Gnetales

Gnetales
Welwitschie (Welwitschia mirabilis)
Biyolojik sınıflandırma
Âlem: Plantae Şube: Tracheophyta Bölüm: Gnetophyta Sınıf: Gnetopsida Takım: Gnetales

Gnetales Gnetopsida sınıfına bağlı bir bitki takımıdır.

Odunsu veya sarılıcı bitkilerdir. Bu takım yaklaşık 80 tür ihtiva eder. Gövdeleri basit veya dallanmıştır. Bu takımın mensupları diğer Gymnospermlerden farklı olarak odun yapılarında trakeler ve sklerankima lifleri de ihtiva ederler. Çiçekler tek eşeyli ve basit periyantlıdır. Mikrosporofiller Angiospermlerin Stamenlerine benzerler. Dişi çiçeklerde atrop birer tohum taslağı bulunur, arkegonlar sadece Ephedraceae familyası mensuplarında mevcut diğerlerinde değildir. Diğerlerinde yumurta hücresi veya yumurta nukleusuna kadar indirgenmiştir. Gnetales mensupları Angiosperm’ler ile gymnosperm’ler arasında geçit teşkil ederler.

• Bu takım birbirinden çok farklı özellikte ayrı 3 familyaya ayrılarak incelenir.

Bu familya tek cins ve tek tür ihtiva eder (monotipik). Welwitschia mirabilis; Angola ve Güneybatı Afrika’da mevcuttur. Bitkiler pancarı andıran kalın ve kısa aynı zamanda yumru şeklinde gövdeye sahiptirler. Yaprakları karşılıklı bir çift ve şeritsi, uzunlukları 3 m’yi bulur. Yapraklar uç kısımdan çürür ve tabandan büyümeye devam eder. Bitkinin hayatı boyunca ilk meydana gelen yapraklar üzerinde kalır. Bitkiler dioik, kozalak şeklinde çiçek durumu teşkil ederler. Tohumlar 2 kotiledonlu, etlenmez, kuru kalır ve geniş kanatlar taşır.

• Bu familyanın tek cinsi Welwitschia’dır. Güney Afrika’da özellikle çöllerde yayılış gösteren tek türü Welwitschiaceae mirabilis’dir.

Bu familyanın tek cinsi Ephedra’dır. Bu cinsin de dünyada 40 türü mevcuttur.

Ephedra türleri Akdeniz Bölgesinden Orta Asya'ya kadar yayılmıştır. Münferit olarak Orta Avrupa, Kuzey Amerika ve Güney Amerika'da mevcuttur.

Genellikle kurak yerlerde yayılmış zengin dallanma göstermiştir, dekussat dizilişli, küçük pulsu yapraklar ihtiva eden, çalı şeklinde bitkilerdir. Genellikle dioiktirler.

Erkek çiçekler, tek veya çiçek durumu halinde, kısa sürgünlerden braktelerin koltuğundan çıkarlar ve basit ihtiva ederler.

Dişi çiçekler kısa sürgünlerin ucunda 2-3’lü gruplar halinde, pulsu brakte çiftleri ile çevrilidirler. Her çiçek 2 örtü yaprağın birleşmesinden meydana gelen bir periyant halindedir. Çiçekler tek tohum taslağı (ovül) ihtiva ederler.

Bunlarda Angiosperm’lerdeki çift döllenmeyi andırırlar. Erkek gametlerden biri yumurta hücresi ile birleşir, diğeri karın kanal hücresi ile birleşir. Tohumları ekseriye kanatlı veya etlenen braktelerle çevrilidir.

Ephedra yurdumuzda 3 türle temsil edilmektedir.

• Ephedra major, Orta Anadolu, Akdeniz Bölgesinden batı Himalayalara kadar yayılmıştır.
• Ephedra distachya, Yurdumuzda Akdeniz Bölgesi, Orta ve Doğu Anadolu Bölgelerinde dağınık ollarak bulunur. Orta Avrupa, Güney ve Orta Asya’dan Sibirya’ya kadar yayılmıştır.
• Ephedra campylopoda, Anadolu’da yer yer bulunur. Kıbrıs ve Batı Suriye’de mevcuttur.

Bu familyanın da tek cinsi Gnetum’dur. 40 kadar tür ihtiva eder.

Daha çok Tropik Asya, Tropik Batı Afrika ve Amazon Bölgesinde yayılmışlardır. Genellikle sarılıcı bitkiler, nadiren ağaç şeklindedirler. Bunların çiçekli bitkilerinkine benzer şekilde geniş yapraklara sahiptir. Dioik olan ağaçların çiçekleri tek eşeylidir.

Erkek çiçekler başak şeklinde, kat kat daireler şeklinde sıralanmış ve her katın tabanını bir çift brakte teşkil eder. Mikrosporofiller Stamenlere benzer.

Dişi çiçekler kat kat sıralanmış çiçek durumları şeklindedir. Her katın tabanında yaka şeklinde birleşmiş brakte çiftleri bulunur. Her çiçek dıştan içe doğru iç içe geçmiş boru şeklinde 2 perigon, uzun ve ucu çiçekten dışarıya uzanan integüment ve bir atrop tohum taslağı ihtiva eder. Döllenmede 2 sperma nukleusu 2 yumurta hücresi ile birleşir ve meydana gelen zigotlardan oluşan embriyolardan sadece bir tanesi gelişir. Bunların tohumlarının dış kısmı etli, iç kısmı sert bir örtü ile çevrilidir, bakkayı andırır. Türlerin çoğunun tohumları yenir.

Önemli türleri:

• Gnetum gnemon
• Gnetum latifolium

• Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Tohumlu Biktiler Sistematiği Ders Notları,
  Prof. Dr. Osman BEYAZOĞLU, TRABZON, 2007
• Simson, M.G. Plant Systematics. Elsevier Academic Pres. Kaliforniya, 2006
• Seçmen, Ö. ve Ark. Tohumlu Bitkiler Sistematiği. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitapları Serisi, No.116, İzmir, 2000

• Gnetales21 Ocak 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Gnetales17 Şubat 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• NCBI Taksonomi tarayıcı

Wikimedia Commons'ta Gnetales ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur Vikitür'de Gnetales ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.