Gelibolulu Mustafa Âlî
Gelibolulu Mustafa Âlî (28 Nisan 1541, Gelibolu - 1600, Cidde), Osmanlı bir şair, yazar ve tarihçidir.
Yaşamı
28 Nisan 1541 tarihinde Gelibolu'da doğmuştur. Babası Ahmed adında, ticaretle uğraşan ve Hırvat kökenli olduğu düşünülen bir mühtedidir. (Gelibolulu Mustafa Âlî, Mustafa İsen, Ankara, 1988) Okula altı yaşında başlamış ve Habîb-i Hamidî'den Arapça, kendisi gibi Gelibolulu olan Surûrî'den tefsir ve fıkıh dersleri almıştır.
Şiire başlamasında hocası Surûrî'nin etkisi büyüktür. İlk şiirlerini "Çeşmî" mahlasıyla yazmış, sonraları "Âlî" adını kullanmıştır. Gelibolu'da başlayan öğrenim yaşantısı, sonraları İstanbul Rüstem Paşa, Haseki ve Semaniye medreselerinde devam etmiştir.
Eğitimini tamamlamasını takiben 1561 yılında Şehzade Selim'in (II. Selim) yanına kâtip olarak girmiştir. Bu sıralarda ilk eseri olan "Mihr ü Mâh" kaleme almıştır. Şehzade Selim'in yanındaki hizmeti 1563 yılına kadar devam etmiştir. Daha sonra Şam'a giderek Şam Beylerbeyi Lala Mustafa Paşa'nın dîvan kâtipliğini yapmıştır. Mustafa Paşa'nın Yemen'in fethiyle görevlendirilmesi üzerine Paşa'yla birlikte Mısır'a gitmiştir. Ancak, çeşitli siyasi nedenlerle her ikisi de görevlerinden azledilmiştir.
Mustafa Âlî, Manisa'ya vali olan Şehzade Murat'ın (III. Murat) yanına gitmiş ve onun sayesinde 1569'da İstanbul'a dönmüştür. O sırada yazdığı "Heft-Meclis" adlı eserini Sokollu Mehmed Paşa'ya sunmuş ve ardından Kilis Sancakbeyi olan Ferhad Bey'in yanına 1570'te dîvan kâtibi olarak gönderilmiştir. Ferhad Bey'in Bosna Beylerbeyi olmasıyla onunla birlikte 1574 yılında Banyaluka'ya gitmiştir.
II. Selim'in ölümüyle tahta çıkan III. Murat'tan himaye göreceğini umut ettiyse de, bu gerçekleşmemiştir. Ancak, Lala Mustafa Paşa ve Hoca Sadeddin Efendi'nin yardımlarıyla Halep'e tımar defterdarı olarak atanmıştır. Halep'te yazmış olduğu çeşitli eserleri Padişaha sunmak ve daha üst görevler almak düşüncesiyle tekrar İstanbul'a dönen Mustafa Âlî, bir kez daha istediğini elde edememiştir. Ardından, sırasıyla Erzurum Hazine Deftedarlığı ve Bağdat Mal Defterdarlığına atanmış; 1585 yılında ise bu görevine de son verilmiştir.
Uzun süre işsiz kalan Mustafa Âlî, 1588'de Sivas Defterdarlığına atanmış fakat bu görevi de kısa sürmüştür. 1599 yılına kadar Anadolu'da çeşitli görevlerde bulunmuştur. 1599'da atandığı Cidde Sancakbeyliği son görevi olmuş ve Mustafa Ali 1600 yılında Cidde'de ölmüştür. Mezarının Cidde'de olduğu bilinse de, tam yeri bilinmemektedir.
Eserleri
Tarih
- Künhü'l-Ahbâr
- Menâkıb-ı Hünerverân
- Hâlâtü'l-Kâhire mine'l-Âdâti'z-Zâhire
- Fusûlü'l-Hallü ve'l-Akd fî Usûli'l-Harcı ve'n-Nakd
- Nusretnâme: Lala Mustafa Paşa'nın divan kâtibi olarak hazır bulunduğu Gürcistan ve Şirvan Seferi ile Kars Kalesi inşaatı sırasında serdar adına yazdığı mektuplar ve bu devreye ait hadiselerin tasvirini bu eserinde toplamıştır. Öğrenci ve katiplere inşaat sanatını öğretmek üzere sade bir dille kaleme aldığını belirttiği bu eserin tezhipli ve minyatürlü bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi'nde (Hazine, nr. 1365) yer alır.
- Fursatnâme: Nusretnâme'nin zeyli mahiyetinde olup Lala Mustafa Paşa'nın yerine serdar olan Koca Sinan Paşa'nın 1580'de Tiflis'i takviye için yaptığı Gürcistan Seferi'ni tasvir eden bu eser ise yeni serdarın emriyle yazmıştır. Bu eserin Berlin Devlet Kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur. (M. Götz, IV, 214-218).
- Nâdirü'l-Mehârib
- Heft-Meclis
- Zübdetü't-Tevârih
- Mirkatü'l-Cihâd
- Câmiü'l-Buhûr der-Mecâlis-i Sûr
Edebi
- Dîvan
- Farsça Dîvan
- Mihr ü Mâh
- Mihr ü Vefâ
- Tuhfetü'l Uşşâk
- Riyâzü's-Sâlikin
Sosyoloji
- Nushatü's-Selâtin
- Mevâidü'n-Nefâis fî Kavâidi'l-Mecâlis
- Mehâsinü'l-Âdâb
- Hülâsatü'l-Ahvâl der-Letâif-i Mevâiz-i Sahîh-i Hâl
- Tuhfetü's-Sulehâ
Diğer
- Nevâdirü'l-Hikem
- Hakâyıku'l-Ekâlim
- Menşeü'l-İnşâ
- Münşeât
- Sultana öğütler
Kaynakça
- Nur Doğan, Ahmet Vefa (1999), Yaşamlarıyla ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi C.2 s.283-286 İstanbul:Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. ISBN 975-0800710
- İsen, Mustafa (1988) Gelibolulu Mustafa Âlî, Ankara,
