Hakkâri (il)

Hakkâri
Hakkâri
İl
	; İlin Türkiye'deki konumu
	; İl sınırları haritası
Ülke	Türkiye
Coğrafi bölge	Doğu Anadolu Bölgesi
İdare
• Vali	Ali Çelik
Yüzölçümü
• Toplam	7095 km²
Nüfus
• Toplam	276.287
• Kır	125.508
• Şehir	150779
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu	438
İl plaka kodu	30
	Resmî site; hakkari.gov.tr; hakkari.bel.tr

Hakkâri, Türkiye'nin güneydoğusunda yer alan il ve en kalabalık altmış ikinci şehri. TÜİK verilerine göre 2021 sonu itibarıyla 278.218 kişilik nüfusa sahiptir.^[2] Tamamı Doğu Anadolu Bölgesi'nin doğusunda yer alır. Yüzölçümü bakımından Türkiye'nin kırk sekizinci büyük ilidir. Güneyinde Irak, batısında Şırnak, kuzeyinde Van, doğusunda ise İran vardır.

Hakkâri ili nüfusu: 278.218'tür. (2021 sonu). İlin yüzölçümü 7.095 km²dir. İlde km²ye 40 kişi düşmektedir. 5 ilçe, 8 belediye, bu belediyelerde 56 mahalle, ayrıca 125 köy bulunmaktadır.^[2]

Tarihçe

Sırasıyla Hurri ve Urartu krallıklarının parçası olan Hakkâri, Pers İmparatorluğu'nun egemenliğinden sonra Arap egemenliğine geçmiştir. Abbâsîlerden sonra, 9. yüzyıldan itibaren bölgeyi yerel Kürt beyleri kontrol etmeye başlamış,10. yüzyıldan itibaren bölge, Mervaniler'in eline geçmiştir. Kısa bir dönem Selçuklu hanedanına bağlı kalmıştır 16. yüzyılın başlarına kadar Van ve Amadiye bölgeleri Hakkâri'den yönetilmiştir. 12. yüzyıldan 19. yüzyılın ortalarına kadar Hakkâri emirleri tarafından yönetilmiştir. 1548 yılında ise Hakkâri Emirliği Osmanlı'ya tabi olmuştur.^[3]

Coğrafi konumu sayesinde pek çok millete ev sahipliği yapan Hakkâri, 1662 tarihinde Katolik mezhebini benimsemeyen Asuriler Diyarbakır metropoliti XIII. Mar Şimun Denha önderliğinde yeniden örgütlenerek Hakkâri'nin Kodşanis/Koçanis (hâlen Konak) köyünü patriklik merkezi olarak benimsemişlerdir. Nasturi patrikleri 1918 yılına kadar bu köyde ikamet etmişlerdir. 19. yüzyıl ortalarına dek Hakkâri nüfusunun yaklaşık yarısını oluşturan Nasturiler, 1843 ve 1846'da Cizre Emiri Bedirhan Bey ile Hakkâri Emiri Nurullah Bey'in düzenlediği iki saldırıda önemli ölçüde zayiat vermişlerdir. 1915-18 döneminde aşiretlerle çatışan Hakkâri Nasturileri önce İran'da Urmiye yöresine ve daha sonra İngiliz yönetimine giren Irak'a iltica etmişler, 1924'te topluca geri dönmeye teşebbüs etmişlerse de 12-28 Eylül 1924 tarihleri arasında yürütülen Şemdinli Harekâtı ile tenkil edilerek geri püskürtülmüşlerdir.

Coğrafya

Doğusunda İran ve güneyinde Irak ile komşu olan Hakkâri'nin batısında Şırnak, kuzeyinde ise Van ili vardır. En yüksek noktası 4.150 metreye ulaşan Cilo Dağı, Hakkâri sınırları içerisindedir.

Yeryüzü Şekilleri

Hakkâri il sınırları çok çetin ve zorlu coğrafi koşullara sahiptir. Yüz ölçümünün çok büyük bir kısmı dağlık alandır. Bölgede Yüksekova ilçe merkezi dışında düzlük alan bulunmamaktadır. Dağların yükseltisi birçok yerde 3.000 metreyi geçebilmektedir. Ülkenin en yüksek ikinci noktası olan Cilo Dağı, Hakkâri il sınırları içerisindedir. Şehrin Irak ile sınır oluşturan Çukurca ve Şemdinli yöreleri kuzey kesime göre daha az yükseltiye sahiptir.

İklim

Yüksek rakım ve zorlu coğrafi koşullar, Hakkâri iklimini elverişsiz bir konuma getirmiş bulunmaktadır. Yazları sıcak ve kurak, kışları çok soğuk ve yağışlıdır. Doğu Anadolu Bölgesi'nin en çok yağış alan yerlerinden biridir. En çok yağış ilkbaharda düşmekle beraber kışın kar örtüsü uzun süre yerde kalabilmektedir. İlkbaharda düşen yağışlar aylık olarak 100 mm'yi geçmektedir. Yıllık yağış yaklaşık 800 mm'dir. Yıllık sıcaklık ortalaması 10 °C'dir. Kış ve yaz ayları arasındaki sıcaklık farkı bir hayli fazladır.^[4]

Ekonomi

Geçim kaynaklarının başında sınır ticareti ve hayvancılık gelir. Son yıllarda gerek özel sektör ve devletin istihdam teşvikleriyle Hakkâri ve ilçelerinde istihdamda canlanma sağlansa da yeterli düzeyde değildir. Sınır ticareti Irak ve İran'a açılan sınır kapıları ile yapılmaktadır.^[]

Yönetim

Türkiye'de cumhuriyetin ilanından sonra Hakkâri ili mecliste 1927 yılına kadar 1, 1927-1934 arası 2, 1939-1983 yılları arası 1, 1983-1999 yılları arasında 2 milletvekili ile temsil edildi. 1999 yılında yapılan kanun değişikliğiyle Hakkâri ilini temsil edecek milletvekili sayısı üçe çıkartıldı.

Hakkâri ili, 1933 yılında ilçeye dönüştürüldü ve Van iline bağlandı. 1936'da yeniden il olmasına karşın, 1939 seçimlerine kadar Van iline bağlı olarak temsil edildi.

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezî yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen ilçe belediye meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclislerini oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak il genel meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır. İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl genel meclisi, il özel idaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, il genel meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik il encümenini seçer.^[5]^[6]

Merkezî yönetim, vali ve il müdürlerinden oluşur. İl özel idaresi (il genel meclisi ve il encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Hakkâri Valisi, 1976-Uşak doğumlu Ali ÇELİK’tir. Ağustos 2023 tarihinde Kütahya Valisi iken atanmıştır.

2019 Türkiye yerel seçimleri sonunda Hakkâri Belediye Başkanlığını kazanan Cihan Karaman (HDP), 18 Ekim 2019 tarihinde görevden alınmış, yerine Hakkâri Valisi İdris AKBIYIK kayyum olarak atanmıştır.^[7] Ayrıca Yüksekova'nın HDP'li belediye başkanı da seçildikten sonra İçişleri Bakanlığı tarafından görevden alınmış, yerine ilçe kaymakamı kayyum atanmıştır.

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Hakkâri İl Genel Meclisi üye sayısı, 7 AK PARTİ, 9 HDP ve 1 Bağımsız olmak üzere 17’dir.^[8]

2018 genel seçimleri sonucu, Hakkâri'yi temsilen TBMM'de AKP'den 1 milletvekili (Husret Dinç) ve HDP'den 2 milletvekili (Leyla Güven, Sait Dede) seçilmiştir.^[9]

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri^[10])

Hakkâri ili nüfusu: 287.625'dir. Bu nüfusun % 68,53'ü şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 7.095 km²'dir. İlde km²'ye 41 kişi düşmektedir. (Bu sayı Derecik'te 59'dur.) İlde yıllık nüfus % 1,04 oranında azalmıştır. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Çukurca(% 21,29)- Merkez ilçe (% -0,07)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 5 İlçe, 8 belediye, bu belediyelerde 56 mahalle ve ayrıca 125 köy vardır.

2023 yılı sonunda Hakkâri ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri^[11]
İlçe	Nüfus 2022	Nüfus 2023	Fark	Nüfus Artışı %	Belediye Sayısı	Mahalle Sayısı	Köy Sayısı	Köy Nüfusu	Şehir nüfusu	Şehirde oturan %	Alanı km²^[12]	km²'ye düşen kişi
Çukurca	14.333	17.734	3.401	21,29	1	3	8	7.482	10.252	57,81	725	24
Derecik	23.461	25.907	2.446	9,92	1	9	4	12.687	13.220	51,03	437	59
Merkez	77.329	77.273	-56	-0,07	2	22	36	15.017	62.256	80,57	2179	35
Şemdinli	42.471	44.742	2.271	5,21	1	5	18	26.522	18.220	40,72	1207	37
Yüksekova	117.739	121.969	4.230	3,53	3	17	59	28.810	93.159	76,38	2547	48
Hakkari	275.333	287.625	12.292	4,27	8	56	125	90.518	197.107	68,53	7095	41

İlin yıllara göre nüfusları

Hakkâri il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927^[13]	24.980	63		%8 1.884 23.096 %92
1935	Van iline bağlı ilçe statüsünde
1940^[14]	36.446	63		%10 3.699 32.747 %90
1945^[15]	35.124	63	%4	%13 4.657 30.467 %87
1950^[16]	44.207	63	%26	%14 6.191 38.016 %86
1955^[17]	54.824	66	%24	%13 7.216 47.608 %87
1960^[18]	67.766	67	%24	%15 9.956 57.810 %85
1965^[19]	83.937	67	%24	%17 14.132 69.805 %83
1970^[20]	102.312	67	%22	%20 20.794 81.518 %80
1975^[21]	126.036	67	%23	%24 30.332 95.704 %76
1980^[22]	155.463	66	%23	%28 44.118 111.345 %72
1985^[23]	182.645	65	%17	%30 55.563 127.082 %70
1990^[24]	172.479	70	%6	%41 71.099 101.380 %59
2000^[25]	236.581	69	%37	%59 139.455 97.126 %41
2007^[26]	246.469	65	%4	%55 136.124 110.345 %45
2008^[27]	258.590	63	%5	%55 143.225 115.365 %45
2009^[28]	256.761	63	%1	%55 141.632 115.129 %45
2010^[29]	251.302	65	%2	%54 136.050 115.252 %46
2011^[30]	272.165	63	%8	%57 153.860 118.305 %43
2012^[31]	279.982	62	%3	%56 156.109 123.873 %44
2013^[32]	273.041	63	%2	%55 149.217 123.824 %45
2014^[33]	276.287	62	%1	%55 150.779 125.508 %45
2015^[34]	278.775	62	%1	%55 152.790 125.985 %45
2016^[34]	267.813	64	%4	%55 146.538 121.275 %45
2017^[34]	275.761	63	%3	%54 150.058 125.703 %46
2018^[34]	286.470	63	%4	%59 167.905 118.565 %41
2019^[34]	280.991	63	%2	%59 165.140 115.851 %41
2020^[34]	280.514	63	%0	%59 166.101 114.413 %41
2021^[34]	278.218	64	%1	%60 166.604 111.614 %40

Konum

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı^[35]	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı (km²)^[36]	Rakım (m)	Merkeze (km)^[37]	Ulaşan Yollar^[37]
Hakkâri Merkez			2.179	1.756		D.400-36
Çukurca	1953	Merkez	725	1.312	79	D.400-34=>30.53
Derecik	2018	Şemdinli	437	835	195	Şemdinli=> 30.27
Şemdinli	1936	Yüksekova	1.207	1.391	130	Yüksekova=>30.26
Yüksekova	Cumh.önce		2.547	1.876	77	D.400-36, 30.25, 30.26
HAKKÂRİ	1935	VAN	7.095

Spor

2018-2019 Sezonu sonunda, Hakkâri'nin futbol liglerindeki tek takımı Yüksekova Belediyespor, BAL grubunda 9. olmuştur. Kadınlar futbol 1. ligindeki Hakkârigücü, lig 6. sı olmuştur. Ayrıca Voleybol erkekler 2. liginde 2, bayanlar 2. liginde 1 takımı bulunmaktadır.

Hakkâri merkeze 5 km uzaklıkta bulunan ve şehir içi servislerle Hakkâri merkezden ulaşım kolaylıkla sağlanır. Özellikle yılın altı ayı açık kalabilme özelliği olan Mergabütan kayak merkezi son derece güvenilir ve kendini kanıtlamıştır. Yaklaşık olarak 3.000 metre rakımında olmasından dolayı oldukça dik ve uzun bir piste sahiptir. Kayak spor dalında macera ve aksiyon için Mergabütan kayak merkezi buna fazlasıyla elverişlidir.

Ziraat Türkiye Kupası'nda Yüksekova Belediyespor, 2. turda Batman Petrolspor'a elenmiştir.

Önemli spor tesisleri: Yüksekova İlçe Stadyumu (5.000), Hakkâri Kapalı Yüzme Havuzu (100) ve Mergabütan Kayak Merkezi.

Altyapı

Ulaşım

Hakkâri iline kara yolu ve hava yolu ile ulaşmak mümkündür. Sert coğrafi koşullar şehre olan ulaşımı büyük ölçüde zorlaştırmaktadır. Bu yollarda çığ ve heyelan riski yüksektir. D 400 ve D 975 devlet yolları şehre bağlantı kuran yollardır. D 400 kara yolu Şırnak üzerinden gelerek Yüksekova üzerinden Esendere Sınır Kapısı'na ulaşır. Bir diğer yol olan D 975 kara yolu Hakkâri ve Yüksekova yol ayrımında D 400 kara yolu ile birleşmektedir. Yüksekova ve Şemdinli arası ulaşım ise rakımı 2.000 metreyi aşan Haruna Geçidi'nden geçen yol ile sağlanmaktadır. Çukurca ilçesine ulaşım ise D 400 kara yolundan ayrılan bir yol ile sağlanır.

2015 yılında açılan Hakkâri Yüksekova Selahaddin Eyyubi Havalimanı, Hakkâri ile ülkenin büyük şehirleri arasında hava ulaşımını sağlamaktadır. Günde yapılan iki uçak seferi ile Ankara ve İstanbul'a düzenli uçuşlar yapılmaktadır.

Resimler

Zap Nehri'nin yaz aylarında görünümü
Yöresel dokuma ürünleri
Merzan Mahallesi
Tarihî Hakkâri
Al Hakkari (Kudüs)
Meydan Medresesi
Görkemli Sümbül Dağı (M.İ)
Depin
Zap Suyu
Ters Lale
Gıwark (doğal mantar)
Bercelan Festivali
Marünus
Zap Suyu rafting

Kaynakça

^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
^ ^a ^b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Güncel Nüfus Değerleri isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
^ Kaplan, Yaşar (2015). History of Hakkari/Hakkâri Tarihi. Van: Hakkâri Valiliği, Hakkâri İl Yıllığı 2015, Vameda Ofset Matbaacılık. ss. 24-25. 1 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2024.
^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2024.
^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
^ "Fasikül I: Mufassal Neticeler İcmal Tabloları" (PDF). 28 Teşrinevvel 1927 Umumî Nüfus Tahriri. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
^ . "Vilâyetler, kazalar, Nahiyeler ve Köyler İtibarile Nüfus ve Yüzey ölçü" (PDF). 20 İlkteşrin 1940 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 20 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2016.
^ . "1945 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
^ . "Vilayet, Kaza, Nahiye ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 22 Ekim 1950 Umumi Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
^ . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g
- "Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Hakkari Nüfusu". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Hakkari Nüfusu". nufusune.com.
^ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; :0 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
^ ^a ^b Karayolları Genel Müdürlüğü