İçeriğe atla

Hakasça

Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator
Wikimedia Incubator'de Hakasça Vikipedi deneme projesi bulunmaktadır.
Hakasça
Хакас тілі (Hakas tili), önceden: Xakas tįlį, Tadar tili
Ana dili olanlarRusya, Hakasya, Tıva, Krasnoyarsk krayı
Konuşan sayısı42 604[1] (2010 yılı)  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Türk dilleri
Dil kodları
ISO 639-1-
ISO 639-3kjh

Hakasça veya Hakas Türkçesi (Хакас тілі “Hakas tili”, тадар тілі / Tadar tili) Hakas Türklerinin dili. çağdaş Türk yazı dillerinden Sibirya kesiminde konuşulup yazılan kollarından biridir. Hakas eski Kırgız devletinin ismidir. Hakas Türkleri tarafından konuşulmaktadır. Hakaslar Hakasya adı verilen ülkede yaşamakta olup, Güney Sibirya bölgesindedir. Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya, Rusya'da yer alır. Hakasların nüfusu 78,500 olup, bunun 60,168 kadarı Hakasça konuşmayı bilmektedir.

Hakasların ilk ve millî alfabeleri Türk (Göktürk, Köktürk, Turan) Alfabesidir. 1924 yılında Kiril Alfabesine, 1929 yılında Latin alfabesine, sonra 1939 yılında tekrar Kiril alfabesine geçilmiştir.

Hakas dili yakın bölgedeki Türk dillerine de yakındır. Bunlar Şor, Çulım, Tuva, Tofa, Sakha (Yakut) ve Dolgan dilleridir.

Konuşulan yerler

Hakasça, Rusya Federasyonu içinde Hakasyada, Krasnoyarsk Krayının bir ilçesi olan Şarıpovskiy rayonda ve çok az olarak Tıva Cumhuriyetinde Hakaslar tarafından konuşulmaktadır.

Konuşan kişi sayısı

Hakas nüfusu 1939 sayımına göre 52.000'dir. 1959'da ise 56.600 olan nüfusun 40.000'ini Hakaslar oluşturmaktadır. Ülkede Hakasların dışında Ruslar, Ukraynalılar ve Tatarlar yaşar. Tabii Hakas özerk bölgesi dışında, Krasnoyarsk ve Tuvada'da Hakasların yaşadığını belirtmek gerekir. 1989'da ise Hakasça konuşanların toplamı 81,428'dir.[2]

Rusya Federasyonu'nda Hakasça'yı konuşan kişi sayısı 2010 yılı Rusya verilerine göre 42 604 kişidir.

Hakasça'nın ağızları

Hakasça Türk dilleri'nin doğu grubunda Hakas-Altay bölüğünde yer alır.

Diyalektleri
  • Sagay diyalekti (Piltir, Töö, Ashıs
  • Haas diyalekti (Ağban, Uybat, Ah Üüs, Hara Üüs)
  • Hızıl diyalekti
  • Şor diyalekti

Alfabe ve yazım

Latin alfabesi:

A a B b C c Ç ç D d Ә ә F f G g
Ƣ ƣI i Į į J j K k L l M m N n
O o Ө ө P p R r S s Ş ş T t
U u V v X x Y y Z z Ƶ ƶЬ ь

Kiril alfabesi:

А а Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й I i К к Л л М м
Н н Ң ң О о Ö ö П п Р р С с Т т
У у Ӱ ӱФ ф Х х Ц ц Ч ч Ҷ ҷ Ш ш
Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Ә ә Ю ю Я я

Tablo: Hakas alfabesini gösterir

Kiril
1924-1929
LatinKiril
1939-1947
Kiril
1947-1953
Kiril
с 1953
AaAaAaAaАа
БбБбБбБб
ВвVvВвВвВв
ГгGgГгГгГг
h (c 1927)ƢƣғҒғ
ДдDdДдДдДд
ЕеЕеЕеЕе
Ёё
ЖжƵƶЖжЖжЖж
ЗзZzЗзЗзЗз
ИиIiИиИиИи
Ii (с 1927)ĮįIiIiIi
ЙйJjЙйЙйЙй
КкKkКкКкКк
ЛлLlЛлЛлЛл
МмMmМмМмМм
НнNnНнНнНн
Ҥҥнънъң (с 1962)
ОоОоОоOoOo
ӦӧƟɵӦӧӦӧӦӧ
ПпPpПпПпПп
РрRrРрРрРр
СсSsСсСсСс
ТтTtТтТтТт
УуUuУуУуУу
ӰӱYyӰӱӰӱӰӱ
ФфFfФфФфФф
ХхХхХхХхХх
ЦцЦцЦцЦц
ЧчCcЧчЧчЧч
JjçӋӌҶҷ
ШшŞşШшШшШш
ЩщЩщЩщЩщ
ъъъ
ЫыƄƅЫыЫыЫы
ьььь
ЭэӘәЭэЭэЭэ
ЮюЮюЮюЮю
ЯяЯяЯяЯя

Türkiye Türkçesi-Tuvaca-Hakasça karşılaştırmaları

Hakas Türkçesinde, Türkiye Türkçesinde y harfi ile başlayan kelimeler yerine ç gelmektedir. Bu yönü ile Tuva Türkçesi gibidir. Kazak Türkçesinde j, Kırgız Türkçesinde c, Saka Türkçesi ve Çuvaş Türkçelerinde s gelmektedir.

Türkiye TürkçesiTuva TürkçesiHakas Türkçesi
iyi ekiçahsı
Yıl çılçıl
Koşmak çügürçügür

Hakasça basın-yayın

Hakas dilinde önemli bir gazete Habar gazetesidir (Хабар (газета)).

Hakasça Yazı diliyle yazanlar

Hakas Türkçesi XX. asırla birlikte yazı diline dönüşmüştür. Hakasça yazmış önemli yazar ve şairler şöyledir :

  • Ahpaşeva, Natalya Markovna (1960)
  • Bainov, Moisey Romanoviç (1937)
  • Domojakov, Nikolay Georgieviç (1916—1976)
  • Kazaçinova, Galina Grigorevna (1941)
  • Kilçiçakov, Mihail Eremeeviç (1919—1990)
  • Kobyakov, Vasiliy Andreeviç (1906—1937)
  • Kokov, Mihail Semyonoviç (1914—1941)
  • Kostyakov, İvan Martınoviç (1916—1983)
  • Kotyuşev, İvan Grigoreviç (1919—1979)
  • Maynaşev, Valeriy Gavriloviç (1948—1992)
  • Nerbışev, Karkey Trofimoviç (1936)
  • Tatarova, Valentina Kirillovna (1952)
  • Tinikov, Nikolay Egoroviç (1926—1995)
  • Topanov, Aleksandr Mihayloviç (1903—1959)
  • Topoev, İlya Prokopeviç (1954)
  • Turan, Mithas (Çerpakov, Aleksandr Yakovleviç) (1929—1993)
  • Hallarov (Kızıçakov, Andrey Andreeviç) (1942)
  • Çapray, Aleksandr (Kotojekov, Aleksandr İvanoviç) (1948)
  • Çebodaev, Mihail Nikolaeviç (1931—1995)
  • Şulbaeva, Valentina Gavrilovna (1939)

Literatür

  • Dırenkova N. P. Grammatika hakasskogo yazıka: Fonetika i morfologiya. — Abakan, 1948.
  • Nominhanov Ts. D. Russko-hakasskiy slovar / Pod red. N. G. Domojakova. — Abakan: Hakasskoe oblastnoe nats. izd-vo, 1948.
  • Baskakov N. А., İnkijekova-Grekul А. İ. Hakassko-russkiy slovar. — M.: Gos. izd-vo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1953. (v per.)
  • Russko-hakasskiy slovar: 30 000 slov / Sost.: N. G. Domojakov, V. G. Karpov, N. İ. Kopkoeva, А. P. Bıtotova, D. F. Pataçakova, İ. P. Çebodaev, M. N. Çebodaev; Pod red. D. İ. Çankova; Hakasskiy nauçno-issledovatelskiy institut yazıka, literaturı i istorii (HakNİİYaLİ). — M.: Gos. izd-vo inostrannıh i natsionalnıh slovarey, 1961. — 968 s. — 6000 ekz. (v per.)
  • Grammatika hakasskogo yazıka. — M.: Nauka, 1976. 417 s.
  • Sravnitelno-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov: Regionalnıe rekonstruktsii. — M.: Nauka, 2002.
  • Castrén, M. A. (1857). Versuch einer koibalischen und karagassischen Sprachlehre nebst Wörterverzeichnissen aus den tatarischen mundarten des minussinschen Kreises. St. Petersburg.
  • Radloff, W. (1893–1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. St. Petersburg.
  • Radloff, W. (1867). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme Süd-Sibiriens. II. Theil: die Abakan-Dialecte (der Sagaische, Koibalische, Katschinzische), der Kysyl-Dialect und der Tscholym-Dialect (Küerik). St. Petersburg.
  • Katanov, N. F. (1907). Proben der Volkslitteratur der türkischen Stämme. IX. Theil: Mundarten der Urianchaier (Sojonen), Abakan-Tataren und Karagassen. St. Petersburg.
  • Anderson, G. D. (1998). Xakas. Languages of the world: Materials: 251. München.

Kaynakça

  1. ^ "sayım yılı 2010". 6 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2015. 
  2. ^ Mehmet,ÖLMEZ,"HAKASLAR VE HAKASÇA 17 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Türkoloji Makaleleri 29 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Vasili Radlov</span> Alman asıllı Rus doğubilimci ve Türkolog

Vasili Vasilyeviç Radlof veya Wilhelm Radloff, Alman asıllı Rus doğu bilimci ve Türkolojinin kurucusu.

<span class="mw-page-title-main">Hakasya</span> Sibirya bölgesinde Rusyaya bağlı özerk cumhuriyet

Hakas Cumhuriyeti veya Hakasya Rusya Federasyonu'na bağlı Türk soylu Hakas Türklerinden adını alan özerk bir cumhuriyet.

<span class="mw-page-title-main">Türk dilleri</span> Çinin batısından, Sibirya ve Doğu Avrupaya dek uzanan bir alana yayılmış dil ailesi

Türk dilleri veya Türkî diller, Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına dek uzanan bir alana yayılmış ve içerisinde 35 yaşayan dil barındıran dil ailesi. Toplamda yaklaşık 180 ile 200 milyon kişi tarafından konuşulan Türk dillerinin en çok konuşulan lehçesi Türkçe olup tüm Türk dili konuşurlarının %40'ı bu dili konuşmaktadır. Bu dili Azerice, Özbekçe, Uygurca, Kazakça, Türkmence ve Tatarca takip etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Şorlar</span>

Şorlar Rusya'nın Kemerovo Oblastı'nda yerli bir Türk etnik grubudur. 1926 yılına kadar Şorların tüm boy gruplarının ortak adı Tadar-Kizhi idi. Güney Kuzbass'ın Türkçe konuşan nüfusunun "Şorlar" adı, Akademisyen V. Radlov'un sözde Mras ve Kondoma Tatarlarının etnokültürel birliği hakkındaki açıklamaları dikkate alınarak, yetkililer tarafından tüm resmi belgelerde yer aldı. Şor ülkesinde Rus egemenliği ve misyonerlik faaliyetleri</ref> sonucu anadilini bilenlerin sayısı azalmıştır. Ak Şor, Kızıl Şor, Kara Şor, Sarı Şor olarak ayrılırlar.

<span class="mw-page-title-main">Tuvaca</span> Rusyada bir Türk dili

Tuvaca, Tuva Türkçesi, Tuva dili, Rusya'ya bağlı özerk Tuva Cumhuriyetinde Tuvalar tarafından konuşulan Sayan dilleri grubundan çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti'ndeki 250.000 civarındaki Tuva nüfusunun yanı sıra, kuzey-batı Moğolistan'da 27.000 kişi ve Çin'in adlandırmasıyla Sincan Uygur Özerk Bölgesi'ne Türk Dünyasındaki adlandırmayla Doğu Türkistan'a bağlı Altay İli'nde 2.400 kişi bu dili konuşmaktadır. Ayrıca Buryat Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kazakistan'da az sayıda Tuvaca konuşanlar vardır.

<span class="mw-page-title-main">Tuvalar</span> Türk etnik grubu

Tuvalar veya Tıvalar, Rusya'nın Tuva Cumhuriyeti'nde ve Moğolistan'ın kuzeyinde yaşayan bir Türk halkıdır. Dilleri Türk dilleri'nin Sibirya grubu'na ait Tuvaca'dır. Toplam nüfusları 350.000 civarındadır. Tuvalara bazı dönemlerde Soyon, Sayan, Soyot, Uranhay adları verilmiştir. Boy esasında ise Tuvaların Kırgız boyundan bazıları da Tuvaların Uygur boyundan olduğu bilinmektedir. Üst kimlik olarak Tuva adı benimsenmiştir. Moğolistan'da yaşayan Duhalar Tuvaların ayrıksı kabilesidir.

Sergey Yefimoviç Malov, Rus dil bilimci, Doğu bilimci, Türkolog, SSCB Bilimler Akademisi muhabir üyesi. Türk dilleri uzmanı.

<span class="mw-page-title-main">Kızılca (Hakasça)</span>

Kızılca, Hakas Türkçesinin bir alt türüdür, Kızıl Türkleri veya Kızılların (хызыл) oturmuş olduğu yörelerde konuşulur. Hakasya'nın kuzey tarafı olan Şıra aymağında ve Orconikidze aymağında söyleşilir. Ayrıca Hakasya'nın kuzeyindeki Krasnoyar krayındaki Ujur ve Şarıpov yörelerinde de yerli Türkler tarafından konuşulur.

<span class="mw-page-title-main">Yenisey Kırgızları</span> Eski bir etnik topluluk

Yenisey Kırgızları ya da Eski Kırgızlar, günümüzde Krasnoyarsk Krayı sınırlarında kalan Sayan-Altay bölgesinde, Baykal Gölü'nün batısında Yenisey Nehri'nin aşağısında Minusinsk'in güney kısımlarında MÖ 3 yüzyıldan MS 13. yüzyıla kadar yaşamış eski Türk halkı. Tarihte Kırgız adıyla anılan en eski ilk halk olup günümüzdeki Hakaslar, Fuyü Gırgıs dilini konuşan Fuyü Kırgızları, Kırgızlar, Altaylar ve Sayan dillerini konuşan Tuvalar/Tofalar/Duhalar/Soyotlar gibi Türk halklarının atalarından biridir. Yenisey Kırgızları Antik ve Orta Çağ Orta Asya'sının askeri-siyasi ve etno-kültürel tarihinde önemli bir rol oynamışlardır.

Türk dili tarihi, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimeler şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa’nın ortalarına, Sibirya’dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde Asya ve Avrupa kıtalarında konuşulan ve yazılan Türk yazı dilleri ve bunların ağızlarının tarihî süreçlerini kapsar.

Baykara Hövenmey — Tıvalı yazar ve şairdir. Tıva Edebiyatının kurucularından.

<span class="mw-page-title-main">Sekiz Oğuz</span> Türk boylar birliği

Sekiz Oğuz — Türk boylar birliği. «Sekiz oymak».

Hakasça'nın Şor ağzı — Hakasça'nın yerel bir ağzı. Geçmişte Şor Dağları, Dağlık Şorya'dan Hakasya'ya gelen Şor Türklerinin, Şor dilinin özelliklerini de koruyup Hakasça ile uyumlaşmış halidir. Günümüzde Hakasça'nın bir ağzı konumundadır.

Mras-su Şor ağzı — Türk dillerinin Sibirya grubu ve Hakasya grubu içinde konuşulan bir ağızdır. Hem Hakasçanın hem de Şorcanın bir ağzı konumundadır. Her iki Türk şivesinin bağlam noktasındadır.

Leonid Romanoviç Kızlasov 24 Mart 1924 - 24 Temmuz 2007; Sovyet Rus arkeolog-şarkiyatçı. Sibirya ve Orta Asya tarihi, etnografyası uzmanı. Tarih bilimi doktoru 15.04.1967), (profesör. Moskova Devlet Üniversitesi onur almış profesörü.

<span class="mw-page-title-main">Stepan Maynagaşev</span>

Stepan Maynagaşev, Hakas kökenli Türkologdur. Rus İmparatorluğunda etnograf, Hakasça'nın edebi dilinin oluşturucusu, Hakas alfabesinin kurucusu, toplumcu, halkçı siyasi aktivisttir.

<span class="mw-page-title-main">Vasili Bogoroditski</span>

Vasili Alekseyeviç Bogoroditski – SSCB Bilimler Akademisinin üyesi, Kazan üniversitesi profesörü, Kazan linguistik okulunun kurucularından biri. Slav, Hint-Avrupa ve Türkiyat dil araştırmacısı, ağız ve fonetik araştırmacısı, genel dilbilim araştırmacısı.

<span class="mw-page-title-main">Altay aymağı (Hakasya)</span>

Altay aymağı — Rusya Hakasya Cumhuriyetinde ilçe düzeyinde idari birim.

Kumandıca veya Kumandı Türkçesi, çağdaş Türk yazı dillerinin Sibirya grubunda Kuzey Altay Türkçesinin içinde yer alan kollardan bir şivedir. Öbür varyantları: Kumandı (къуманды) / Kubandı (къубанды) / Kuvandı (къуўанды) / Kuvandıg (къувандыг).

Kara Üüs Yazıtı veya E-39 numaralı Yazıt Hakasyanın kuzeyinde Krasnoyarsk Krayı sınırına yakın bölgede Yenisey vadisinde Kara Üüs (Öğüz) deresinde Biçiktig-Tag tepesinin sırtında bulunmuş olan yazıttır. Yazıttaki Eski Türkçe harfler türlü sebeplerle bozulduğu için açık bir şekilde okumak mümkün değildir.