İçeriğe atla

Hadeen

Hadeen
~4600 - 4000 myö 
Bir sanatçının Hadeen izlenimi.
Kronoloji
Önerilen alt bölümlerMetne bakınız
Etimoloji
Diğer telaffuz(lar)Hadean, Hadeyan, Hadeyen
Eş anlamlı(lar)Priskoan Dönem
Harland ve diğerleri, 1989
Kullanım bilgisi
Gök cismiDünya
Bölgesel kullanımKüresel (ICS)
Tanım
Kronolojik birimÜst zaman
Stratigrafik birimEonotem
İlk önerenPreston Cloud, 1972
Zaman aralığının resmîyetiResmî
Alt sınırını belirleyenYerkürenin 4567,30 ± 0,16 milyon yıl önce oluşumu[1]
KSKN onayı5 Ekim 2022[1]
Üst sınırını belirleyen4000 myö (üst sınır henüz tam olarak belirlenmemiştir)
KSKN onayıYok
Atmosfer ve iklim verileri

Hadeen (veya Hadean), yeryüzünün oluşum sürecindeki ilk jeolojik zamandır. Yaklaşık 4,567 milyar yıl önce yeryüzünün oluşumuyla başlayıp, farklı görüşler ileri sürülmekle birlikte, Uluslararası Stratigrafi Komisyonu (ICS) tarafından 4 milyar yıl önce sona erdiği kabul edilir. Yeryüzünün yeni yeni oluşmaya başladığı bu dönemde gezegen yüksek volkanizma nedeniyle çok sıcaktır ve yüzey kısmen eriyik durumdadır. Ayrıca diğer gök nesneleriyle (asteroit, meteoroit ve kuyruklu yıldızlar) çarpışmalar devam etmektedir. Hadeen'den sonra Kambriyen öncesinin (Prekambriyen) ikinci zamanı olan Arkeen başlar.

Etimoloji

Hadeen terimi, ölüleri egemenliği altında bulunduran Antik Yunan yeraltı tanrısı Hades'ten (Antik Yunanca: ᾍδης veya Ἅιδης, dorisch Ἀΐδας) gelmektedir. Yeryüzünün o zamanki cehennemvari koşulları gözetilerek bu ad verilmiştir. Jeolog Preston Cloud bu terimi bilinen en yaşlı kayalardan önceki dönemi tanımlamak için 1972'de türetti. W. B. Harland ise aynı dönem için Latince “eski, antik” gibi anlamlara gelen priscus sözcüğünden Priscoan Dönem (veya Priskoan Dönemi) terimini türetti. Bu dönem için eski eserlerde Arkeen öncesi anlamına gelen Pre-Arkean, 19. ve 20. yüzyılda ise "içinde yaşam olmayan" anlamına gelen Azoic terimi sıklıkla kullanılmaktaydı.

Alt bölümler

Hadeen'in resmî bir alt dönemi yoktur. Ancak Ay için kullanılan jeolojik zaman cetvelindeki bazı dönemler, Hadeen'deki aynı zaman dilimlerini karşılamak için gayriresmî olarak kullanılmaktadır. Bu dönemler şunlardır:

  • Pre-Nectarian Dönem: 4.533 milyon yıl önce Ay’ın oluşmasıyla başlayıp, 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris'in oluşmasıyla son bulur.
  • Nectarian Dönem: 3.920 milyon yıl önce Mare Nectaris’in oluşmasıyla başlayıp, 3.850 milyon yıl önce sona ermiştir.

Yakın geçmişte Hadeen öncesi dönem için Chaotian ve Prenephelean adlı dönemlerinin eklenmesi ve Hadeen dönemin Paleohadeen (4.567 - 4.300 myö), Mezohadeen (4.300 - 4.100 myö) ve Neohadeen (4.100 - 4.000 myö) olarak üçe bölünmesi önerilmiştir. Öneriye göre:

  • Prenephelean Dönem: Big Bang ile başlar ve Güneş Sistemi’nin oluşmasıyla son bulur. Dünya’nın oluşumundan önceki dönemi kapsar. Eoprenephelean ve Neoprenephelean olmak üzere ikiye ayrılır.[2]
  • Chaotian Dönem: Dünya'nın bir gezegen olarak belirmesiyle başlayıp, Ay'ı oluşturan çarpışmayla son bulur. Eochaotian ve Neochaotian olmak üzere ikiye ayrılır.[3]
  • Paleohadeen Dönem: İlk dönem Hadeen. 4.567 milyon yıl önce başlayıp, 4.300 milyon yıl önce son bulmuştur. Kendi içinde Hephaestean ve Jacobian olmak üzere ikiye ayrılır.
  • Mezohadeen Dönem: İkinci dönem Hadeen. 4.300 milyon yıl önce başlayıp, 4.100 milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Canadian ve Procrustean olmak üzere ikiye ayrılır.
  • Neohadeen Dönem: Son dönem Hadeen. 4.100 milyon yıl önce başlayıp, 4.000 (bazı yerlerde 3.900) milyon yıl önce sona ermiştir. Kendi içinde Acastan ve Promethean olmak üzere ikiye ayrılır.

Bu öneriler henüz resmi bir nitelik taşımamaktadır. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından da onaylanmış değildir.[4]

Kayaçlar

20. yüzyılın sonlarına doğru jeologlar Batı Grönland, Kuzeybatı Kanada ve Batı Avustralya’da Hadeen döneminden kalma bazı kayaçlar belirledi.

Bugün bilinen en eski zirkonyum kristali 4,4 milyar yıl önceye tarihlenmektedir.

Atmosfer ve okyanuslar

Yeni oluşan Dünya'da sıcaklıklar, aşırı volkanizma ve gök nesneleriyle olan çarpışmalar nedeniyle çok yüksekti.

Hadeen dönemde atmosferin nasıl bir içeriğe sahip olduğu henüz büyük bir belirsizlik içinde olsa da, bazı jeologlar büyük miktarda azot içerdiğini düşünmektedir. Bazıları ise volkanik aktiviteler nedeniyle yüksek oranda karbondioksit ve su buharı içerdiğine inanmaktadır.[5]

Ancak Dünya, oluşum evresinde hem yüksek sıcaklığı hem de yeterli büyüklüğe ulaşamamış olması nedeniyle, atmosferinde su bulundurması olası değildi. Bu konuda değişik teoriler olsa da bu teorilerin pek çoğu, Dünya'ya suyun uzaydan geldiği yönündedir.

Bilim adamlarına göre, gerek asteroit bandında yer alan asteroit ve kuyruklu yıldızlar gerekse de Kuiper kuşağı ve Oort bulutunda yer alan kuyruklu yıldızlar Dünya'da suyun oluşumunu sağladı. Teorilerdeki değişiklik ise suyun nereden geldiğinden ziyade hangisinin en çok katkıyı yaptığı yönündedir.[6]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b Cohen, Kim (October 2022). "New edition of the Chart - 2022-10". International Commission on Stratigraphy. 14 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2023. 2022/10 - Hadean: GSSA instated as ratified by IUGS (5-10-2022). The GSSA is 4,567.30 ± 0.16 Ma. 
  2. ^ "Prenephelean Eon". 20 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015. 
  3. ^ "Chaotian Eon". 21 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015. 
  4. ^ "International Commission on Stratigraphy". 13 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015. 
  5. ^ "Earth's Atmosphere". 15 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015. 
  6. ^ "YENİ TEORİ: DÜNYA'YA SU "ASTEROİTLER" VE "KUYRUKLU YILDIZLAR"LA GELDİ". 26 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2015. 

İlgili Araştırma Makaleleri

Jeoloji ya da yer bilimi, geniş anlamda Yerküreyi, dar anlamda yerkabuğunu oluşum, bileşim, yapı, hareket, değişiklikler ve değişiklikleri yaratan nedenler ve tarihsel evrim açısından inceleyen, yeraltı zenginliklerinin bulunması, doğal afetlerle savaşımda katkı sunulması gibi amaçları olan bir bilimdir. Jeolojinin temel konusu Dünya olmakla birlikte yer benzeri gezegenler ve doğal uyduların incelenmesini de içerir. Yer bilimleri bünyesinde ele alınır.

<span class="mw-page-title-main">Güneş Sistemi</span> Güneş ve Güneş merkezli astronomik cisimler

Güneş Sistemi, Güneş'in kütleçekim kuvvetiyle yörüngede tutulan ve çeşitli gök cisimlerinden oluşmuş bir sistemdir. Güneş ve 8 gezegen ile onların doğruluğu onaylanmış 150 uydusu, 5 cüce gezegen ile onların bilinen toplam 8 uydusu ve milyarlarca küçük gök cisminden oluşur. Küçük cisimler kategorisine asteroitler, Kuiper Kuşağı cisimleri, kuyruklu yıldızlar, gök taşları ve gezegenler arası toz girer.

<span class="mw-page-title-main">Jeolojik zaman cetveli</span> jeolojik yapıları zamanla ilişkilendiren kronolojik tarihleme sistemi

Jeolojik zaman cetveli, Dünya'nın jeolojik kayıtlarına dayanan bir zaman temsil şeklidir. Jeolojik zaman cetveli, kronostratigrafiyi ve jeokronolojiyi kullanan bir kronolojik tarihleme sistemidir. Özellikle yer bilimciler tarafından jeolojik tarihteki olayların zamanlamasını ve ilişkilerini tanımlamak için kullanılır. Zaman cetveli, kayaç katmanlarının incelenmesi, bu katmanların ilişkilerinin gözlemlenmesi, litoloji, paleomanyetik özellikler ve fosiller gibi özelliklerin tanımlanmasıyla geliştirilmiştir. Standartlaştırılmış uluslararası jeolojik zaman birimlerinin tanımlanması, birincil amacı jeolojik zaman bölümlerini gösteren Uluslararası Kronostratigrafik Çizelge'deki (ICC) global kronostratigrafik birimleri kesin olarak tanımlayan Uluslararası Jeolojik Bilimler Birliği'nin (IUGS) kurucu organı Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'nun (ICS) sorumluluğundadır. Kronostratigrafik bölümler ise jeokronolojik birimleri tanımlamak için kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Arkeen</span> Jeolojik zaman cetvelindeki ikinci üst zaman

Bazen eski kaynaklarda Arkeozoyik olarak da adlandırılan Arkeen, yerküre tarihinin dört jeolojik üst zamanından ikincisidir ve tanımı gereği günümüzden 4.000 milyon yıl öncesinden 2.500 milyon yıl öncesine kadarlık süreyi temsil eder. Arkeen'den önce Hadeen Üst Zaman ve Arkeen'in ardından Proterozoyik Üst Zaman gelir.

Paleozoyik Zaman, Fanerozoyik Üst Zaman'ın üç jeolojik zamanından en eskisidir. Paleozoyik adı İngiliz jeolog Adam Sedgwick tarafından 1838'de Yunanca palaiós (παλαιός), "eski" ve zōḗ (ζωή), "yaşam" anlamına gelen sözcükleri birleştirilerek oluşturulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Kambriyen</span> Paleozoyik Zamanın ilk dönemi

Kambriyen, yaklaşık 538,8 milyon yıl önce başlayıp 485,4 milyon yıl öncesine kadar devam eden jeolojik dönemi ifade eder. Bu dönem, Farklı hayvan gruplarının karmaşıklaştığı, hayvanların çeşitlendiği bir dönemdir. Adını Galler'in Latince karşılığı olan Cambria'dan alan Kambriyen Dönem, yer kabuğundaki dikkate değer değişimler, deniz seviyelerinin yükselmesi ve iklim değişiklikleri gibi etkilerle şekillendi.

<span class="mw-page-title-main">Ordovisiyen</span> Paleozoyik Zamanın ikinci dönemidir ve 485 ile 444 milyon yıl önce aralığındaki süreyi kapsar

Ordovisiyen, Paleozoyik Zaman'ın ikinci dönemi olarak kabul edilir ve 485,4 milyon yıl önce başlamış ve 443,8 milyon yıl önce sona ermiştir. Ordovisiyen, jeolojik zaman cetvelindeki dönemlerden biridir. Bu dönem boyunca yerküre tarihindeki bazı kayda değer evrimsel olaylar görülmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Pangea</span> Paleozoik zaman sonları ile Mezozoik zaman başlarında var olmuş dördüncü ve son süperkıta

Pangea, Paleozoyik sonları ile Mezozoyik başlarında var olmuş dördüncü ve son süperkıtadır. Yaklaşık 335 milyon yıl önce daha önceki erken kıta parçalarından toplanarak bir araya geldi ve yaklaşık 200 milyon yıl önce ayrılmaya başladı. Günümüzdeki yeryüzünün aksine, bu süperkıtanın daha fazla bir kısmı güney yarımkürede bulunuyordu ve etrafı süper okyanus Panthalassa ile çevriliydi. Pangea magma tabakasındaki konveksiyonel hareketler sonucunda güneyde Gondvana ve kuzeyde Laurasia (Lavrasya) olarak ikiye bölünmüştür. İlerleyen evrelerde bu 2 kıta daha fazla parçaya ayrılarak günümüzdeki kıtalara dönüşmüştür. Pangea, günümüze kadar var olan süperkıtaların sonuncusu ve jeologlarca biçimi ortaya çıkarılanların ilkidir.

<span class="mw-page-title-main">Kretase</span> 145 ile 66 milyon yıl önce arasını kapsayan, Mezozoyik Zamanın üçüncü ve son dönemi

Kretase veya Kretase dönemi, Mezozoyik Zaman'ın üç alt bölümünden sonuncusudur. Jura'dan sonra, Paleojen'den önce gelir. Günümüzden 145 milyon yıl önce başlayıp ~ 66 milyon yıl önce sona erdiği kabul edilir.

Neojen, Üçüncü Zaman'ın bölündüğü dört büyük devirden son ikisi olan pliyosen ile miyoseni birden kavrayan sistem. Uluslararası Stratigrafi Komisyonu'nun (ICS) jeolojik zaman cetveline göre 23,03 milyon sene evvel başlar ve 2,58 milyon sene evvel biter. Senozoik Zaman'daki ikinci periyot, Paleojen Periyot'tan sonra gelir ve Kuaterner Periyodu onu takip eder. Neojen, iki zamana bölünmüştür: evvela Miyosen, sonra Pliosen.

<span class="mw-page-title-main">Kuvaterner</span> Senozoyik Zamanın üçüncü ve şu anki dönemi

Kuvaterner, jeolojide yaklaşık son 2,588 ± 0,005 milyon yıllık dönemi kapsayan, Uluslararası Stratigrafi Komisyonunun (ICS) kabul ettiği jeolojik zaman cetveline göre tanımlanmış, Senozoik Zaman'ın sonuncu bölümüdür. Neojen'in sonundan günümüze kadar devam eder. Gayriresmî "Geç Kuvaterner" kavramı, son 0,5–1,0 milyon seneyi kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Eosen</span>

Eosen, günümüzden 55,8 ± 0,2 ila 33,9 ± 0,1 milyon yıl öncesini kapsayan, Senozoyik Zaman'ın Paleojen dönemine ait bir bölümdür. Eosen, Paleosen bölümün sonundan Oligosen bölümün başına uzanır. Eosen'in başlangıcı ilk çağdaş memeli gruplarının ortaya çıkması ile tanımlıdır. Eosenin sonu ise Büyük Kopukluk olarak adlandırılan büyük bir yok oluş olayı olarak tanımlanmıştır – bu olay, Sibirya'ya ve günümüz Chesapeake Körfezi'ne çarpmış bir veya birkaç büyük göktaşı ile ilişkili olabilir. Diğer jeolojik devreler gibi Eosen'in başı ve sonunu belirleyen katmanlar iyi tanımlıdır ama tam tarihleri belirsizdir.

Prekambriyen, yerküre tarihinin mevcut Fanerozoyik Üst Zaman'dan önce gelen en eski bölümüdür. Prekambriyen, Fanerozoyik Üst Zaman'ın ilk dönemi olan Kambriyen'den önce geldiği için bu şekilde adlandırılmıştır. Kambriyen adlandırması ise bu çağa ait kayaçların ilk incelendiği yer olan Galler'in Latince ismi Cambria'dan gelmektedir. Prekambriyen, yerkürenin jeolojik zamanının %88'ini kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Fanerozoyik</span> Jeolojik zaman cetvelinin dördüncü ve şimdiki üst zamanı

Fanerozoyik, bol miktarda hayvan ve bitki varlığının görüldüğü, jeolojik zaman cetvelindeki mevcut üst zamandır. 538,8 milyon yıl öncesinden günümüze kadar uzanır. Hayvanların evrimleşerek fosil kayıtlarında da görülen ilk sert kabuklara sahip olduğu Kambriyen Dönem ile başlar. Pre-kambriyen olarak adlandırılan Fanerozoyik'ten önceki zaman dilimi, Hadeen, Arkeen ve Proterozoyik olmak üzere üç üst zamana bölünmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Holosen</span> Son 11.700 yılı kapsayan güncel jeolojik devre

Holosen, Kuvaterner devri içerisinde yer alan Pleistosen devrinin bitmesinden günümüze kadar sürmekte olan jeolojik devredir. Dönem Genç Buzul çağının bitmesiyle başlayan buzul durgun (interstadial) dönemine karşılık gelir. Adını Yunanca kelimeler olan ὅλος ve καινός sözcüklerinden alır ve "tamamen yeni" anlamına gelir.

<span class="mw-page-title-main">Lena Sütunları</span>

Lena Sütunları, Doğu Sibirya bünyesinde Yakutistan özerk cumhuriyeti'nde Lena Nehri kıyısında yer alan doğal bir oluşumdur. Sütunların yüksekliği 150-300 metre arasında değişmekle beraber, Kambriyen dönemlerinde oluştuğu düşünülmektedir. Lane Sütunları, 2012 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesine alınmıştır.

Jeolojik zaman cetvelinde, Nortgripiyen, Kuvaterner dönemde yer alan Holosen'nin üç ayrı çağı içerisinde orta sırada yer alan çağdır. Grönlandiyen ve Meghaliyen ile birlikte Uluslararası Stratigrafi Komisyonu tarafından Temmuz 2018'de resmen onaylanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Yerküre tarihi</span> Dünya gezegeninin oluşumundan günümüze değişimi ve gelişimi

Yerküre tarihi, yerkürenin oluşumundan günümüze kadar olan süreci ele alır ve tarihin coğrafi, biyolojik ve jeolojik unsurlarını kapsar. Yerküre tarihinin incelenmesi, birçok disiplinin bir araya gelmesini gerektirir. Bu disiplinler arasında jeoloji, biyoloji, paleontoloji, kimya, fizik ve astronomi gibi alanlar yer alır. Doğa bilimlerinin neredeyse bütün dalları, sürekli jeolojik değişim ve evrimle dolu yerküre geçmişindeki ana olayların anlaşılmasına katkıda bulunmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Eoarkeen</span> Arkeenin ilk zamanı

Eoarkeen, yerkürenin katı bir kabuğa sahip olduğuna dair jeolojik kayıtların var olduğu ilk Arkeen zamanıdır. 4 milyar yıl önce Hadeen üst zamanının sonlanmasından Paleoarkeen'in 3600 milyon yıl öncesindeki başlangıcına kadar yaklaşık 400 milyon yıl sürdü. Dünya'daki yaşamın başlangıcı, bu jeolojik zamana tarihlenmektedir. Siyanobakterilerin varlığının kanıtları bu zamanın hemen dışında olup 3500 milyon yıl öncesine dayanmaktadır. O zaman zarfında atmosfer oksijensizdi ve atmosferin basınç değerleri 10 ila 100 bar arasında değişiyordu.

<span class="mw-page-title-main">Ediyakaran</span> Neoproterozoyik Çağın üçüncü ve son dönemi

Ediyakaran Dönemi, 635 milyon yıl önce Kriyojeniyen Dönemi'nin sonundan başlayarak Kambriyen Dönemi'nin başlangıcı olan 538,8 milyon yıl öncesine kadar süren, 96 milyon yıllık jeolojik bir dönemdir. Ediyakaran Dönemi'nin başlamasıyla Proterozoyik Üst Zaman sonlanır ve Fanerozoyik Üst Zaman başlar. Adını Güney Avustralya'daki Ediacara Tepeleri'nden almıştır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.