İçeriğe atla

Hakaslar

Hakaslar
(Тадарлар)
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Rusya Rusya (Hakasya)72,959[1]
Ukrayna Ukrayna162[2]
Diller
Hakasça, Rusça
Din
Şamanizm, Rus Ortodoks

Hakaslar, Sayan dağlarından kuzey denizine doğru Yenisey Nehri boyunca uzanan bölgede oturan göçebe Türk boylarına denir. Hakaslar, Abakan Türkleri, Yenisey Kırgızları, Minusinsk Tatarları veya Abakan Tatarları gibi değişik adlarla da anılmışlardır.[3][4]

Esas olarak. geçen yüzyılda Abakan Türkleri olarak adlandırılan Hakaslar çeşitli ağız ve lehçeleri konuşan Güney-SibiryalıTürk halklarının bir bölümüdür. Doğu-Sibiryanın güneyinde yaşayan Hakaslar Sagay, Kaça, Beltir. Şor Türklerinden oluşur, Hakasça da bunların ortak yazı dilinin adıdır.[5]

Hakaslar, Çin kaynaklarında 黠戛斯 xiájiásī (Kırgız) olarak geçen Yenisey Kırgızlarının torunları olup eski adları Hooray yerine Ruslarca önce Tatar, sonra da 1923 yılında Hakas adı verilmişştir.[3] Resmen Hristiyan sayılmalarına rağmen dinî pratiklerinde şamanist unsurlar da mevcuttur.

Abakan boyları

Nüfus

Hakas nüfusu 1939 sayımına göre 52.000'dir. 1959'da ise 56.600 olan nüfusun 40.000'ini Hakaslar oluşturmaktadır. Ülkede Hakasların dışında Ruslar, Ukraynalılar ve Tatarlar yaşar. Tabii Hakas özerk bölgesi dışında, Krasnoyarsk ve Tuvada'da Hakasların yaşadığını belirtmek gerekir. 1989'da ise Hakasça konuşanların toplamı 81,428'dir.[5]

Yönetim Yapısı

Abakan boylarında "yasaul (yasağul/yasavul)" adı verilen bir yardımcısı olan başka idare eder. Başkanlar seçimle gelir. hukuki sorunlar "bozkır kanunlarına" göre mahkeme ile çözülür. Çarlık Rusyasında bu mahkeme kararları meşru kabul edilmiştir. "Çayzan" (Moğolca Zaysan sözcüğünden) kavramı da toplum içerisinde statü belirleyicisi olarak kullanılmıştır.[6]

Örf ve Adetler

Hakaslar örf ve adet bakımından Altay Türklerine benzerler. Erkek elbiseleri Ruslarınki gibidir. Kadınlarınki daha farklıdır. Saçlarına süs esyaları takarlar. Genç kızların yörüklerdeki gibi 15-20 örgülü belikleri vardır. Evlenmelerde kız beğenme, kız isteme, düğün ve düğün ziyaretleri merasimleri vardır. Kalın (gelin) kaçırma ve karşılığında kız tarafına "kalın ödeme" adeti vardır. Evli kadınların kocalarını terk etmesi halinde "kalın" erkek tarafına geri ödenir. Doğan çocuklara eski adetlere göre ad verilir. Çocuklar altı aylık olduğunda resmî olarak Hristiyan gözüktükleri için vaftiz edilirler ve bir Hristiyan adı alırlar; ancak bu ad günlük yaşamda kullanılmaz. Şaman dininin kurallarına göre hareket ederler. Tahta sandıklara koydukları ölülerine elbise giydirip mezara atının eğeri ile birlikte kurganlara gömerler. Gömülmeden sonraki üç, yirmi, kırk ve yüzüncü günlerde çeşitli törenler yapılır ve yemek verilir. Kırkıncı gün töreninde ölenin atı kesilir, eti yenir; atın başı bir mızrak ucunda mezarın başına dikilir.

Edebiyat

Hakasların sözlü edebiyatları zengindir. Bu ürünler içerisinde çok hacimli olmayan, eski Türk kültür ve inancının izlerini yoğun bir şekilde taşıyan kahramanlık destanları önemli bir yere sahiptir. Hakas foklorunda destanlar çoğunlukla alıptığ nımah bazen de çaalığ nımah şeklinde adlandırılmakta bunları icra edeır destancılara da haycı adı verilmektedir.[7] En çok bilinen destanlar: Alıp Soyan, Altın Pirkan, Ay Mökö, Kan Mergen, Altın Taycı, Kan Tögös, Altın Kus.

Giyim kuşam

hakas kadın kıyafetleri ile aksesuarları erkeklerinkine göre oldukça renkli ve çeşitlidir. Giysileri rengârenk olup genelde yıldız, çiçek ve geometrik şekillerle bezelidir. Zengin kadınların elbiselerinde mercan, gümüş ve altın düğmeler bulunur. Evli kadınlar bakır tele iliştirilen birkaç mercan boncuk, gümüş, sikke ve ipek püskülden oluşan küpe takarlar, dul kaldıklarında ise bunları çıkarır, sadece tek küpe takarlardı.[8]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года". 23 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013.  (All Russian census, 2010)
  2. ^ State statistics committee of Ukraine - National composition of population, 2001 census 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Ukrainian)
  3. ^ a b Viktor Butanayev & İrina Butanayeva (yazanlar); Yaşar Gümüş (Kırgızcadan aktaran, 2007). Yenisey Kırgızları: folklor ve tarih 4 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ötüken Neşriyat, 214 sayfa. ISBN 9754376128
  4. ^ Aktaş, Erhan (2007). Hakas Kahramanlık Destanı Han Orba (İnceleme- Metin) 3 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, İzmir
  5. ^ a b Mehmet,ÖLMEZ,"HAKASLAR VE HAKASÇA 17 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. ^ HAKAS HALK ANLATMALARINDA İDARİ BİR UNVAN OLARAK "ÇAYZAN", Erhan AKTAŞ, Dr. Öğretim Üyesi - Kırklareli Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, Cilt 11, Sayı 23
  7. ^ Aktaş, Erhan Hakas Türk destanlarında başlangıç ve bitiş kalıpları. Prof. Dr. Fikret Türkmen Kitabı, sayfa: 639-652
  8. ^ "Rusya'nın Sesi Radyosu : Hakas kadın takıları". 28 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2013. 
Wikimedia Commons'ta Hakaslar ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Makale ve Kitaplar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Hakasya</span> Sibirya bölgesinde Rusyaya bağlı özerk cumhuriyet

Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya Rusya Federasyonu'na bağlı Türk soylu Hakas Türklerinden adını alan özerk bir cumhuriyet.

<span class="mw-page-title-main">Yenisey</span> Moğolistandan gelen, Sibiryadan geçen ve Kuzey Kutbu Okyanusuna akan nehir

Yenisey Nehri Arktik Okyanusu'na boşalan en büyük nehir sistemidir. Angara (Ангара) ve Selenga kolları ile birlikte dünyanın en uzun beşinci akarsuyu olma özelliğini taşır.

<span class="mw-page-title-main">Kırgızlar</span> Orta Asyada yaşayan bir Türk halkı

Kırgızlar, çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Abakan Nehri</span>

Abakan Nehri, Batı Sibirya´da Sayan Dağlarının bir kolu olan Abakan Dağından doğan bir ırmak. Hakasya Cumhuriyeti sınırları içerisinde kalır. "Büyük Abakan" ve "Küçük Abakan" olarak adlandırılan kolların birleşmesiyle Abakan Irmağı. "Minusinsk Havzası" boyunca kuzeydoğuya doğru akar ve Yenisey Nehri ile birleşir. Irmak, sulama ve kerestelerin nakliyesinde kullanılır.

Abakan, Rusya Federasyonu'na bağlı özerk bir cumhuriyet olan Hakasya'nın başkentidir. Nüfusu — 163,400 (2009). Şehir alanı — 112,38 kilometrekaredir.

Hakasça veya Hakas Türkçesi Hakas Türklerinin dili. çağdaş Türk yazı dillerinden Sibirya kesiminde konuşulup yazılan kollarından biridir. Hakas eski Kırgız devletinin ismidir. Hakas Türkleri tarafından konuşulmaktadır. Hakaslar Hakasya adı verilen ülkede yaşamakta olup, Güney Sibirya bölgesindedir. Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya, Rusya'da yer alır. Hakasların nüfusu 78,500 olup, bunun 60,168 kadarı Hakasça konuşmayı bilmektedir.

Abahan - Türk mitolojisinde efsanevi hakan. Aba Han, Apa Han veya Abakan Han olarak da bilinir. Abakan boyunun ve Hakasların atası olarak kabul edilir.

<span class="mw-page-title-main">Oymak İyesi</span>

Oymak İyesi – Türk, Moğol ve Altay mitolojilerinde kabilenin veya aşiretin koruyucu ruhu. Oymag İyesi veya Oyu İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi olarak da bilinir. Bazen Uruk İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi tabiri de benzer bir anlamı ifade etmek için kullanılır. Moğollar Aymag Ezen olarak bilirler. Her aşiretin farklı bir koruyucu ruhu vardır. Türklerde aile ve sülale gibi alt birimleden sonra toplumsal örgütlenmenin ilk aşaması oymaklardır. Türklerde pek çok boyun veya oymağın kurucusu olan ve kendi adını taşıyan bir atası bulunur. Bu ata genellikle o boyun veya oymağın koruyucusu olarak kabul görür. Örneğin:

  1. Kazak Han: Kazakların Atası olarak kabul edilir.
  2. Kıpçak (Kıfçak) Han: Kıpçak boyunun atasıdır. Bir ağacın kovuğunda doğmuştur.
  3. Kırgız Han: Kırgız ulusunun kurucusu ve koruyucusudur. Yenisey ırmağının kaynağında oturduğuna inanılır.
  4. Abakan Han: Hakasların ve Abakan boyunun koruyucusudur.
  5. Merde Han: Altay Türklerinin atası ve koruyucusu olduğuna inanılır. Yağmur yağdırma gücü vardır.
  6. Tileg Han: Teleütler Türklerinin ilk atası olarak kabul edilir. Adı Merkür gezegenine verilmiştir.
  7. Türügeş (Türkeş) Han: Türkeş boyunun kurucusudur. Soyundan on boy türemiştir. Beşi batıda, beşi ise doğudadır.
  8. İlemen Han: İlemen boyunun atasıdır. İl sahibi, il alan demektir.
  9. Kuzar (Hazar) Han: Hazar boyunun kurucusu ve Azerilerin atasıdır.
  10. Mugal Han: Moğolların atası olarak bilinir. Sıkıntı verici bir bölgede yaşadığı için bu adı aldığı söylenir.
  11. Tatar Han: Tatarlar boyları onun soyundan türemiştir. Tatar sözcüğü atlı, posta sürücüsü demektir.
  12. Saklab Han: Saklap boyunun atasıdır.

Sagaylar ya da Sağaylar, Rusya'nın orta güney bölgesindeki Hakasya'da yaşayan Türk halklarının bir parçasıdır.

Kızıllar ya da Hızıllar, Rusya'nın orta güney bölgesindeki Hakasya'da yaşayan Türk halklarından Hakasların kabilesi.

Kaçlar ya da Haaslar, Rusya'nın orta güney bölgesindeki Hakasya'da yaşayan Türk halklarından Hakasların kabilesi.

<span class="mw-page-title-main">Yenisey Kırgızları</span> Eski bir etnik topluluk

Yenisey Kırgızları ya da Eski Kırgızlar, günümüzde Krasnoyarsk Krayı sınırlarında kalan Sayan-Altay bölgesinde, Baykal Gölü'nün batısında Yenisey Nehri'nin aşağısında Minusinsk'in güney kısımlarında MÖ 3 yüzyıldan MS 13. yüzyıla kadar yaşamış eski Türk halkı. Tarihte Kırgız adıyla anılan en eski ilk halk olup günümüzdeki Hakaslar, Fuyü Gırgıs dilini konuşan Fuyü Kırgızları, Kırgızlar, Altaylar ve Sayan dillerini konuşan Tuvalar/Tofalar/Duhalar/Soyotlar gibi Türk halklarının atalarından biridir. Yenisey Kırgızları Antik ve Orta Çağ Orta Asya'sının askeri-siyasi ve etno-kültürel tarihinde önemli bir rol oynamışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Ashıs</span>

Ashıs — Hakasya Cumhuriyetinde Ashıs ilçesinin idari merkezi olan yerleşim birimidir. Yöredeki en eski yerleşim yerlerindendir.

Kırgız Türkleri kişi adları veya antroponimisi — Kırgız Türkleri tarafından kullanılan kişi adlarını bildirir. Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanında da bazı isimler geçmektedir. Eski devir Kırgız adlarına misal olarak: Toktobay, Abıke, Karabek verilebilir. Kırgız adları Arap dili, Rus dili ve Fars dilinden gelen adlar olarak ayrılabilir. Kırgızların kökeni gibi adlar da çoğunlukla Türk dili kökenlidir.

<span class="mw-page-title-main">Stepan Maynagaşev</span>

Stepan Maynagaşev, Hakas kökenli Türkologdur. Rus İmparatorluğunda etnograf, Hakasça'nın edebi dilinin oluşturucusu, Hakas alfabesinin kurucusu, toplumcu, halkçı siyasi aktivisttir.

Hakas Türklerinde Kişi Adları veya Hakas Türkleri Antroponomi — Hakas Türkleri tarafından kullanımı yaygın kişi adları çoğunlukla Türk dili menşelidir. Erkek ve kız adları arasında keskin bir ayrım yoktur. Kız adlarında yaygın olarak yiyecekler, kadın giyim ve takı isimleri vardır. Örneğin: Pızılah - " peynir ", Köçe - " arpa ", Hurçu - " yüksük ", Izırga - "küpe" gibi. Erkekler için erkek aksesuarların adları seçilir: Mıltıh - " tabanca ", Pıçahtağ - "bıçaklı ", Hanza - 'pipo'. Doğadan adlar da vardır: Saashan - " saksağan ", Hulun - "tay", Hozan- "tavşan", Pörçö - " çiçek ", Sargay- "ötmek", Nımırt - " kuş kirazı " vb. İsimlerin ana bileşimi, Sayan-Altay ve Orta Asya'daki birçok halk arasında benzerliklere sahip ortak Türk antroponomileri tarafından temsil edilmektedir. Ayrıca Moğol, Arap ve Fars kökenli isimler de var. Hakas nüfusunun Hristiyanlaştırılması ile bağlantılı olarak, Rus antroponomilerinin nüfuz etmesi nedeniyle isim sayısı önemli ölçüde artmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Altay aymağı (Hakasya)</span>

Altay aymağı — Rusya Hakasya Cumhuriyetinde ilçe düzeyinde idari birim.

<span class="mw-page-title-main">Pii aymağı</span>

Pii aymağı — Rusya Hakasya Cumhuriyetinde ilçe düzeyinde idari birim.

<span class="mw-page-title-main">Bograd aymağı</span>

Bograd aymağı — Rusya Hakasya Cumhuriyetinde ilçe düzeyinde idari birim.

<span class="mw-page-title-main">Hongoray</span>

Hongoray veya Hoñgoray,Hoñoray,Hoñgoroy, Hakas.: Hooray, Kongurey de denir) – XIV ve XVIII. yüzyıllar arasında Güney Sibirya'da Yenisey akarsuyu kıyılarında, Bin-Su (Minusin) arazisinde yerleşmiş dört Türk beyliğinin birleşimiyle oluşmuş tarihi ülke. Eski Rus kaynaklarında Kırgız ülkesi diye adlandırılan yer.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.