanı,

Kanuni Sultan Süleyman döneminde

• II. Bayezid'in veziri Davut Paşa tarafından Davut Paşa Hanı,
• Kanuni'nin devlet adamlarından Semiz Ali Paşa tarafından Galle Pazarı Hanı

Ayrıca yapılış tarihi bilinmeyen şu hanlar da Hanlar Bölgesi'nde bulunmaktadır.

• Mudanya Han,
• Kepezler Hanları
• Zeytin Hanları