Grigori Zass
| Grigori Hristoforoviç Zass | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Grigori Hristoforoviç Zass 29 Nisan 1797 Kurlandiya, Rus İmparatorluğu |
| Ölüm | 04 Aralık 1883 (86 yaşında) Kurlandiya, Rus İmparatorluğu |
| Bağlılığı |  Rus İmparatorluğu[1][2] |
| Branşı |  Rus İmparatorluk Ordusu |
| Hizmet yılları |
|
| Rütbesi | Süvari Generali |
| Komutası |
|
| Çatışma/savaşları | Napolyon Savaşları 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı Rus-Çerkes Savaşı 1848 Macar Devrimi Kırım Savaşı |
| Ödülleri | Aziz Yorgi Nişanı Aziz Vladimir Nişanı Azize Anna Nişanı Aziz Stanislaus Nişanı Aziz Yorgi Haçı Üstün Cesaret Adına Altın Silah Ödülü |
Grigori Zass (Zats veya Sass olarak da yazılır; 1797-1883; Rusça: Григорий Христофорович Засс), Rus İmparatorluk generali.[3][4][5] Napolyon Savaşlarına katıldı, Rus-Çerkes Savaşı sırasında başkomutan oldu ve Çerkes Soykırımı'nda önemli bir rol oynadı.[6] Diri diri yakmak, kelle toplamak,[6][7][8] kafaları kazığa geçirmek,[9][10] çocukları diri diri gömmek,[11] köy yakmak, hastalık yaymak ve toplu tecavüz gibi yöntemler kullandı.[6][12][13] Zass'ın komuta döneminde Çerkeslere yönelik sistematik katliamlar artış gösterdi.[9] Armavir şehrinin kurucusudur.[3] Rus kaynaklarında "Kafkasya Savaşı kahramanı" olarak anılır.[14]
2003'te Rusya'nın Zass'ın heykelini tarihî Çerkesya topraklarına dikmesi dünya çapında Çerkeslerden tepki çekti.[14][15][16][17]
Biyografi
İlk yılları
Georg Hristof Zass ve Annette Kettler'in çocuğu olarak[14] 29 Nisan 1797'de[18] Kurlandiya'da dünyaya geldi.[19] Mensup olduğu Zass ailesi kökleri Vestfalya'ya dayanan ve Rus İmparatorluğuna bağlı bir soylu aileydi. Özel bir eğitim kurumunda yetiştirildi.[14] On beş yaşındayken babası onu çaylak olarak Rus ordusunun hizmetine soktu. 1813'te Grodno Hussar bölüğüne katıldı.[18]
Kariyer
Askerlik dönemi
Napolyon Savaşları
Zass hızla Rus ordusunun saflarında yükseldi. İlk savaşı olan Leipzig Savaşı'nda gelecek vadeden bir asker olarak dikkatleri üzerine çekti, terfi aldı.[18] Altıncı Koalisyon Savaşı'na pek çok cephede katıldı. Dresden, Kulm ve Leipzig'de savaştı. Ardından Kuzeydoğu Fransa'ya gitti. Yüz Gün sırasında Rus ordusundaydı. Napolyon Savaşlarının sona ermesinden sonra Pskov Cuirassier Alayı'nda görev yaptı. 1820'de Novgorod bölümüne transfer edildi.[18]
Rus-Türk Savaşı (1828-1829)
1820'de Rus-Çerkes Savaşı'nda savaşan Nizhny Novgorod Dragoon Alayı'na transfer oldu. 1828-1829 Rus-Türk Savaşı'na katıldı.[18][20]
Komutanlık dönemi
Kafkasya'ya gelişi
1830'da Zas, Rus-Türk Savaşı'ndaki başarısının bir sonucu olarak Mozdok Kazak Alayı'nın komutasını aldı.[18] Bu alayla Kafkas yerlilerine karşı birkaç başarılı sefer düzenledi. 1832'de Çeçenlere karşı bir savaşın sonucunda albaylığa terfi etti.[18][21]
Rus-Çerkes Savaşı
1833'te Rus-Çerkes Savaşı'nın bir cephesi olan Kuban Hattı'nın Batalpashinsky bölümünün komutanlığına atandı.[22] Daha önce Kafkasya'da zaman geçirmiş olduğundan, Kafkasyalıların askeri gelenekleri hakkında bilgi sahibiydi. Dağ savaşı taktiklerinde ustalaşmak için zaman harcadı. Zass, Çerkesleri, özellikle Almanlar ve Ruslar olmak üzere "Avrupa Irkından" daha aşağı insanlar olarak görüyordu.[23] Daha sonra stratejileri soykırımsal olarak nitelendirildi[24] ve Nazi yöntemleriyle kıyaslandı.[6][25]
1829-1848'de Kafkasya'daki savaşa katılan Decembrist V. Tolstoy onun hakkında şunları yazdı:[26]
Zass bir istisnaydı. Tek bir eğitim ve iman belirtisi dahi olmayan bir adam... Herhangi bir yerli [Kafkas] kabilesini cezalandırmak gerektiğinde, Velyaminov tarafından bu görev ona verilirdi. Geri kalan zamanlarda ise, derler ya, tasmalı tutulurdu...
Çerkes folklörü, Zass'tan böyle bahsediyordu:[27]
Aniden gelen bir kasırga gibi, bir hırsız gibi sinsice yaklaşıyor üzerimize. Köyleri yok ediyor şimşek gibi, geceleri dağlarda dolaşır: evleri küle çevirir, anaların feryadına kulak asmaz. Bu kötüler bizden esir alır, kadınlarımız ve çocuklarımız dahil! Allah'ım! Müminleri duy! Bizi Zass'tan, onunla olan korkunç savaştan kurtar!
Düzenli olarak casus çalıştıran bir entrika adamı olarak biliniyordu. Çok sayıda casustan alınan verilere dayanarak önlemler almaya başladı. Çerkes topraklarına yapılan saldırılarda da bilgiye önem veriyordu. Şahsen öldürdüğü tüm Çerkeslerin bir listesini tutuyordu ve adamları barınak olarak hizmet edebilecek her şeyi yok ediyor, çiftlikleri yıkıyor ve düşman yiyecek bulamasın diye çiftlik hayvanlarını öldürüyordu. Çerkesler hakkındaki inanılmaz farkındalığı ona Çerkesler arasında büyülü bir statü kazandırmıştı. Bazı Çerkes din adamları onun İblis'in vücut bulmuş hali olduğuna inanıyorlardı. Daha sonraki Çerkes folklorunda Şeytan'ın adı Zass'tır.[20]
Zass'ın ana taktiği saldırılara orantısız biçimde cevap vermekti, küçük bir Çerkes saldırısına karşılık yıl boyunca onlarca köyün yok edilmesiyle sonulanan bir "ceza seferi" başlatabilirdi. Ona göre Çerkeslerle baş etmenin tek yolu onları korkutmaktı. Zass, Çerkesleri psikolojik olarak "terörize" etmeyi amaçlıyordu; halkı sürekli korku altında tuttu.[10] Zass, diri diri yakmak, kelle toplamak,[6][7] kafaları kazığa geçirmek,[9][10] çocukları diri diri gömmek,[11] köy yakmak, salgın hastalıklar yaymak ve toplu tecavüz dahil olmak üzere bu düşünceye dayanan yöntemler kullandı.[6][12][13] Kopmuş Çerkes vücut parçalarından oluşan bir koleksiyona sahipti.[6][28] Böylece Çerkesler arasında korku ve şok yayarak onları teslim olmaya zorluyordu. Bu yöntemin başarısı nedeniyle başkomutan olarak atandı ve tam yetki verildi.[22]
Decembrist Lorer ile yaptığı görüşmede Zass şunları söyledi:[18][29]
Rusya ne pahasına olursa olsun Kafkasya'yı fethetmek istiyor. Onlar düşmanımızken, korkuyu ve gök gürültüsünü kullanmazsak ne yapabiliriz? ... Burası hayırseverlik yeri değil. Köyleri yağmalamak ve yakmak, Alexey Petroviç Yermolov'un bizden daha fazlasını yapmayı başardığı tek şey bu. Bugün bile adı dağlarda korkuyla anılıyor ve küçük çocuklar bundan korkuyor.
Zass, düşmanın moraline çok dikkat ediyordu. Raporlarında sık sık köylerin yok edilmesiyle övünür, sivillerin toplu öldürülmesini şiirsel bir üslupla yüceltirdi.[30] Raporlarında yaygın olarak "köy yerle bir edildi", "köyle birlikte direnenler ateş ve kılıçla bir oldu", "köy halkı tamamen yok edildi" gibi ifadeler bulunmaktadır. Zass, Berlin'deki anatomi profesörü arkadaşlarına kopmuş Çerkes vücut parçaları gönderdi.[31]
Rus subay Nikolay İvanoviç Lorer, Zass'ın çadırında Çerkes kafaları topladığını ve etlerini kaynattığını söyledi.[6] Ayrıca çadırının dışında bir tepede mızraklara saplanmış Çerkes kafaları vardı. Çerkes kültüründe insanın başıyla birlikte gömülmesi gerektiğine dair bir inanç vardı, bu nedenle Zass, Çerkes kellelerini toplamaktan ve asla geri vermemekten veya onları yüksek fiyatlara satmaktan özel bir zevk alıyordu. Savaştan sonra Ruslar Çerkes kellelerini keserek Zass'a ulaştırıyordu.[32][33][34] Zass'ın ordusu, kendi isteği üzerine eski suçlulardan oluşuyordu. Kuvvetlerinin Çerkeslerle istediklerini yapmasına izin verdi.
Ağustos 1833'te Zass, Çerkes topraklarına ilk seferini yönetti. Köylerin yanı sıra birden fazla kasaba da yok edildi. Ağustos - Ekim 1833'te birkaç Trans-Kuban seferi daha yaptı. Kuban ve Laba nehirleri yakınındaki Çerkes köylerini sistematik olarak yok etti ve araziyi yeniden yerleşimi zorlaştıracak şekilde değiştirdi.[18][35]
Kasım ve Aralık ayları arasında Besleney bölgesine saldırdı. Besleney'in başkenti Qanoqo köyü de dahil olmak üzere Besleney bölgesindeki çoğu yerleşim yerini yok etti. Bu saldırıdan raporunda şöyle bahseti:[18]
Daha sonra askerler ve atlarından inen Kozaklar üzerlerine saldırdı, süngü veya kılıçlarla neredeyse hepsini öldürdü ve daha sonra yağmalanan köyü yaktı.
Aralık 1833'ün ortalarında Zass, iki Besleney Çerkes köyüne daha saldırdı. Raporunda hayatta kalanları aç bırakma planını yazdı:[18][18]
Saman ve darı rezervlerini yaktım... böylece onları hayvan besleme ve saklama fırsatından mahrum bıraktım.
1834-1835 yılları arasında özellikle Abzeh, Besleney ve Şapsığ bölgelerinde Çerkes nüfusunu yok etmeye devam etti.[18] 1834'te Albay Zass, General Rosen'e Çerkesya seferini detaylandıran bir rapor gönderdi:[36]
…Ot toplamaya giden üç vahşi dağlı yakaladım. Gönüllü olarak bize teslim olmak istemediler, ben de yok edilmelerini emrettim.…
Daha sonra bir mahalleyi nasıl yok ettiğini anlatıyor:[36]
…Vahşiler paniğe kapıldı ve silahlarını geride bırakarak evlerinden kaçmaya başladı. Ormana kaçmaya çalıştılar ama çoğu Kozaklar tarafından öldürüldü… Askerler savaşa hazır dizildi, top mermileriyle temizlik devam etti ve oraya iki piyade tugayı gönderdim. Ancak sadece 11 tanesini daha canlı yakalayabildiler ve geri kalanlar ya öldürüldü ya da yakıldı. İşte böyle mahalleyi yıkıp yıktık…
Zass liderliğindeki alayların askeri başarıları, yüksek komuta tarafından büyük beğeni topladı ve Zass ödüllendirildi. 1835'te terfi etti. Tüm Kuban hattı emrine verildi. 1836'nın sonlarında Çerkesya Ermenileri Rusya'ya bağlılıklarını ilan ettiler ve Zass'tan kendilerine yaşayacak bir yer vermesini istediler. 1839'da Zass bir Ermeni kolonisi kurdu. Ermenilere yer açmak için Çerkes köyleri yok edildi. Bu yıl Armavir'in resmi kuruluş yılı olarak kabul edilmektedir.
Ekim 1836'da General Zass, Çerkes komutan Canbolat Boletoqo'ya barış yapmak istediğini bildirdi. Boletoqo şartları kabul etti ve kararlaştırılan tarihte, Zass'ın Prochnyi Okop kalesindeki karargahına giderken, Kuban Nehri'nin kıyısındaki ormanda saklanan bir Rus keskin nişancı tarafından öldürüldü. Bu Zass'ın planlarından birisiydi, böylece Çerkeslerin en başarılı komutanlarından birini yok etmiş oldu.[22]
1838'de Zass, ciddi şekilde hasta olduğuna dair yanlış söylentiler yaydı, ardından öldüğüne dair sahte haberler yaydı. Çerkesler onun ölümünü kutlarken, aniden "dirilen" Zass, iki köyü yerle bir eden bir baskın başlattı.[18][35] 1836'da tümgeneralliğe ve 1840'ta korgeneralliğe terfi etti ve Kafkas hattının sağ kanadının şefi olarak atandı.[18] Onun inisiyatifiyle yeni tahkimatlar yapılmaya başlandı (bunlardan birinin adı "Zassovsky").[14]
Mart 1842'de Zass ovadaki köylere saldırdı. Ferz nehri önünde Zass'ın ordusu ağır kayıplar vererek geri çekildi. 1842'de Zass, aralarında Pavel Grabbe'nin de bulunduğu üstleriyle bir tartışma yaşadı. 1843'e gelindiğinde Rus köyleri Urupskaya, Voznesenskaya, Chemlykskaya ve Labinskaya'yı kurdu ve köyler arasında kaleler inşa etti. Bu yıl ağır bir hastalık kaparak emekli oldu.[18]
1848 Macar Devrimi
Rusya Çarı I. Nicholas, Mart 1849'da, Macaristan'daki huzursuzluğa karşı Franz Joseph'e yardım etmek için yaklaşık 8.000 askerden oluşan bir Rus ordusu topladı.[37]
1849'da Zass hizmete döndü ve 3. Kolordu'nun Öncü Kuvvetlerine komuta ederek Macaristan'daki sefere katıldı.[38] Rusya, 8 Nisan 1849'da Transilvanya'yı işgal etti.[37] Ancak Güney Karpat dağ geçitlerini (Transilvanya ve Eflak sınırı boyunca) geçerken, Polonya doğumlu bir General olan Józef Bem liderliğindeki büyük bir Macar devrimci ordusu tarafından karşılandılar.[39] Zass, Weitzen ve Debrecen savaşlarına katıldı.
Kafkas Ordusunda Yedek
Zass'ın ordudan ayrılmayı reddetmesi sonucunda önceki hizmetlerinin takdiri olarak, Çar II. Alexander, Zass'ın Kafkas Ordusu'nda sembolik olarak hizmete alınmasını emretti.[40]
Ölüm
Zass, 1883'te 86 yaşında öldü.[18]
Miras ve tartışma
Richmond gibi yazarlar Zass'ı bir soykırımcı olarak tanımlıyor ve Nazi generalleri ile kıyaslıyor.[6][25] Çerkes soykırımı hakkında konuşan Çerkes tarihçiler, aktivistler ve halk, sıklıkla General Zass'ın eylemlerine atıfta bulunuyor. Bu bağlamda General Zass sadist ve fanatik olarak nitelendiriliyor.[41] Rus tarihçiler, Zass'ın askeri yeteneklerini vurguluyor ve onun acımasız taktiklerini savaşın gereklilikleri olarak yorumluyor. Ayrıca Çerkes muhaliflerinin Zass'a duyduğu saygıyı gösteren örnekler de veriliyor.[41]
2003'te Rusya'nın Zass'ın heykelini tarihî Çerkesya topraklarına dikmesi dünya çapında Çerkeslerden tepki çekti.[14][15][16][17][18] Temmuz 2023'te "General Zass" isimli bir enerji içeceğinin üretilmesine Kafkasya'da satılmasına tepki gösterdiler.[42][43]
Kaynakça
- ^ "ZASS Grigory Khristoforovich fon (1797-1883), baron, general ot kavalerii, geroy Kavkazskoy voyny" ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797-1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны. Encyclopedia of Germans of Russia. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
Emperor Alexander II ordered Sass to be enlisted
- ^ "Zass Grigory Khristoforovich" Засс Григорий Христофорович. Caucasian Knot. 20 Mayıs 2014. 23 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
1864, G. H. von Sass was again called up for service by Alexander II
- ^ a b Щербина Ф. А. История Армавира и черкесо-горцев. — Екатеринодар: Электро-тип. т-во «Печатник», 1916.
- ^ Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 23 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797-1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". enc.rusdeutsch.ru. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ a b c d e f g h i Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2023.
- ^ a b Koobak, Redi; Tlostanova, Madina; Thapar-Björkert, Suruchi (22 Mart 2021). Postcolonial and Postsocialist Dialogues: Intersections, Opacities, Challenges in Feminist Theorizing and Practice (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-000-36152-0. 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ Cooper, Elizabeth K. Comment on Transitional Constitutionalism: Politics and Law in Russia Since 1993 Symposium on Legal Reform in Russia.
- ^ a b c Daniel Zander: Der Völkermord des Zaren. Russlands Krieg gegen die Tscherkessen im Kaukasus 1765–1864. S. 237–246. Unter Saß gab es mehr und systematisch wiederholte Massaker in Tscherkessendörfern. Sein „Markenzeichen“ war das Aufspießen der Köpfe getöteter Feinde an den Toren der Festungen der Kaukasuslinie.
- ^ a b c Bashqawi, Adel (2017). Circassia: Born to Be Free (İngilizce). ISBN 9781543447651. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2023.
- ^ a b Service, BU News (21 Mayıs 2021). "Special Report: The Plight of the Circassians". Boston University News Service (İngilizce). 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2023.
- ^ a b "Jembulat Bolotoko: The Prince of Princes (Part One)". Jamestown (İngilizce). 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.
- ^ a b Ibid., p. 420.
- ^ a b c d e f "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797–1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". Encyclopedia of Germans of Russia (Rusça). 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.
- ^ a b "New Monuments of Russian Heroes of Russian-Circassian War Anger Circassians". Jamestown (İngilizce). 13 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021.
- ^ a b P., T. (2020). "Çerkeslerden Rusya'ya: Kolonyalist politikalarınız nefret ekiyor". Bianet. 14 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ a b "Too Far, Too Fast: Sochi, Tourism and Conflict in the Caucasus" (PDF). Europe Report, 228. 30 Ocak 2014. 17 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Ağustos 2023.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Узел, Кавказский. "Засс Григорий Христофорович". Кавказский Узел. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.
- ^ "'Genealogisches Handbuch der kurländischen Ritterschaft". www.digitale-sammlungen.de. 20 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ekim 2023.
- ^ a b "ZASS Grigory Khristoforovich fon (1797-1883), baron, general ot kavalerii, geroy Kavkazskoy voyny" ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797-1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны. enc.rusdeutsch.ru. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2021.
- ^ Parkhomenko, Vladimir V. (2014). "G. H. ZASS ON BATALPASHINSK PLOT LINE KUBAN (1833-1835)". NEWSLETTER OF NORTH-CAUCASUS FEDERAL UNIVERSITY. 0 (3): 164-167. ISSN 2307-907X. 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ a b c "Jembulat Bolotoko: The Prince of Princes (Part One)". Jamestown (İngilizce). 25 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2021.
- ^ Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2023.
- ^ Yasar, Murat (2015). "Review of The Circassian Genocide". The Russian Review. 74 (2): 328-330. ISSN 0036-0341. 4 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2023.
- ^ a b Zhemukhov, Sufian (2014). "The Circassian Genocide. By Walter Richmond. Genocide, Political Violence, Human Rights Series. New Brunswick: Rutgers University Press, 2013.218 pp. Notes. Bibliography. Index. Maps. $29.95, paper". Slavic Review (İngilizce). 73 (2): 393-395. doi:10.5612/slavicreview.73.2.393. ISSN 0037-6779.
- ^ Толстой В. С. Характеристики русских генералов на Кавказе
- ^ Этнографический очерк черкесского народа. Составил генерального штаба подполковник барон Сталь в 1852 году // Кавказский сборник, Том 21. 1900
- ^ Dönmez, Yılmaz (31 Mayıs 2018). "General Zass'ın Kızının Adigeler Tarafından Kaçırılışı". ÇERKES-FED. 14 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021.
- ^ Н. И. Лорер. Записки моего времени. - М.: Правда, 1988.
- ^ "Огромное значение Засс уделял воздействию на моральное состояние противника. В его рапортах часто встречались сообщения: «аул истреблён до основания», «сопротивляющиеся вместе с аулом преданы огню и мечу», «в пламени аула погибли жители» и т. д. В разговоре с декабристом Лорером, фон Засс сказал: «Россия хочет покорить Кавказ во что бы то ни стало. С народами, нашими неприятелями, чем взять, как не страхом и грозой?… Тут не годится филантропия, и Ермолов, вешая беспощадно, грабя и сожигая аулы, только этим и успевал более нашего. Ещё до сих пор имя его с трепетом произносится в горах, и им пугают маленьких детей». Также Лорер упоминает, что «в поддержание проповедуемой Зассом идеи страха на нарочно насыпанном кургане у Прочного Окопа при Зассе постоянно на пиках торчали черкесские головы, и бороды их развевались по ветру»."
- ^ Bashqawi, Adel (2017). Circassia: Born to Be Free. ISBN 978-1543447651.
- ^ Bullough, Oliver (2010). Let Our Fame Be Great: Journeys Among the Defiant People of the Caucasus. Basic Books. s. 60. ISBN 978-0465022571.
- ^ Treisman, Daniel (2011). The Return: Russia's Journey from Gorbachev to Medvedev (illustrated, reprint bas.). Simon and Schuster. s. 455. ISBN 978-1416560722.
- ^ "THE REPORTS AND THE TESTIMONIES ABOUT RUSSIAN – CIRCASSIAN WAR AND THE CIRCASSIAN GENOCIDE". Circassian World. 3 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2021.
- ^ a b Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб.: т-во И. В. Сытина, 1911—1915.
- ^ a b Colonel Grigory Zass. Letter to Baron Rosen. 25 Feb. 1834. P. Boutkov, Materials for the New History of the Caucasus – Part I
- ^ a b Marx, Karl; Engels, Friedrich. "Neue Rheinsche Zeitung [From the Theatre of War]". Collected Works (Almanca). 9. 8 April 1849 pages 242, 262. 9 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797-1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". Encyclopedia of Germans of Russia. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
- ^ Eugene Horváth, "Russia and the Hungarian Revolution (1848-9)". Slavonic and East European Review 12.36 (1934): 628-645. online 28 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "ЗАСС Григорий Христофорович фон (1797-1883), барон, генерал от кавалерии, герой Кавказской войны". Encyclopedia of Germans of Russia. 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022.
- ^ a b Анзор Остахов. Перспективные акценты в дискуссионном процессе по черкесскому вопросу (III). - Сайт "Научного Общества Кавказоведов", 16.04.2013 г.
- ^ World, Abkhaz (18 Temmuz 2023). "Beverage Brand 'General Zass' Sparks Outrage in Circassian Community". Abkhaz World | History, Culture & Politics of Abkhazia (İngilizce). 18 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2023.
- ^ "İçecek markası 'General Zass' Çerkes toplumunda tepkiye neden oldu - ghuaze". 18 Temmuz 2023. 18 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2023.
Ek kaynaklar
- Атарщиков Г. Заметки старого кавказца. О боевой и административной деятельности на Кавказе генерал-лейтенанта барона Григория Христофоровича Засса. (Сырой материал для истории покорения Кавказа) // Военный сборник, 1870. № 8. С. 309–333; РБС; Луночкин А., Михайлов А. Большая война. Григорий Засс и Яков Бакланов // Родина. 2000. № 1–2. С.94–99.
