İçeriğe atla

Guçince

Guçince
Gwich’in
Ana dili olanlarABD (Alaska) ve Kanada (Kuzeybatı Toprakları, Yukon)
Konuşan sayısı770 (Kanada 1998 Sayımı)  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Denesey
Na-Dene
Eyak-Atabask
Atabask
Kuzey
  • Guçince
Yazı sistemiLatin (Kuzey Atabask varyantı)
Dil kodları
ISO 639-2gwi
ISO 639-3gwi
9: Guçin coğrafyası

Guçince ya da Guçin dili (kendilerince Gwich’in; İngilizce Gwich’in, Kutchin), ABD'de Alaska eyaletinde ve Kanada'da Kuzeybatı Toprakları ile Yukon bölgelerinde Guçinlerin konuştuğu Atabask dillerinden bir Kızılderili dilidir.

En yakın akrabası ve güney komşusu Hancadır. Alaska'da kuzey ve kuzeybatısında Eskimo dillerinden İnyupikçe, Atabask dillerinden batısında Koyukonca ve güneybatısında da Aşağı Tananaca ile komşudur. Kanada'da kuzeyde Eskimo dillerinden Batı Kanada İnuitçesi, Atabask dillerinden güneyde Kuzey Tuçoncası ve doğuda Satuca (Kaşogotinece) ile komşudur.

Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.000 kişilik nüfustan 150 kadarı, Kanada'daki 1.900 kişilik nüfustan ise 400 tanesi anadillerini konuşabiliyor.[1] Resmî dil olduğu Kuzeybatı Toprakları'nda (2397 etnik nüfustan 310'u konuşabiliyor, 250'si anadili olarak, 40'ı da evinde kullanıyor[2]) tehlike altındaki dillerden biri olup okul eğitimine ciddi ve resmî yaklaşım[3] dilin geleceği için umut vericidir.

Diyalekt ve kabileler

Alaska ve Kanada Guçincesi birbirinden iki farklı yazı kullanmalarıyla ayrılır. Alaska'daki Guçinler Council of Athabascan Tribal Governments, Yukon'dakiler Vuntut Gwitchin First Nation, Kuzeybatı Topraklarındakiler ise Gwich’in Tribal Council adı altında idari birlik oluşturur. Aşağıdaki listedeki diyalektler aynı zamanda kabile adlarıdır.

  • Alaska Guçincesi (İngilizce Alaskan Gwich’in, Alaska dialects) : Alaska'nın Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde.
    • Dihaii Gwich’in.
    • Neetsʼąįį Gwich’in. Arctic Village (Vashraii K’oo) yöresinde konuşulur. Adları 'residents of the north side' anlamına gelir.
    • Dendu Gwich’in. Birch Creek (Deenduu) yöresinde konuşulur. Adları 'foothill mountain people' anlamına gelir.
    • Draan’jik Gwich’in. Black River yakınlarındaki Chalkyitsik yöresinde konuşulur. Adları 'Black River people' anlamına gelir.
    • Danzhit Hanlaih Gwich’in. Circle (Dan Zhit Haainlaii) yöresinde konuşulur. Adları 'water flowing out of the mountains' anlamına gelir.
    • Gwich’yaa Gwich’in. Fort Yukon (Gwichyaa Zhee) ile Venetie (Viihtaii) yörelerinde konuşulur. Adları 'people of the flats' anlamına gelir.
  • Kanada Guçincesi (İngilizce Canadian Gwich’in, Canadian dialects)
    • Van Tat Gwich’in. Yukon bölgesindeki Old Crow yöresinde konuşulur. Adları 'people who live among the lakes' anlamına gelir.
      • Old Crow dialect
      • Peel River dialect
    • Dagudh Gwich’in. Yukon bölgesinde konuşulur.
    • Teetł’it Gwich’in. Kuzeybatı Topraklarında Fort McPherson (Teetł’it Zheh) yöresinde konuşulur. Adları 'people of the head waters' anlamına gelir.
    • Gwichya Gwich’in. Kuzeybatı Topraklarında Tsiigehtchic (eski adı: Arctic Red River) yöresinde konuşulur. Adları 'people of the flats' anlamına gelir.
    • Edhiitat Gwich’in. Kuzeybatı Topraklarında Aklavik yöresinde konuşulur. Adları 'delta people' anlamına gelir.
    • Nihtat Gwich’in. Kuzeybatı Topraklarında İnuvik yöresinde konuşulur. Adları 'mixed people' anlamına gelir.

Eğitim

1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Guçin öğrencilerin sayısı :[4]

Okul Bölgesi Anadilini konuşabilenler Konuşamayanlar Toplam öğrenci sayısı
Fairbanks 1 33 34
Yukon Flats 22 179 201
TOPLAM 23 212 235

Örnekler

  • łuk balık
  • vadzaih rengeyiği
  • dzhiig kuş
  • kʼaii söğüt
  • shin yaz
  • khaii kış
  • zhoh kar
  • tshin yağmur
  • kʼoh bulut
  • ihłak bir
  • neekaii iki
  • tik üç
  • daang dört
  • ihłoogwinlìʼ beş
  • shizheh evim
  • nizheh evin
  • vizheh evi
  • nakhwazheh evimiz, eviniz
  • guuzheh evleri
  • Drin gwiinzii İyi günler
  • Dinjii Zhuh kʼyùu lèe ginįįkhìi ? Yerlice biliyor musun ?
  • Ąhą̀, Dinjii Zhuh kʼyùu lèe ginihkhìi Evet, Yerlice biliyorum.
  • Neenjit dàgòonchʼùu ? Nasılsın ?

Guçince ay adları[5]

  • shreedrin takvim
  • shreenanh ay
  • Ch'anjaa / Ahtr'aii Shree Choo Ocak
  • Veegwaadhat / Ahtr'aii Shree Tsal Şubat
  • Ch'izhin Zhrii Mart
  • Ch'ikee Zhrii Nisan
  • Gwiluu Zhrii Mart
  • Vanan Ch'iighoo Haziran
  • Òuk Choo Zhrii Temmuz
  • Khii Zhrii Ağustos
  • Dinjik Zhrii Eylül
  • Vadzaih Zhrii Ekim
  • Divii Zhrii Kasım
  • Ch'atsal Aralık

Ayrıca bakınız

Dipnotlar

  1. ^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2010. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Nisan 2010. 
  4. ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2010. 
  5. ^ "Native Languages: Months" (PDF). 9 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Eylül 2010. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Atabask dilleri</span>

Atabask dilleri, Athabaska dilleri ya da Dene dilleri olarak da bilinen bu grup, Sibirya kökenli Na-Dene dilleri ailesinin en büyük grubudur ve Eyakça ile birlikte bir üst grupta toplanırlar. Atabasklar tarafından konuşulurlar. Kanada ve Alaska'da yoğundurlar. ABD'nin Kuzey Pasifik kıyılarında ve orta güney bölgelerinden Meksika'nın kuzey sınır bölgelerine kadar adacıklar olarak yer alırlar. Coğrafi konumları baz alınarak Kuzey Atabask dilleri, Pasifik Atabask dilleri ve Güney Atabask dilleri biçiminde üç alt grupta toplanırlar. Apaçi ve Navahoların dilleri son grupta yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Na-Dene dilleri</span>

Na-Dene dilleri, Kuzey Amerika'da Na-Dene Kızılderilileri tarafından, ABD, Kanada ve ufak bir kısmı da Meksika’da konuşulan diller ailesidir.

<span class="mw-page-title-main">Hanca</span>

Hanca ya da Han dili, ABD'nin Alaska eyaletinde ve Kanada'nın Yukon bölgesinde Alaska Atabasklarından Hanlar tarafından konuşulan Atabask dillerinden yok olmak üzere olan Kızılderili dilidir. Guçince ile Yukarı Tananaca arasında bir dil olup en yakın akrabası Guçincedir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 60 kişilik nüfustan 12 kadarı, Kanada'daki 250 kişilik nüfustan ise 7 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

Aşağı Tananaca ya da Aşağı Tanana dili [kendilerince Benhti Kokht’ana Kenaga’; İngilizce Lower Tanana, Tanana, Minto], ABD'nin Alaska eyaletinde içbölgelerdeki Tanana ırmağının (Tthʼituʼ) aşağı kısımlarında Minto (Menhti) ile Nenana yörelerinde yaşayan Aşağı Tananalar tarafından konuşulan Atabask dillerinin Tanana dilleri grubundan yok olma tehlikesindeki Kızılderili dilidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 400 kişilik nüfustan 25 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

Tlingitçe ya da Tlingit dili, ABD'de Alaska'da, ufak bir kısmı da Washington'da ve Kanada'da eyalatlerinde yaşayan Kıyı Tlingitleri ile İç Tlingitleri tarafından konuşulan Na-Dene dillerinden tehlike altındaki Kızılderili dilidir. Grup içinde tek başına alt grupta toplanır. Diğer alt grubu Eyak-Atabask dilleri oluşturur. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise ancak 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Atabaskları</span>

Alaska Atabaskları ya da Alaska Deneleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Kuzey Atabasklarından, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan birini oluştururlar. Dil temelinde 11 ayrı halk olarak, Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar biçiminde sınıflandırılır. Toplam nüfusları yaklaşık 6.400 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En çok nüfusa sahip olanlar Koyukonlar ile Guçinlerdir. Siyasi, idari ve kültürel açıdan ABD'deki diğer Atabasklardan ayrılırlar. Kanada'daki aynı alt grupta yer alan Kanada Atabasklarına dilce ve kültürce daha yakındırlar ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Kuzey, batı ve güneyden Eskimo halklarına, doğudan ise ırkdaşı olan Kanada Atabasklarıyla komşudurlar. Eskimolara komşu olanlar Eskimo kültüründen kısmen etkilenmişlerdir. Rus Alaskası döneminde Ruslarla karşılaşan Alaska Atabaskları içinde en çok Ruslaşanlar Pasifik kıyısındaki Denağinalardır. Ekonomik rahatlamaya 1971 yılında kabul edilen Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) ile kavuşmuşlar ve aynı dönemde dil ve kültürlerini serbest kullanma ve eyaletçe korunma haklarını da elde etmişlerdir. Günümüzde Ahtna ve Denağina haricindeki Alaska Atabasklarının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucusu 1962 yılından beri Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen kabile birliğidir. ABD'deki bütün Amerika yerlileri gibi Alaska Atabasklarının da eğitim, sağlık ve idaresinden ABD İçişleri Bakanlığı bünyesinde Amerika Birleşik Devletleri'nin yönetimine ait Bureau of Indian Affairs dairesi sorumludur.

<span class="mw-page-title-main">Atabasklar</span>

Atabasklar, Atabask halkları, Atabask Kızılderilileri, Athabaskalar ya da Deneler, Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubundan dilleri konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist-şamanist Kızılderili halkları. Toplam nüfusları yaklaşık 200.000 kişidir ve çoğunluğu Navaholar oluşturur. En yakın akrabaları birlikte dilce bir üst grup oluşturan Eyaklar, en uzak akrabaları ise Eyak-Atabask dillerine paralel Na-Dene dillerinin diğer ana grubunu oluşturan Tlingitlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Deneler</span>

Deneler ya da Doğu Atabaskları, Kanada'nın doğusunda Kuzeybatı Toprakları, Alberta, Saskatchewan, Manitoba ve Nunavut eyalet ve topraklarında yaşayan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik Kızılderilileri kültür grubundan Atabask Kızılderili halkı. Dil temelinde 4 ayrı halka ayrılırlar: Denetalar, Sahtular, Tlınçonlar, Sarıbıçaklar, Denesulineler. Diğer Kanada Kızılderilileri gibi Deneler de yasal olarak Kızılderili rezervi adı verilen kamp benzeri toplama yerleşimlerde yaşamak zorundadırlar. 2006 sayımına göre 11.130 kadarı anadillerini konuşabiliyor

<span class="mw-page-title-main">Yukon Nehri</span>

Yukon,, Kuzey Amerika'nın kuzeybatısındaki en önemli su yollarından biri olan nehirdir ve Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaleti ile Kanada'da bulunur. Britanya Kolombiyası'nın kuzeyinden doğan nehir, Kanada'da Yukon Topraklarını geçerek Alaska'ya girer ve İç Alaska'yı doğudan batıya ortadan geçerek Bering Denizi'ne dökülür. Uzunluğu 3,190 km dir. Nehrin su toplama havzasının toplam alanı Teksas ya da Alberta eyaletinden % 25 daha büyüktür. Alaska'da Yukon Nehrine dökülen en büyük nehir Tanana Nehridir.

<span class="mw-page-title-main">Tanana Chiefs Conference</span>

Tanana Chiefs Conference, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska denen coğrafi bölgesinde Güney Alaska Atabaskları haricindeki 10.000 den fazla bütün Alaska Atabaskları denen yerli kabile üyelerine sağlık, eğitim, istihdam, toplumsal ihtiyaçlar, doğal kaynak proğramları ile aile hizmetleri sunan kâr amacı gütmeyen yerel şirketler birliği (konsorsiyum). Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden kâr amaçlı Doyon, Limited'in etki alanındaki 42 köyde 41 geleneksel kabile yapılanmasına göre faaliyet gösterir. Bugün TCC, üye kabilelerin siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucu olmuştur. Adını Tanana Nehrinden alır.

<span class="mw-page-title-main">Guçinler</span>

Guçinler ya da Kuçinler, Kuzey Kutup Dairesinde kabaca 65° ve 69° Kuzey enlemde, 130° ve 150° Batı boylamında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kuzeydoğusunda İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon Nehri civarında ve Kanada'nın Yukon ile Kuzeybatı Toprakları bölgelerinde yaşayan, rengeyiği avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist, şimdi ise Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Guçinleri ya da Batı Guçinleri ile Kanada Guçinleri ya da Doğu Guçinleri olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Alaska'da nüfusça Koyukonlardan sonra en büyük ikinci Atabask halkıdır. En yakın akrabaları dilce birlikte grup oluşturan Alaska ve Kanada Hanlarıdır. 2010 yılındaki nüfusları 9.000 kişidir ve anadillerini akıcı biçimde konuşabilenlerin sayısı UNESCO'ya göre 400 kişidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.000 kişilik nüfustan 150 kadarı, Kanada'daki 1.900 kişilik nüfustan ise 400 tanesi anadillerini konuşabiliyor. Huş kabuğundan kano ve kar ayakkabısı yapımıyla, iki yönlü kızaklarıyla, oklu kirpinin dikenleriyle yapılan kirpi işi ile karmaşık ve süslü boncuk işi (naagąįį) bezemeleriyle tanınırlar. Günümüzde avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

Guçin ya da Kuçin/Kuchin/Gwichin/Gwich'in/Gwich'in/Gwitchin şu anlamlara gelebilir:

Kuzey Atabask dilleri, Kuzey Amerika'nın kuzeybatısında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan Alaska Atabaskları ile batı Kanada'da Kanada Atabaskları tarafından konuşulan ve 29 dilden oluşan Atabask dillerinin bir alt grubudur.

<span class="mw-page-title-main">Circle, Alaska</span>

Circle, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Guçinlerce meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 280,3 km2 olan yerleşimin nüfusu 2000 yılına göre nüfusu 100 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Venetie, Alaska</span> ABDnin Alaska eyaletindeki yerleşim

Venetie — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Guçinlerce meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 54.0 km² olan yerleşimin nüfusu 2000 yılına göre nüfusu 202 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Fort Yukon, Alaska</span>

Fort Yukon — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Guçinlerce meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 19.2 km² olan yerleşimin nüfusu 2010 yılına göre nüfusu 583 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Chalkyitsik, Alaska</span>

Chalkyitsik — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Guçinlerce meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 23.5 km² olan yerleşimin nüfusu 2000 yılına göre nüfusu 83 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Black Nehri, Alaska</span>

Black Nehri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska coğrafi bölgesinde Yukon-Koyukuk Census Area sayım ilçesinde bulunan 250 km uzuluğunda bir nehir.

<span class="mw-page-title-main">Arctic Village, Alaska</span>

Arctic Village — Amerika Birleşik Devletleri ne bağlı Alaska eyaletinin Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinde Alaska Atabasklarından Guçinlerce meskun olan bir sayım yerleşimi. Toplam alanı 180.9 km² olan yerleşimin nüfusu 2000 yılına göre nüfusu 152 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Porcupine Nehri</span>

Porcupine Nehri, Kanada'nın Yukon topraklarında Dawson City'den çıkıp Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska coğrafi bölgesinde Yukon-Koyukuk Census Area sayım ilçesinde bulunan Yukon Nehrine dökülen 916 km uzuluğunda bir nehir.