Gürcüce
| Gürcüce | |
|---|---|
| ქართული ენა | |
 | |
| Telaffuz | Kartuli ena |
| Bölge | Kafkasya |
| Etnisite | Gürcüler |
| Konuşan sayısı | 4 milyondan fazla[1][2] (2002) |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Gürcü Alfabesi |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil | Gürcüler |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | ka |
| ISO 639-2 | geo (B) kat (T) |
| ISO 639-3 | kat |
 Kartveli dillerinin Gürcistan üzerindeki dağılımı. | |
Gürcüce (Gürcüce: ქართული ენა / Kartuli ena), bir Kafkas halkı olan Gürcülerin konuştuğu dil. Gürcistan'ın resmî ve öğretim dilidir. Modern Gürcüce, Kartli diyalekti (Doğu Gürcücesi) temelinde gelişmiş ve 5. yüzyıldan (Eski Gürcüce) itibaren Gürcü edebiyatının tek dili olmuştur.
Gürcistan'da yaşayan 3,9 milyon kişinin (nüfusun yüzde 83'ü) ana dilidir. Ayrıca yurt dışında, Türkiye, İran, Azerbaycan, Rusya, ABD ve Avrupa'da 500.000 kişi Gürcüce konuşur. Gürcüce, Gürcülerin etnografik gruplarının, diğer Kartveli dilleri olan Svanca, Megrelce ve Lazca konuşan halkın da edebiyat dilidir. Öte yandan Gürcistan Yahudilerinin konuştuğu ve Gruzinik veya Kivruli olarak adlandırılan dili de Gürcistan'da 20.000 kişi ve ayrıca başka yerlerde 65.000 kişi (İsrail'de 60.000 kişi) konuşmaktadır.
Sınıflandırma
Gürcüce Kartveli dillerinin en yaygın dilidir. Kartveli dilleri ise Gürcüce ile birlikte Svanca (Gürcistan'ın kuzeybatı kesiminde, Svaneti'de konuşulur), Megrelce (Gürcistan'ın batı kesiminde, Samegrelo ve Abhazya'da konuşulur) ve Lazcadan (çoğunluğu Türkiye’de olmak üzere Karadeniz kıyısında konuşulur) oluşur.
Soy ağacı
Glottolog, Gürcüceyi bağlı olduğu Güney Kafkas dilleri içerisinde şu şekilde sınıflandırmıştır:[4]
| Ön Kartvelice |
| |||||||||||||||||||||
Diyalektler
Gürcüce’nin başlıca diyalektleri şunlardır: İmereti diyalekti, Raça-Leçhum diyalekti, Guria diyalekti, Acara diyalekti, İmerhev diyalekti (Türkiye’de konuşulur), Kartli diyalekti, Kaheti diyalekti, İngilo diyalekti (Azerbaycan’da konuşulur), Tuş diyalekti, Hevsur diyalekti, Mohev diyalekti, Pşav diyalekti, Mtiul diyalekti, Fereydan diyalekti (İran’da konuşulur), Meshet diyalekti.
Tarih
Gürcü dilinin tarihi geleneksel olarak aşağıdaki dönemlere ayrılmıştır:
- Erken Eski Gürcüce : 5.–7. yüzyıllar
- Klasik Eski Gürcüce : 9.–11. yüzyıllar
- Orta Gürcüce : 11./12.–17./18. yüzyıllar
- Modern Gürcüce : 17./18. yüzyıl–günümüz
Gürcüceye en eski referanslar, bir Roma dilbilgisi uzmanı olan Marcus Cornelius Fronto'nun MS 2. yüzyıldan kalma yazılarında bulunur.
Dilin ilk doğrudan buluntuları, 5. yüzyıla tarihlenen yazıtlar ve palimpsestler ve günümüze kadar ulaşan en eski edebi eser, İakob Tsurtaveli'nin 5. yüzyılda kaleme aldığı Kutsal Kraliçe Şuşanik'in Şehadeti'dir.
Gürcüce'nin yazı dili olarak ortaya çıkışı, 4. yüzyılın ortalarında Gürcistan'ın Hristiyanlaşmasının sonucu gibi görünüyor ve bu da Gürcücenin daha önce edebi dil olarak kullanılan Aramice ile yer değiştirmesine yol açtı.
11. yüzyılda Eski Gürcüce, Orta Gürcüceye dönüşmüştür. Bu dönemin en ünlü eseri, 12. yüzyılda Şota Rustaveli tarafından yazılan Kaplan Postlu Şövalye destansı şiiridir.
1629'da Nikoloz Çolokaşvili, Gürcüce yazılmış (kısmen) ilk basılı kitapları, Alphabetum Ibericum sive Georgianum cum Oratione'yi ve Dittionario giorgiano e italiano'yu yazdı. Bunlar, batılı Katolik misyonerlerin evanjelik amaçlarla Gürcüce öğrenmelerine yardımcı olmayı amaçlıyordu.
Yazı sistemi
Gürcüce, tarihi boyunca, genelde Gürcü alfabesi olarak bilinen değişik yazı sistemleriyle yazılmıştır. Bugünkü alfabe olan mhedruli ("askerî") asıl yazı sistemi olmuştur. Diğer yazı biçimleri daha çok tarihsel belgelerde kalmıştır.
Mhedruli, 33 harften oluşur. Bu alfabenin, Gürcüce'nin bütün seslerini karşıladığı söylenebilir. 11. yüzyıl tarihçisi Leonti Mroveli, Gürcü alfabesini İÖ 3. yüzyılda, Kafkas İberyası (Kartli olarak da bilinir) kralı Parnavaz'ın geliştirdiğini yazar. Bu alfabe, İS 4-5. yüzyıllarda yeniden elden geçirilmiş, sonraki yüzyıllarda ise değişikliklere uğrayarak bugünkü biçimini almıştır.
Birbirinden farklı üç Gürcü alfabesi vardır. Bu alfabeler asomtavruli (büyük harfler), nushuri (küçük harfler) ve mhedruli’dir. Ayrıca dinsel metinlerde kullanılan ve hutsuri (dinsel) denen bir yazı biçimi daha vardır.
| Harf | Milli transkripsiyon | Okunuş |
|---|---|---|
| ა | a | a |
| ბ | b | b |
| გ | g | g |
| დ | d | d |
| ე | e | e |
| ვ | v | v |
| ზ | z | z |
| თ | t | t |
| ი | i | i |
| კ | k’ | k (vurgulu) |
| ლ | l | l |
| მ | m | m |
| ნ | n | n |
| ო | o | o |
| პ | p’ | p (vurgulu) |
| ჟ | zh | j |
| რ | r | r |
| ს | s | s |
| ტ | t’ | t (vurgulu) |
| უ | u | u |
| ფ | p | p |
| ქ | k | k |
| ღ | gh | - |
| ყ | q’ | - |
| შ | sh | ş |
| ჩ | ch | ç |
| ც | ts | ts |
| ძ | dz | dz |
| წ | ts’ | ts (vurgulu) |
| ჭ | ch’ | ç (vurgulu) |
| ხ | kh | h (boğazdan) |
| ჯ | j | c |
| ჰ | h | h |
Sayılar
1-10 :
ერთი (Erti), ორი (Ori), სამი (Sami), ოთხი (Otkhi), ხუთი (Khuti), ექვსი (Ekvsi), შვიდი (Şvidi), რვა (Rva), ცხრა (Tskhra), ათი (Ati)
11-20 :
თერთმეტი (Tertmet'i), თორმეტი (Tormet'i), ცამეტი (Tsamet'i), თოთხმეტი (Totkhmet'i), თხუთმეტი (Tkhutmet'i), თექვსმეტი (Tekvsmet'i), ჩვიდმეტი (Çvidmet'i), თვრამეტი (Tvramet'i), ცხრამეტი (Tskhramet'i), ოცი (Otsi)
20 ve üzeri :
20 - ოცი (Otsi) 30 - ოცდაათი (Otsdaati) 40 - ორმოცი (Ormotsi) 50 - ორმოცდაათი (Ormotsdaati) 60 - სამოცი (Samotsi) 70 - სამოცდაათი (Samotsdaati) 80 - ოთხმოცი (Otkhmotsi) 90 - ოთხმოცდაათი (Otkhmotsdaati) 100 - ასი (Asi) 1000 - ათასი (Atasi)
Birden fazla sessizle başlayan sözcükler
Gürcüce adlar ve sıfatlar iki veya daha fazla sessizle başlayabilir. In
- İki sessizle başlayan sözcükler:
- წყალი, (ts'qali), "su"
- სწორი, (sts'ori), "doğru"
- რძე, (rdze), "süt"
- თმა, (tma), "saç"
- მთა, (mta), "dağ"
- ცხენი, (tsxeni), "at"
- Üç sessizle başlayan pek çok sözcük vardır:
- თქვენ, (tkven), "siz (çoğul)"
- მწვანე, (mts'vane), "yeşil"
- ცხვირი, (tsxviri), "burun"
- ტკბილი, (t'k'bili), "tatlı"
- მტკივნეული, (mt'k'ivneuli), "sancılı"
- ჩრდილოეთი, (çrdiloeti), "kuzey"
- Gürcüce'de dört sessizle başlayan sözcük de vardır.
- მკვლელი, (mk'vleli), "katil"
- მკვდარი, (mk'vdari), "ölü"
- მთვრალი, (mtvrali), "sarhoş"
- Gürcüce'de beş sessizle başlayan sözcük de vardır.
- წვრთნა (ts'vrtna), "idman"
Metin örneği
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin Gürcüce 1. maddesi:
| “ | ყველა ადამიანი იბადება თავისუფალი და თანასწორი თავისი ღირსებითა და უფლებებით. მათ მინიჭებული აქვთ გონება და სინდისი და ერთმანეთის მიმართ უნდა იქცეოდნენ ძმობის სულისკვეთებით. | „ |
- Latinizasyon:
q'vela adamiani ibadeba tavisupali da tanasts'ori tavisi ghirsebita da uplebebit. mat minich'ebuli akvt goneba da sindisi da ertmanetis mimart unda iktseodnen dzmobis sulisk'vetebit.
- Tercümesi:
Bütün insanlar özgür, onur ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdanla donatılmışlardır, birbirlerine kardeşlik anlayışıyla davranmalıdırlar.[5]
Gürcüceye başka dillerin etkisi
Gürcü dili, sözlü geleneğinde olduğu gibi yazılı geleneği boyunca da çeşitli dillerden sözcük almıştır. En çok sözcük aldığı dillerin başında, tarihsel etkileşim sırasına göre, Eski Yunanca, Farsça, Arapça ve Türkçedir. Bu ilk üç dilden geçen sözcükler daha çok yazı dilinde yer alırken, Türkçe kökenli sözcükler, özellikte Osmanlı etkisinde kalan Güneybatı Gürcistan bölgelerine konuşma diline girmiştir. Burada Arap, Fars ve Türk dillerinden Gürcü yazı diline geçen sözcükler örnek olarak verilmiştir.
- ბაღი baği < Türk. bağ
- გემი gemi < Türk. gemi
- უსტაბაში usṭabaši < Türk. ustabaşı
- ოლქი olki < Türk. ülke
- იალქანი ialkani < Türk. yelken
- უთო uto < Türk. ütü
- ბაქლავა baklava < Türk. baklava
- ქოფაკი kopak'i < Türk. köpek
- ყაბალახი q'abalaxi < Türk. kalpak
- ყუთი q'uti < Türk. kutu
- ოთახი otaxi < Türk. oda < Eski Türk. otağ (Çadır)
- ოჯახი ocaxi < Türk. ocak (aile)
- ბაღჩა bağça < Türk. bahçe < Fars. باغچه bâğça
- ბურღული burğuli < Türk. bulgur < Fars. برغل burğul
- ისპანახი isp'anaxi < Türk. ıspanak < Fars. إسپناخ ispanâx
- კალა k'ala < Türk. kalay < Fars. قلاعى kalâ'i
- კალამი k'alami < Türk. kalem < Arap. قلم kalam
- ლალი lali < Türk. lal < Arap. لعل la'l, ayrıca Gürcüce'de ჭიაფერი ç'iaperi sözcüğü de kullanılır.
- საათი saat'i < Türk. saat < Arap. ساعة sâ'at
- საბაბი sababi < Türk. sebep < Arap. سبب sabab
- სიმი simi < Türk. sim < Fars. سيم sîm
- სინი sini < Türk. sini < Fars. سينى sînî
- სურა sura < Türk. sürahi < Arap. صراح surâh
- ტახტი t'axt'i < Türk. taht < Fars. تخت taxt
- ფანჯარა pancara < Türk. pencere < Fars. پنجره pancara
- ფინჯანი pincani < Türk. fincan < Fars. فنجان fincân
- ფირუზი piruzi < Türk. firuze < Fars. فيروز fîrûza
- ქამარი kamari < Türk. kemer < Fars. كمر kamar
- ქაფქირი kapkiri < Türk. kevgir < Fars. كفگير kafgîr
- ხანჯალი xancali < Türk. hançer < Fars. حنجر hancar
- ხორთუმი xortumi < Türk. hortum < Fars. خرتوم xurtûm
- ჯავშანი cavşani < Türk. cevşen < Arap. جوشن cavşan
- ჩანთა çanta < Türk. çanta
- დარდი dardi < Türk. dert < Fars. درد dard
- ადათი adati < Türk. adet, gelenek, görenek < Arap. عادة â'dat, resmî Gürcüce'de İngilizce tradition sözcüğünden alıntı olan ტრადიცია t'raditsia kullanılır.
Kaynakça
- ^ "Georgian". Ethnologue, 18th ed. (İngilizce). 2015. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2015.
Population 3,900,000 in Georgia (1993 UBS). Population total all countries: 4,237,010. Ethnic population: 3,980,000 (1993 UBS).
- ^ Kenneth Katzner, The Languages of the World 15 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ISBN 9781134532889, 2002, page 118(İngilizce)"Georgian .. is spoken by about 4 million there"
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
- ^ "Glottolog 4.1 - Georgic". glottolog.org. 12 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
- ^ "About Georgia: Georgian Alphabet". 2 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2010.
Dış bağlantılar
- Yabancı Kelimeler Sözlüğü (Gürcüce) 15 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Açıklamalı Gürcüce Sözlük (Gürcüce) 7 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Gürcücenin Güney Diyalektlerinde Türkçe Kelimeler (Gürcüce) 14 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
