İçeriğe atla

Gezegen bilimi

Gezegen bilimi (veya gezegenoloji), gezegenlerin (Dünya dahil), gök cisimlerinin (uydular, asteroitler, kuyruklu yıldızlar gibi) ve gezegen sistemlerinin (özellikle Güneş Sistemi'ndekiler) ve bunların oluşum süreçlerinin bilimsel olarak incelenmesidir.

Mikrometeoroidlerden gaz devlerine kadar değişen büyüklükteki nesneleri inceler ve bunların bileşimlerini, dinamiklerini, oluşumlarını, karşılıklı ilişkilerini ve tarihlerini belirlemeyi amaçlar. Başlangıçta astronomi ve yer bilimlerinden doğan ve günümüzde gezegen jeolojisi, kozmokimya, atmosfer bilimi, fizik, oşinografi, hidroloji, teorik gezegen bilimi, buzulbilim ve ötegezegen bilimi gibi birçok disiplini içeren güçlü bir disiplinler arası alandır.[1] Müttefik disiplinler arasında Güneş'in Güneş Sistemi cisimleri üzerindeki etkileriyle ilgilenen uzay fiziği ve astrobiyoloji yer alır.

1993'e kadar gezegen biliminin incelediği konular, saydığımız cisimlerin sadece Güneş Sistemi'ne ait olanlarıyla ilgiliydi. Güneşdışı gezegenlerin keşfiyle araştırma konusu büyük ölçüde genişledi. O zamandan bu yana nötron yıldızları etrâfında dönen gezegenler gibi egzotik güneşdışı cisimleri de kapsamaktadır.

Planetolojinin metotları Dünya'dan veya uzaydan yapılan ölçümlerdir. Bilhassa astronominin ışık, kızılötesi ve radarla resimleyen teknikleri kullanılır, araştırılacak cisimlere uzay araçları gönderilir ve bunlardan geri gelen örnekler (şimdiye kadar sâdece Ay, Güneş rüzgârı ve bir kuyruklu yıldızdan böyle örnekler vardır), meteoritler v.sö. laboratuvarlarda incelenir. Ayrıca teorik bazda modellere göre hesaplamalar yapılır ve fikir yürütülür.

Planetolojide analojiyle yeni bir sonuca varmak önemlidir. Bu sonuçlar için kaynak bilimler glasyoloji, hidroloji, jeofizik, jeoloji, meteoroloji, mineraloji, sismoloji, vulkanoloji gibi bilim dallarıdır.

Planetoloji, geleneksel Dünya bilimleriyle akraba olmasına ve ondan oluşmasına rağmen astronomiyle yakın bağlantıları vardır. Mesela gezegenlerin nasıl oluştuğu yörünge parametreleriyle ilgilidir.

Planetoloji, ayrıca egzobiolojiyle de ilgilenir. Planetolojik uzay uçuşları, Mars'a gönderilen Viking ve yakın zamandaki Satürn ve Titan'a gönderilen Cassini-Huygens gibi araçlar, deneyler yaparak güneşdışı biyolojide var olan soruları cevaplandırmaya çalışırlar.

Kurguda

Frank Herbert'in 1965 tarihli Bilimkurgu Romanı Dune'da, ana ikincil karakter Liet-Kynes, babası Pardot Kynes'ten miras kalan bir pozisyon olan kurgusal gezegen Arrakis için “İmparatorluk Gezegenbilimcisi” olarak hizmet vermektedir.[2] Bu rolde, bir gezegenbilimci, ekolog, jeolog, meteorolog ve biyolog becerilerinin yanı sıra insan sosyolojisinin temel anlayışlarına sahip olarak tanımlanmaktadır.[2][3] Gezegenbilimciler bu uzmanlıklarını tüm gezegenlerin incelenmesine uygularlar.[2][3] Dune serisinde gezegenbilimciler gezegensel kaynakları anlamak ve dünyalaştırma veya diğer gezegen ölçeğindeki mühendislik projelerini planlamak için istihdam edilirler.[2][3] Dune'daki bu kurgusal konum, gezegen bilimini çevreleyen söylem üzerinde etkili olmuş ve bir yazar tarafından ilgili disiplinler içinde bir “mihenk taşı” olarak anılmıştır.[4] Bir örnekte, Sybil P. Seitzinger tarafından Nature dergisinde yayınlanan bir yayın, Dune'daki kurgusal rol hakkında kısa bir girişle başlar ve Dünya'daki insan faaliyetlerini yönetmeye yardımcı olmak için Liet-Kyenes'e benzer becerilere sahip bireyleri atamayı düşünmemiz gerektiğini önerir.[5]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Taylor, Stuart Ross (29 Temmuz 2004). "Why can't planets be like stars?". Nature. 430 (6999). s. 509. Bibcode:2004Natur.430..509T. doi:10.1038/430509a Özgürce erişilebilir. PMID 15282586. 
  2. ^ a b c d Herbert, Frank (1965). Dune. 1. Chilton Books. ISBN 0441172717. 
  3. ^ a b c Herbert, Brian; Anderson, Kevin J. (1 Ağustos 2000). Dune: House Atreides. 1. Spectra. ISBN 0553580272. 
  4. ^ Buse, Katherine (2010). Cortiel, Jeanne; Hanke, Christine; Hutta, Jan Simon; Milburn, Colin (Ed.). Practices of Speculation Chapter 2: The Working Planetologist. Germany: Transcript Verlag. ss. 51–76. ISBN 978-3-8394-4751-2. 
  5. ^ Seitzinger, Sybil (1 Aralık 2020). "A sustainable planet needs scientists to think ahead". Nature. 468 (601). s. 601. doi:10.1038/468601a Özgürce erişilebilir. PMID 21124410. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Astronomi</span> kökenleri, evrimleri, fiziksel ve kimyasal özellikleri ile gök cisimlerini açıklamaya çalışmak üzere gözleyen bilim dalı

Astronomi, gök bilimi ya da gökbilim gök cisimlerinin kökenlerini, evrimlerini, fiziksel ve kimyasal özelliklerini açıklamaya çalışan doğa bilimi dalıdır. Astronominin sınırlı ve özel bir alanı olan gök mekaniği ile karıştırılmaması gerekir. Astronomi daha açık bir deyişle, yörüngesel cisimleri ve Dünya atmosferinin dışında gerçekleşen, yıldızlar, gezegenler, kuyrukluyıldızlar, kutup ışıkları, gökadalar ve kozmik mikrodalga arkaalan ışınımı gibi gözlemlenebilir tüm olay ve olguları inceleyen bilim dalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Güneş Sistemi</span> Güneş ve Güneş merkezli astronomik cisimler

Güneş Sistemi, Güneş'in kütleçekim kuvvetiyle yörüngede tutulan ve çeşitli gök cisimlerinden oluşmuş bir sistemdir. Güneş ve 8 gezegen ile onların doğruluğu onaylanmış 150 uydusu, 5 cüce gezegen ile onların bilinen toplam 8 uydusu ve milyarlarca küçük gök cisminden oluşur. Küçük cisimler kategorisine asteroitler, Kuiper Kuşağı cisimleri, kuyruklu yıldızlar, gök taşları ve gezegenler arası toz girer.

<span class="mw-page-title-main">Güneş Sistemi'ndeki cisimlerin listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Aşağıda Güneş Sistemi'ndeki cisimlerin Güneş'ten uzaklıklarına göre sıralanmış bir listesi bulunmaktadır. Çapı 500 km'den küçük cisimler listeye alınmamıştır.

<span class="mw-page-title-main">Gezegen</span> bir yıldız veya yıldız kalıntısının yörüngesinde dolanan gök cismi

Gezegen; genellikle bir yıldız, yıldız kalıntısı ya da kahverengi cücenin yörüngesinde bulunan, yuvarlak hâle gelmiş bir astronomik cisimdir. Uluslararası Astronomi Birliğinin (IAU) tanımına göre Güneş Sistemi'nde sekiz gezegen bulunur. Bunlar, karasal gezegenler Merkür, Venüs, Dünya ve Mars; dev gezegenler Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün'dür. Gezegen oluşumu için bilimsel açıdan mevcut en iyi teori, bir bulutsunun kendi içine çökmesi sonucu bir yıldızlararası bulut meydana getirdiğini ve yıldızlararası bulutun da bir önyıldız ve bunun yörüngesinde dönen bir öngezegen diski oluşturduğunu öne süren bulutsu hipotezidir. Gezegenler bu disk içinde, kütleçekiminin etkisiyle maddelerin kademeli olarak birikmesi sonucu, yığılma (akresyon) olarak adlandırılan süreçte büyürler.

<span class="mw-page-title-main">Astronom</span> gök cisimlerini inceleyen bilim insanı

Astronom, astrofizikçi ya da gök bilimci, Dünya'nın kapsamı dışındaki belirli bir soru veya alan üzerine çalışan astronomi alanında uzmanlaşmış bir bilim insanıdır. Gözlemsel veya teorik astronomide yıldızlar, gezegenler, uydular, kuyruklu yıldızlar ve gökadalar gibi astronomik nesneleri gözlemlerler. Astronomların çalıştığı konular veya alanlar arasında gezegen bilimi, güneş astronomisi, yıldızların kökeni veya evrimi ile gökadaların oluşumu gibi konular yer alır. İlgili ancak farklı bir konu olan fiziksel kozmoloji ise Evren'i bir bütün olarak inceler.

<span class="mw-page-title-main">2006 yeni gezegen tanımı</span>

Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) Ağustos 2006'da Güneş Sistemi'ndeki bir gezegenin aşağıdaki özelliklere sahip bir gök cismi olduğunu tanımlamıştır:

  1. Güneş etrafında yörüngede olması,
  2. Hidrostatik dengeye sahip olacak kadar kütleye sahip olması ve
  3. Yörüngesi etrafındaki "bölgeyi temizlemiş" olması.
<span class="mw-page-title-main">Doğa bilimleri</span> doğal dünyayı inceleyen bilim dalları

Doğa bilimleri, gözlem ve deneylerden elde edilen ampirik kanıtlara dayalı olarak doğal olayların tanımlanması, anlaşılması ve tahmin edilmesiyle ilgilenen bilim dallarından biridir. Akran değerlendirmesi ve bulguların tekrarlanabilirliği gibi mekanizmalar, bilimsel ilerlemelerin geçerliliğini sağlamaya çalışmak için kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Ötegezegen</span> Güneş Sistemi dışındaki gezegenler.

Ötegezegen veya Güneş dışı gezegen, Güneş'in baskın kütleçekim etkisinin dışında başka bir yıldızın veya kahverengi cücenin kütleçekim etkisi içinde olan gezegensel bir gök cismidir. Bir ötegezegenin ilk muhtemel kanıtı 1917 yılında kaydedilmiş, fakat o zamanlar bu şekilde kabul edilmemişti. Tespitin ilk teyidi 1992 yılında gerçekleşmiştir. 1988'de tespit edilen farklı bir gezegen ise 2003 yılında doğrulandı. 20 Ağustos 2024 itibarıyla, 4.963 gezegen sisteminde varlığı doğrulanmış 7.255 ötegezegen bulunmaktadır ve bu gezegen sistemlerinden 1.015 kadarı birden fazla gezegene sahiptir. James Webb Uzay Teleskobu'nun (JWST) daha fazla ötegezegen keşfetmesi ve bunların bileşimleri, çevresel koşulları ve yaşam potansiyelleri gibi özellikleri hakkında daha fazla fikir vermesi beklenmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Küçük Güneş Sistemi cismi</span>

Küçük Güneş Sistemi Cismi, 2006 yılındaki kararla Uluslararası Astronomi Birliği'nce (UAB) tanımlanan güneş sisteminde bulunup ne gezegen, ne de cüce gezegen olan bir cisimdir:

Güneş'in etrafından dönen diğer cisimlere topluca "Küçük Güneş Sistemi Cismi" olarak telmih edilecek... Bunlar, şu anda Güneş Sistemi'nin çoğu asteroitlerini, çoğu Neptün-ötesi cisimleri (NÖC), kuyruklu yıldızlar ve diğer küçük cisimleri içerir.

<span class="mw-page-title-main">Kepler'in gezegensel hareket yasaları</span>

Kepler'in gezegensel hareket yasaları, Güneş Sisteminde bulunan gezegenlerin hareketlerini açıklayan üç matematiksel yasadır. Alman matematikçi ve astronom Johannes Kepler (1572-1630) tarafından keşfedilmişlerdir.

Astronomik cisim ya da gök cismi gözlemlenebilir evrenin içindeki cisimlerin genel adıdır. Bu cisimleri astronominin dalı olan morfoloji inceler. Gökteki cisimlerin bazıları sabitken bazıları yörüngelerinde döner.

<span class="mw-page-title-main">Antik Yunan astronomisi</span>

Yunan astronomisi klasik antik dönemde Yunan dilinde yazılmıştır ve antik Yunan, Helenistik, Greko-Romen ve geç dönem antik çağlarını kapsar. Yunanca, Helenistik dönemden Büyük İskender'in fethini takip eden süreçte bilimin dili haline geldiği için antik Yunan astronomisi coğrafi sınırları aşmıştır. Bu yüzden Helenistik astronomi olarak da adlandırılır. Helenistik ve Roma dönemleri boyunca Yunan olan veya olmayan birçok astronom, çalışmalarını Yunan geleneklerini kullanarak Ptolemaios krallığındaki İskenderiye kütüphanesini de içeren büyük bir enstitüde yürütüyordu.

<span class="mw-page-title-main">Gezegen sistemi</span> bir yıldızın yörüngesinde dolaşan ve yıldız olmayan nesne kümesi

Gezegen sistemi, bir yıldız veya yıldız sistemi çevresindeki yörüngede kütleçekimi ile sınırlanmış yıldız olmayan nesneler kümesidir. Genel olarak, bu sistemler cüce gezegenler, asteroitler, doğal uydular, meteoroitler, kuyruklu yıldızlar, gezegenler ve çöküntü çemberleri gibi cisimlerden oluşabilir, ancak bir veya daha fazla gezegen içeren sistemler bir gezegen sistemini oluştururlar. Güneş, Dünya'yı içeren gezegen sistemi ile birlikte Güneş Sistemi olarak bilinmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Küçük gezegen</span>

Uluslararası Astronomi Birliği'ne (IAU) göre küçük gezegen, Güneş'in etrafında doğrudan yörüngede dönen ve ne gezegen ne de kuyruklu yıldız olarak sınıflandırılmayan bir gök cismidir. IAU, 2006 yılından önce resmen küçük gezegen terimini kullanmaktaydı, fakat o yıl yapılan toplantıda küçük gezegenler ve kuyruklu yıldızlar; cüce gezegenler ve Küçük Güneş Sistemi Cisimleri (SSSB) olarak yeniden sınıflandırıldı.

<span class="mw-page-title-main">Atmosfer bilimi</span> atmosferin incelenmesi ile ilgilenen bilim türü

Atmosfer bilimi, Dünya atmosferi ve içinde gerçekleşen fiziksel süreçlerinin incelenmesidir. Meteorolojinin kapsamında atmosferik kimya ve atmosfer fiziği bulunmasıyla beraber, ana odağı hava tahminidir. İklim bilimi, hem doğal hem de antropojenik iklim değişkenliği nedeniyle ortalama iklimleri ve bunların zaman içerisindeki değişimlerini tanımlayan atmosferik değişikliklerin incelenmesidir. Aeronomi, ayrışma ve iyonlaşmanın önem arz ettiği atmosfer üst katmanlarının incelenmesidir. Atmosfer bilimi, gezegen bilimi alanına, güneş sistemindeki gezegenlerin ve doğal uyduların atmosferlerinin incelenmesine kadar genişletilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Reta Beebe</span> Amerikalı astronom ve yazar

Reta F. Beebe, Amerikalı astronom, yazar ve popüler bilimcidir. Jüpiter ve Satürn gezegenleri konusunda uzmandır ve Jüpiter: Dev Gezegen kitabının yazarıdır. New Mexico Eyalet Üniversitesi Astronomi Bölümü'nde fahri profesör ve 2010 yılında NASA Olağanüstü Kamu Hizmeti madalyası sahibidir.

<span class="mw-page-title-main">Astronomik nesneler listeleri</span> Vikimedya liste maddesi

Burada listelenen listeler, astronomik nesne türüne göre gruplandırılmış astronomi listelerin toplu bir listesidir.

<span class="mw-page-title-main">Güneş Sistemi'nin ana hatları</span> genel bakış ve başlık listesi

Aşağıda yer alan ana hat, Güneş Sistemi'ne genel bir bakış ve güncel bir rehber olarak hazırlanmıştır:

Gök cisimlerinin kutupları, gökkürenin gök kutuplarıyla ilişkili dönme eksenlerine göre belirlenir. Bu gök cisimleri arasında yıldızlar, gezegenler, cüce gezegenler; kuyruklu yıldızlar ve küçük gezegenler gibi küçük Güneş Sistemi cisimleri; doğal uydular ve küçük gezegen uyduları yer alır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.