İçeriğe atla

Halay

Başlığın diğer anlamları için Halay (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Yallı dansının nota yazısı

Halay, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu Bölgesi, Orta Karadeniz ve Çukurova bölgesinde oynanan halk oyunlarının genel ismidir.

Etimoloji ve isimlendirme

"Halay" kelimesinin saptanmış en eski Türkçe yazılı örneği 1932 yılından Hamit Zübeyr Koşay ve İshak Işıtman'ın Anadilden Derlemeler adlı kitabındadır. Burada halay, Orta Anadolu bölgesinden "el ele tutarak zurna ve davul karşısında yapılan oyun" olarak nitelenmiştir.[1] Buna paralel olarak kökeni Çorum, Kayseri, Sivas ve Kuzey Kapadokya'ya dayanan Rumlar tarafından halay veya χαλάι bilinmekteydi.[2][3][4]

Kelimenin kökeni kesin olmamakla birlikte birkaç fikir ileri sürülmektedir.

Nişanyan Sözlük'te kelimenin etimolojik kökeni Kürtçenin Kurmanci lehçesindeki "oynamak, zıplamak" anlamına gelen hildan fiilinden türetildiği iddia edilen hilayi tabiri olarak bahsedilmektedir.[1] Ancak 24 Temmuz 2022'deki bir yayınında, Sevan Nişanyan "halay" kelimesinin kökenini bilmediğini söylemiştir.[5]

Kubbealtı Lugatı'nda geçen kökensel açıklama ise, kelimenin "topluluk, kalabalık” anlamına gelen alay sözünden “h-" türemesiyle oluştuğuna yöneliktir.[6] Türkçedeki "alay" kelimesinin kökeni Yunanca alágion (αλάγιον) olup Türkçeye Farsça yoluyla girmiş bir kelimedir.[7][8]

Türklerden başka halklarda da yer alan halay, Kürtçe 'Govend' veya 'Dîlan', Süryanice 'Ḥeggāʾ' (ܚܓܐ), Azerice 'Yallı', Ermenice šurǰpar (Շուրջպար),[] ve Yunanca Chaláï (Χαλάϊ) olarak isimlendirilmiştir.

Oynanış

Halay, kişilerin el ele, parmak parmağa veya omuz omuza geçerek yan yana dizilmeleriyle oynanır. Grubun sıranın sonunda bulunan bir lideri bulunur. Lider açıkta duran eliyle mendil tutar veya sallar. Genellikle dans yavaş başlar, bir süre sonra hızlanır. Halay koreografisi genel olarak ayak hareketlerine dayanır. Her ilin özel halay oyunları bulunmaktadır. Kadın, erkek karışık oynanan halaya Anadolu'da Alaca Halay denir.[9] Halay, davul ve zurna ile çalınan müzikler eşliğinde oynanır.[]

Ülke ve kültürlere göre halay

Türkiye'de halay

Türk ve Kürt kültüründe halay, bir halk oyunudur. Türkiye'de farklı yörelerde icra edilen halaylar arasında büyük çeşitlilik bulunur ve halay türleri üç genel gruba ayrılmaktadır:

  • Çukurova (Güney) Halayları: Adana ile Gaziantep arasında oynanan halaylardır.
  • Doğu Halayları: Antep'in doğusunda kalan bölgeler genelde aynı karakteriste sahiptir.
    Diyarbakır yöresi oyunları
  • Bozkır Halayları: İç Anadolu bozkırlarında ve Orta Karadeniz'de oynanan halay oyunlarıdır.[]

Azerbaycan kültüründe "Yallı"

Yallı, Azerbaycan halk kültüründe mühim yer tutan mitolojik kaynaklı bir oyundur. Oynayanlar, bir halka oluşturacak şekilde yan yana geçerler.[10][]

Kaynakça

  1. ^ a b Nişanyan, Sevan. "halay". NişanyanSözlük. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022. 
  2. ^ "Ο Ποντιακός χορός Χαλάι του Ακ Νταγ Ματέν". pontosnews (Yunanca). 7 Şubat 2014. 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022. 
  3. ^ "Χορός Χαλάι". karamanlidika.gr. 13 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022. 
  4. ^ "Χαλάι". kallitexnikistegipontion.gr. 9 Haziran 2018. 1 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022. 
  5. ^ Sevan Nişanyan (2022). Pazar Sohbeti 138 - 24 Temmuz 2022 (YouTube). Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022. 
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2016. 
  7. ^ "alay". nisanyansozluk.com. 15 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020. 
  8. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020. 
  9. ^ Anadolu'da Halka Oyunları -III-"Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, sayı 24, sayfa 418" (PDF). Anadolu'da Halka Oyunları. Mahmut F. Gazimihal. ekim 1951. 15 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Mart 2024.  Tarih değerini gözden geçirin: |tarih= (yardım)
  10. ^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Zurna</span>

Zurna, Türkiye'nin birçok yerinde kullanılır. Tahta, metal ve kamış kullanılarak yapılan, yüksek sesli, bu yüzden büyük davul ile birlikte çalınan, yine bu yüzden açık havada kullanıma uygun, nefesli saz çeşididir.

<span class="mw-page-title-main">Kopuz</span> telli çalgı aleti

Kopuz, Türk ve Altay halk kültüründe bir çalgı. Komus da denir. Bağlamanın atası olan müzik aletidir. Türkler’de önemi büyüktür. Bağlama ve kopuz kutsal sayılır. Bu kelimeyle ilişkili olan kobzamak, kopzatmak gibi fiiller çalgı çalmayı ifade eder.

<span class="mw-page-title-main">Zeybek (oyun)</span> Türk halk dansı

Zeybek, Batı Anadolu yöresinde görülen halk oyunudur. Zeybek kendi içinde türlere ayrılmaktadır:

<span class="mw-page-title-main">Horon</span> Doğu Karadeniz bölgesinde kemençe veya tulum ile oynanan halk oyunu

Horon, Doğu Karadeniz Bölgesi'nde oynanan geleneksel halk danslarının genel adıdır. Sinop'ta, Samsun, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize, Artvin, Gümüşhane, Bayburt'un Aydıntepe ilçesi, Erzurum'un İspir, Tortum ve Olur ilçelerinde ve Doğu Karadeniz'den göçenlerden dolayı Sakarya'da oynanan çevik hareketli oyunlardır.

<span class="mw-page-title-main">Türk halk oyunları</span> Türklere ve Türkiyeye özgü halk dansları

Türk halk oyunları, Türkiye sınırları içerisinde yapılan halk danslarıdır. Türkiye'de çeşitli biçimlerde yapılan çok çeşitli halk oyunları türleri vardır ve bunlar her bölgenin kültürel yapısını yansıtır. Türkiye'de oynanan halk oyunları türleri şunlardır:

Yunan halk müziği, Yunanlar tarafından Yunanistan, Kıbrıs ve Yunanlar'ın yaşadığı yerlerde söylenen yöresel, etnik müziklerin tümüne verilen isimdir. Yunan halk müziği 12 ayrı bölge altında incelenebilir.

<span class="mw-page-title-main">Bar (halk oyunu)</span>

Bar Oyunları, Kuzeydoğu Anadolu'da Erzurum, Kars, Ardahan, Bayburt, Gümüşhane, Erzincan, Artvin ve Samsun illerini içine alan bölgede halkın oynadığı halk oyunlarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Türk folkloru</span>

Türk folkloru, Türkçe çevresinde gelenekselleşmiş folklor, halk bilimidir.

<span class="mw-page-title-main">Uzunova, Kulp</span>

Uzunova, Diyarbakır ilinin Kulp ilçesine bağlı bir mahalledir. Eski adı Cumarê'dir.

<span class="mw-page-title-main">Skeç</span>

Skeç genellikle bir nükteyle son bulan, az kişili ve yalın, şakalı bir içeriği olan kısa oyundur. Tiyatro tarihinde, birçok farklı tiyatro üslubunda ve oyunlarda tarz olarak belirlenmiş bir yöntemdir.

<span class="mw-page-title-main">Iğdır yöresi halk kültürü</span>

Iğdır yöresi, Doğu Anadolu Bölgesi kültür özelliklerini barındırmaktadır. Tarihi, gelenekleri, tarihî eserleri, inançlarıyla doğu kültürünün beşiklerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Balıkesir yöresi halk oyunları</span>

Balıkesir yöresi halkoyunları, Balıkesir ve çevresine özgü halkoyunlarıdır. Balıkesir yöresinde doğmuş veya gelişmiş oyunlar Balıkesir yöresine özgü oyunlardır.

<span class="mw-page-title-main">Türk halk müziği</span> Türkçe yöresel etnik müziklerin tümü

Türk halk müziği ya da kısaca Türkü, Türkiye'nin çeşitli yörelerinde farklı ağızlar ve formlarda söylenen Türkçe yöresel etnik müziklerin tümü. Yapısal olarak folklorun bir parçası olan Türk halk müziği, sözlü halk müziği ve sözsüz halk müziği olmak üzere ikiye ayrılır. Sözlü halk müziğine genel olarak türkü adı verilir. Sözsüz halk müziğine ise ezgi adı verilir. Klasik Türk halk müziği, çeşitli yörelerden derlenmiş birçoğu anonim olan türkülerden ve sözsüz halk müziklerinden oluşur, anonim eserlerin sözü ve bestesinin kime ait olduğu bilinmez ve yöreye mâl olmuştur. Modern Türk halk müziği ise, 1970'li yıllardan sonraki dönemde eski yöresel müzik kalıpları örnek alınarak oluşturulmuş, sözü ve bestesi belli olan halk müzikleridir. Türk halk müziği, halk oyunları ve halkbilim ile de yakından ilgilidir. Bunun dışında genel karakteristiğine göre; bektaşi, halay, teke, zeybek gibi türlere ayrılır. Ayrıca il bazında türküler kategorilendirilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Osmanlıca</span> Osmanlı İmparatorluğunda kullanılan dil

Osmanlıca veya Osmanlı Türkçesi, Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk anayasası olan 1876 tarihli Kânûn-ı Esâsî'de geçtiği hâliyle Türkçe, 13 ile 20. yüzyıllar arasında Anadolu'da ve Osmanlı Devleti'nin yayıldığı bütün ülkelerde kullanılmış olan, Arapça ve Farsçanın etkisi altında kalan Türk dili. Alfabe olarak çoğunlukla Arap alfabesinin Farsça ve Türkçe için uyarlanmış bir biçimi kullanılmıştır. Halk arasında bazen bu dil dönemi için "Eski Türkçe" de kullanılmaktadır.

Calın - Türk ve Altay halk inancında kutsal merasim. Yalın veya Çalın da denir. Özellikle Yer Ana ve Yer İyesi için yapılan tören. Büyükçe bir ağacın altında gerçekleştirilir. Bu ağaç Uluğkayın'ı temsil eder. Yere üç direk saplanıp tepeleri oyularak veya üzerlerine birer bardak koyularak içlerine kımız doldurulur. Şaman alana gelerek ellerinde ağaç dalları tutan 39 kız ve 39 erkekle birlikte kırınır. Burada kırkıncı kişi kendisidir ve bu rakamın kutsallığı ile ilgili de bir yaklaşım vardır. Yer anayı temsil eden üç direğin yanına vararak Calın alır. Orada gerçekleşen kutsal irtibata Calın Almak denir. Şaman at gibi kişneyerek havaya atlamaya başlar. Törene katılanlardan kadın olanlar da kahkaha atarak şamanın üzerine atlarlar. Erkekler ise kadınlar zorla çekerek geri getirirler. Şaman aldığı Calın'ı orada bulunanlara fırlatır ve böylece yerden aldığı kutsal bereket enerjisini insanlara aktarır. Daha sonra Calın'ı alana getirilmiş olan 39 hayvana da fırlatır. Calın bir çeşit enerji olarak varsayılır. Topraktan alınan ateşin gücünü içerir. Nüfusun artması ve bereketin devamı amacıyla yapılan bu tören cinsel ihtirasları da içerir. Kahkahalar bunun simgesel anlatımıdır. İnsanların terlemesi ve yanaklarının kıpkırmızı olması cinsel yönünün başka bir dışavurumudur. Yalın (alev) sözcüğünün cinsellikle bağlantısı da dikkate değerdir. Örneğin “ateşli kadın” tabiri bunun en anlaşılır göstergesidir. Yallı denilen halay benzeri bir oyunlada bağlantılıdır. Yallı adı verilen halay türü ve ateş anlamıyla bağlantısı açıktır.

<span class="mw-page-title-main">Mumbar dolması</span> Türk mutfağından bağırsak dolması

Mumbar dolması ya da bumbar dolması, koyunun kalın bağırsaklarının iç harç ile doldurulmasıyla yapılan bir çeşit dolma. Türkiye'nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerinin büyük çoğunluğu ve Doğu Anadolu Bölgesi'nin bazı illerinde yapılmaktadır. Yazın pek tercih edilmeyip, kışın daha fazla tüketilir.

<span class="mw-page-title-main">Cirit</span> Türk millî sporu

Cirit, at üzerinde oynanan spor dallarından biridir. At üzerindeki sporcunun ciridini rakibe karşı isabetli bir şekilde atmasını, muharebe anında kendisine ve bineğine olan hakimiyetini sağlayarak rakibine üstün gelmesini amaç edinen, kuralları olan bir spordur. Genellikle Kars, Bayburt, Ardahan, Uşak ve Erzurum'da oynanır.

Bu sayfa Erzurum barını anlatmaktadır. Başlığın diğer anlamları için Bar sayfasına gidiniz.

Elazığ halk oyunları, oyun bölgelerinden halay Bölgesi içinde ele alındığında, hareketlilik açısından diğer il ve bölgelere göre ağır ve estetiktir. Az miktarda, çok hareketli oyunlar da vardır. Oyunlar halay bölgesindeki diğer oyunlara nazaran müzik ve oyun figürleri açısından çeşitli farklılıklar gösterir. Altmışa yakın Elazığ oyunu vardır. Ancak, bugün yaşayan oyunların adedi yirmi-yirmi beş kadardır. Bu oyunlardan bazıları ve en çok bilinenleri Çayda Çıra Oyunu, Avreş Oyunu, Nure Oyunu, Halay Oyunu, Bıçak Oyunu, Kılıç Kalkan Oyunu ve Delilo Oyunu'dur.

Sarhoş barı, Kuzey ve Doğu Anadolu’da, bilhassa Sivas, Erzincan, Erzurum yöresinde el ele tutuşarak oynanan bir tür halk oyunudur. Bar oynanırken davul ve zurna ile çalınan oyun havasına ise bar havası adı verilir. Yöre halkı tarafından günlük dilde bar ve bar tutmak şeklinde isimlendirilir. Her ne kadar bu halk oyununun adı halk arasında sarhoş barı olarak bilinse de, oyunun ve isminin sarhoşluk ve bar kelimeleriyle hiçbir alakası yoktur. Farsçada "baş" ablamına gelen ser ve hoş kelimelerinin birleşimiyle baş güzellik mânâsında bir isim tamlamasıdır. Sarhoş barının Erzurum yöresinde kullanılan bir başka ismi de "baş bar"dır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.