Geniş zaman

Geniş zaman, dilbilgisinde bir eylemin ya da durumun geçmişte, şu anda ve gelecekte gerçekleştiğini belirten zaman yapısı. Geniş zaman yapısı, eylem veya durumun ne zaman başladığını ya da ne zaman biteceğini bildirmez, sadece gerçekleştiğine dair bilgi verir.

Türkçede geniş zaman kipi fiil cümlelerinde fiil köküne -r, -ir veya -er eki eklenerek oluşturulur.^[1] Türkiye Türkçesinde geniş zaman kipinin damak uyumu ve dudak uyumu gereği altı biçim birimciği kullanılmaktadır.^[2] Ses uyumlarına göre ek üzerinde gerekli düzenlemeler yapılır.

• Güneş doğudan doğar.
• Dişlerimi günde üç kez fırçalarım.
• Kapalı havalar beni hüzünlendirir.

Geniş zaman eki ünlü ile biten fiillerde -r şeklindedir:

• oku+r, dinle+r, ye+r, anla+r, kuru+r

Ünsüz ile biten fiillerde ise -ir, -ır, -er veya -ar hâlindedir.

• al+ır, dayan+ır, gel+ir, işit+ir, bil+ir
• duy+ar, bak+ar, çal+ar, öp+er, hissed+er, kur+ar

Geniş zaman kipinin olumsuz hâli -me olumsuzluk eki, -z geniş zaman eki (1. şahıslar hariç) ve (varsa) ilgili şahıs eki ile oluşturulur:^[3]

• gelme+m, gelme+z+sin, gelme+z; gelme+yiz, gelme+z+siniz, gelme+z+(ler)
• Bu ip bu kadar ağırlığı taşımaz. (3. tekil şahıs için şahıs eki yoktur.)
• Ben coğrafyadan hiç anlamam. (1. tekil ve çoğul şahıslarda -z geniş zaman eki düşer.)

Türkçenin bazı ağızlarında -İstanbul Türkçesinden farklı olarak- geniş zaman kipinde 1. çoğul şahıs eki olarak -iz yerine -ik kullanılır:

• Yarın size uğrarık. ("uğrarız" yerine)

Bu tür kullanımda olumsuz kip oluşturulurken -z eki de düşmez:

• Biz bunu istemezik. ("istemeyiz" yerine)

İsim cümlelerinde geniş zaman, yüklem görevi yapan isim soylu sözcüğe -dir ek-fiili eklenerek oluşturulur. Bir tespiti, durumu veya olguyu bildirmek için kullanılır. Koşaç ya da bildirme eki olarak da bilinen -dir eki çoğunlukla (özellikle konuşma dilinde) gizli durumdadır:

• Bu çiçekler çok güzel(dir).
• Evimizin kapısı dut ağacındandır.
• Kibrit kutusu masanın üzerinde (dir). (Bu kullanım -dir ekinin "ihtimal" belirtmek amacıyla kullanımı ile karıştırılmamalıdır.)

Olumsuz hali değil koşacı ile oluşturulur:

• Okul binamız pek yeni değil(dir).

Geniş zaman kipi soru cümlelerinde bazen istek veya rica anlamında kullanılır:

• Kapıyı kapatır mısın?
• Geçerken şunu eve bırakır mısın?

Geniş zaman kipi Türkçede bazen -özellikle biyografilerde ve kurgusal eserlerde- geçmiş zamanı belirtmek için kullanılır:

• Üç kardeşin en küçüğü olan sanatçı, mutlu bir çocukluk dönemi geçirir.
• Romanın kahramanı olan genç adam, 1920'lerde küçük bir köyde doğar.

Geniş zaman kipi bazen -özellikle konuşma dilinde- gelecek zamanı belirtmek için kullanılır. Ancak bu kullanım gelecek zaman kipi kadar kesinlik arzetmez:

• Yarın işten çıkınca size uğrarım. (güçlü olasılık belirtir)
• Yarın işten çıkınca size uğrayacağım. (kesinlik belirtir)

Türkçede -yor eki ile oluşturulan şimdiki zaman kipi, bazen geniş zaman anlamında kullanılır:

• Ablam bir süpermarkette çalışıyor.

Yukarıdaki örnekte konuşmacı öznenin eylemi "şu anda" değil; belirsiz, geniş bir zamanda yaptığını kastetmektedir. Bu nedenle yukarıda cümle "zaman bakımından" aşağıdaki geniş zaman kipindeki cümle ile aynıdır:

• Ablam bir süpermarkette çalışır.

• http://eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/TDE204U.pdf^[]
• http://web.deu.edu.tr/befdergi/14.pdf^[]
• https://web.archive.org/web/20111110094243/http://www.turkdili.selcuk.edu.tr/sunu/cumlebilgisi.pps
• https://web.archive.org/web/20160306014032/http://egitim.erciyes.edu.tr/~arak/3.TurkceOgreniyorum.com/TurkceDilbilgisiSunu/17.cumlenin_turleri_ve_ogeleri.ppt