Garegin Njdeh
| Garegin Njdeh | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Garegin Ter-Harutyunyan 1 Ocak 1886 Güznüt, Erivan Guberniyası, Rus İmparatorluğu (şimdiki Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Azerbaycan) |
| Ölüm | 21 Aralık 1955 (69 yaşında) Vladimir, Rusya Federasyonu, Sovyetler Birliği |
| Defin yeri | Spitakavor Manastırı |
| Bağlılığı |  Taşnagsütün (1907-1937) Bulgaristan (1912-1913) Rus İmparatorluğu (1914-1917) Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti (1918-1920) Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti (1921) Nazi Almanyası (1942-1944) |
| Hizmet yılları | 1907-1921 1942-1944 |
| Rütbesi | Sparapet (Ermeni Başkomutanlarından) |
| Çatışma/savaşları | Birinci Balkan Savaşı İkinci Balkan Savaşı Ermeni Ulusal Hareketi Birinci Dünya Savaşı Kafkas Cephesi Azerbaycan-Ermenistan Savaşı (1918-1920) İkinci Dünya Savaşı |
| İmza | |
 | |
Garegin Ter-Harutyunyan veya savaşlardaki bilinen adıyla Garegin Njdeh (Njdeh Ermenicede "sürgün" veya "göçebe” anlamındadır. (Ermenice:Գարեգին Նժդեհ), (1 Ocak 1886, Nahçıvan, Güznüt (Kznut) - 21 Aralık 1955, Sovyetler Birliği, Vladimir), Ermeni devlet adamı, asker, stratejist, gerilla lideri. Ermeni Devrimci Federasyonu (Taşnaksutyun) üyesi olarak Ermeni Ulusal bağımsızlık hareketlerine katılmıştir. Balkan Savaşları ve 1.Dünya Savaşında Bulgaristan ve Rusya lehine Ermeni Taburlarını yöneterek Osmanlı'ya karşı çarpışmıştır. Başarıları yanında yönettiği birlikler müslüman halka, Türklere, Pomaklara, Kürtlere yaptığı katliamlarla bilinmektedir. Savaş sonrası ilk Ermeni Cumhuriyeti olan Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti 'nin önde gelen politik ve askeri figürlerindendir.Bu sebeple pek çok Ermeninin gözünde karizmatik ulusal kahramandır.[1][2] Anti-bolşevik faaliyetleri ile Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti'nin esas kurucularından olmakla birlikte Sünik bölgesinin Sovyet Azerbaycan'a değil Sovyet Ermenistan'a bağlanmasındaki temel faktörde kendisi olmuştur.[3][4]İkinci Dünya Savaşı sırasında ise Sovyetler Birliği'ne karşı Nazi Almanyasını desteklemiş ve Wehrmacht için Ermeni Taburları kurarak Sovyetler Birliği'nin Nazilerce işgali onlarla birlikte Ermenistan'ı Sovyetlerden kurtarıp Türkiye'yi işgalini ve buralardan da bir kısım toprakların Ermenilere verilmesini sağlayıp tamamen bağımsız Büyük Ermenistan kurma hayali ile çarpışmıştır.[5][6] 1944 sonrası ise bu defa SSCB'yi Türkiye'ye savaş açıp işgali için kışkırtmış ancak kendisine itibar eden olmamıştır. Adı çeşitli savaş suçlarına karıştığından Nazi işbirlikçisi olduğundan aynı zamanda 1920-1921 yılları arasında Sovyetlere karşı devrimci faaliyette bulunduğundan bahisle Sovyetlerce yakalanıp tutuklanmış sonrasında hapishanede 1955'te ölmüştür.
Biyografi
Eğitimi
1 Ocak 1886'da Nahçıvan, Güznüt'te dünyaya geldi. Bir köy papazının dört çocuğundan en küçüğüydü. Babasını çocukken kaybetti. İlk öğrenimini Nahçıvan'da bir Rus okulundan aldı. Tiflis Rusya Gymnasium Okulu'na devam etti.17 yaşına bastığında Ermeni Liberal Hareketi'ne katıldı ama kısa bir süre sonra, üniversite eğitimini devam ettirmek için St. Petersburg'a taşındı. İki yıl Hukuk Fakültesi'nde öğrenim gördükten sonra St. Petersburg'dan ayrılarak, Osmanlı İmparatorluğu ve Rusya'ya karşı olan Ermeni Ulusal Hareketi'ne katılmak için Kafkaslar'a geri döndü. 1906 yılında Bulgaristan'a taşınmış, 1907'de bu şehirde askeri eğitimini tamamlamıştır.
Balkan Savaşları
Birkaç yıl içerisinde Ermenistan'a geri döndü. 1908 yılında Ermeni Devrimci Federasyonu'na (Taşnagsütun) katıldı ve Yeprem Han ve Sebastatsi Murad ile beraber İran Meşrutiyet Devrimi'nde yer aldı. 1909 yılında Kafkaslar'a geri dönen Njdeh, Rus yetkililer tarafından tutuklandı ve 3 yıl ceza evinde yattı.
1912 yılında General Andranik Ozanian ile beraber Trakya ve Makedonya'nın kurtuluşu için Balkan Savaşları'nda Osmanlı İmparatorluğu ile savaşmak üzere Bulgar Ordusu'nun Bulgar Kırcaali Müfrezesine bağlı Makedon-Edirne Gönüllüleri nin altında Ermeni taburları kurdu. Andranik Ozanyan ile birlikte bu taburları yönetti.
Birinci Balkan Savaşı'nda kurdukları Ermeni taburları Osmanlı'ya karşı Balkan Töresi Muharebesi, Merhamlı Muharebesi, Şarköy Çıkarması'nda aktif rol aldı.Bölükleri Makedon-Edirne Gönüllüleri ile birlikte üstün başarıları yanında [7][8] yaptığı katliamlarla anıldı. Lev Troçki Balkan Savaşları adlı kitabında Makedon-Edirne Gönüllüleri ile bu birliğe bağlı Ermeni bölüklerine atfen “Batı ve Doğu Trakya'da geçtikleri yerde başıyla gövdesi bir tek Müslüman bırakmadılar!” diyerek Türk,Müslüman ve Pomak halka yaptığı katliamları özetlemekte ve yaptığı röportajlarını gördüklerini anlatmaktadır.[9]
2. Balkan Savaşı sırasında yaralandı. Ermeni Ordusu'nun cesareti ve üstün performansı için Bulgaristan askeri yetkilileri Njdeh'i "Cesaret Haçı" ile onurlandırdılar.[10]
Birinci Dünya Savaşı
Birinci Dünya Savaşı'ndan önce 1914 yılında Rus yetkililer tarafından çıkartılan aftan sonra, Njdeh Osmanlı İmparatorluğu'na karşı savaşmak üzere, Rus ordusu içerisinde Gönüllü Ermeni Birlikleri (Ermeni Gönüllü Tugayları) oluşumunu hazırlamak için Kafkaslar'a geri döndü. Savaşın ilk safhalarında, Kasım 1914'te organize ettiği Ermeni birliklerle Rus ordusu yanında savaşma yanında işgal ettikleri veya öncü birlik olarak hareket ettiği yerlerde Türk ve Kürtlere karşı yaptığı etnik temizlik ve katliamlarla sindirme amaçlı faaliyetleri ile bilinir oldu.[11] 1915'te, 2. Ermeni Birliği'nin komutanı Drastamat Kanayan'nın yardımcısı olarak göreve atandı. Daha sonra 1916 yılında Özel Ermeni-Yezidi Askeri Birliği'ni komuta etti. 1917'de Ermeni köylülerini yakın Türk saldırılarından korumak için küçük birliğiyle Koghp'e giriş yaptı. Rus Devrimi'nden ve Rus Ordusu'nun geri çekilmesinden sonra, Njdeh, Alaçay çatışmalarında savaşarak Gümrü'ye doğru geri çekilen Ermeni gönüllü güçleri için güvenli bir geçiş sağladı(Bahar 1918, Ani yakınları).
Karakilise Muharebesi ve Ermenistan Demokratik Cumhuriyetindeki Çalışmaları
Türk güçleriyle Gümrü'de çatıştıktan sonra, Nzdej liderliğindeki Ermeni askerleri mevzilenmek ve tahkimat kurmak için Karakilise'ye geçtiler. Nzhdeh, 1918'deki Karakilise Muharebesi nde Ermeni savunması için örgütlenen birlik açısından önemli bir rol oynadı.
Mayıs 1918'de. Dilican Kilisesinin avlusunda ilham verici konuşma yaptı.Bu konuşma da ümitsiz ve umutsuz Ermenileri kutsal savaş diye adlandırdığı savaşa davet etti. Karakilise'de yaklaşan muharebe için halkı burada seferber etmeyi başardı: "Doğrudan ön cepheye, kurtuluşumuz orada." Njdeh, devam eden çatışmada yaralandı ve dört gün süren şiddetli muharebenin ardından her iki taraf da ciddi kayıplar verdi. Ermenilerin mühimmatı tükendi ve geri çekilmek zorunda kaldı. Osmanlı ordusu Karakilise'yi işgal etmeyi başarsa da, Ermeni topraklarının derinliklerine inmek için artık yeterli kaynakları kalmamıştı.[12]
Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilanı sonrası Njdeh Nahçivan Uyezd yöneticisi olarak atandı.Sonrası Azerbaycan-Ermenistan Savaşı'nda Ağustos 1919'da Ermenistan ordusunun güney birliklerinin komutanı olarak atandı.[13] Şuşa katliamı (Aksi görüşteki Azeri Kaynaklara göre katliam değil oradaki çıkan Ermeni isyanının bastırılması) sonrası, Nisan 1920'de Kapan'dan Dağlık Karabağ güneyindeki Dizak bölgesine askerlerini yönlendirdi. Bu arada Dro lakaplı Drastamat Kanayan'da Erivan'dan Karabağ'a yürümüştü.Ister bazı kaynaklarca katliam isterse bazı kaynaklarca isyan bastırma densin İtilaf Devletleri ve Ermeni Birliklerinin Azeri otoritelere yaptığı baskılar neticesi Azeri hükûmeti Şuşa'dakine benzer tarzda Karabağ'daki Ermenilere uyguladığı baskı,sert isyan bastırma ve öldürmelere son vermiştir.[14]
Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti'ndeki Faaliyetleri
Sovyet 11.Ordusu 1920'de Azerbaycan,Gürcistan ve Ermenistan'ı tekrar Rusya'ya bağlamak (Sovyet uydusu yapmak) için yola çıktı. Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'ni de 29 Kasım 1920'de işgale başladı. Ermenistan'nın Sovyetleştirilmesini mütakiben Sovyetler Ermenileri koruyacak ve her ne kadar bütün Taşnakların ülkeden sürülmesiyle bu taahhüt bozulsada anti komunistleri sorgudan uzak bir ordu yapılandırması taahüd etti
Sovyet hükûmeti Dağlık Karabağ ve Sünik bölgelerinin de kendilerince yeni kurulan Sovyet Azerbaycan'ın bir parçası olması yolunda öneride bulundu. Bu teklif Njdeh tarafından şiddetle reddedildi. Yeminli bir anti Bolşevik olarak kuvvetlerini Sünik bölgesinde toplayıp Bolşevik karşıtı harekete başladı ve Aralık 1920'de Sünik Bölkesinin kendi kendini yöneteceğini (otonomisini) ilan etti. Ocak 1921'de Drastamat Kanayan Njdeh'e bir telgraf göndererek Ermeni toplumun olduğu topraklardaki problemin çözümünde Bolşevik desteğinin kazanılması için Sünik bölgesinin Sovyetleştirilmesine izin verilmesini ona tavsiye etti.Njdeh Sünık bölgesinden ayrılmayıp Sovyet Azerbaycan ve Kızıl Ordu ile bu bölgenin bağımsızlığını sağlamak için sürdürmeye devam etti.[15]
18 Şubat 1921'de, Taşnaklar Erivan ve çevresinde Sovyet karşıti isyan başlattılar ancak Nisan 1921 sonlarında 42 gün sonra sayıca fazla Sovyet ordusuna yenildiler. İsyan liderleri Sünik bölgesine kaçtılar.
26 Nisan 1921'de 2. Bütün Zenzegur Kongresi Tatev köyünce yapılarak otonom Zengezur,Vayots Dzor (Dere Eleğez) ve Dağlık Karabağ bölgesinin Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti (Lernahaystani Hanrapetutyun) olarak bağımsızlığını ilan ettiler.
Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti'nin Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne karşı bağımsızlık ilanı akabinde Njdeh Başbakan ve Savunma Bakanı olarak ilan edildi.
Kızıl Ordu Nisan ve Temmuz 1921 arasında bölgede büyük bir askeri operasyona ve Sünik Bölgesine kuzey ve doğudan saldırılara başladı.Şiddetli çatışmalar neticesi Sovyetlerin dağlık bölgenin Sovyet Ermenistan'da kalması yönündeki sözlerinin de akabinde Dağlık Ermenistan Cumhuriyeti Temmuz 1921'de teslim oldu. Çatışmalar sonrası Njdeh, askerleri, ilk Ermeni Demokratik Cumhuriyeti liderlerinin de dahil olduğu pek çok ünlü Ermeni ileri geleni sınırı geçip komşu İran'daki Tebriz şehrine kaçtılar.
Organizasyon Faaliyetleri ve Nazi Sempatizanlığı
Sünik Bölgesinden ayrıldıktan sonra Njdeh 4 ayını Tebriz şehrinde geçirir. Ardından Sofya'ya hareket eder buraya yerleşip Yevphime adında bu yöredeki bir Ermeni kadınla evlenir Vrezh adlı bir çocukları olur.[16]
Njdeh Bulgaristan Krallığında ve Romanya Krallığı'nda hatta ABD'de, en fazla Boston, Filibe ve Bükreş'e gelse de Ermeni Devrimci Federasyonu (EDF) adına çeşitli organizasyonlara katılır.
1933'te EDF'nin kararıyla Njdeh ABD'ye yakın yoldaşı Kopernik Tanterjian (Tanterciyan) ile ABD'ye hareket eder. Burada ve Kanada'da bir kısım eyalet ve bölgeleri pek çok Ermeni komitesini etkilemek için ziyaret eder ve "ırkın dini" anlamına gelen 'Tseghakron (Ermenice:Ցեղակրոն) (bkz. Tseghakronism) adında Boston, Massachusetts'te bir Ermeni gençlik hareketini kurar bu hareket sonrasında adını 1943'te Ermeni Gençlik Federasyonu olarak değiştirip EDF'nin gençlik kanadı olacaktır.
Bu arada kendisi çeşitli demeçler de verir.
“Bugün Almanya ve İtalya, ırk temelinde varlığını sürdüren uluslar oldukları için güçlüdürler”(Hairenik Weekly, 10 Nisan 1936).[17]
27 Eylül 1933 tarihli Hairenik gazetesinde (Boston) Nejdeh aşağıdaki açıklamada bulunmuştur:
“Irksal-Dinsel olan kişi ırkının kanının bir tanrısal varlık olduğuna inanmaktadır. Irk her şeyin üstüdür ve her şeyden önceliklidir. Irk önce gelir. Her şey ırk içindir…. Irksal Dinsel Tarikatların kendi genel mehzepleri, önderlikleri ve siyasi simgelerinin olduğunu duymaktayız. Ayrıca, kendi üniformaları, kendi ilahileri, kendi ayinleri, kendi bayramları olacaktır.”[18]
21 Ocak 1935 tarihli Hairenik Weekly (bugün Armenian Weekly) gazetesi Tzgeghagron'u aşağıdaki şekilde alıntılamıştır:
“Size Tzgeghagron Öğretisini vaaz ediyorum, ırkın ibadetini [...] Benim için bireyselliğin ve özgürlüğün en önemli görevi ırkımın sesini takip etmektir. Ben Tzgeghagron’um. Bu demektir ki: Irkımın farkındayım. Irkıma inanmaktayım. Irkıma ibadet etmekteyim. Irkımın ulu olduğunu biliyorum; ırkımın insanlığa aldığından daha çoğunu verdiğini biliyorum. Irkımın bir müminiyim ve, dikkat ediniz, başka bir ilaha tapmaktayım, ırkımın kanını, bu kanın lekesiz namusu halkımızın geleceği belirleyecektir. [...] Irkın iradesinin tanrılaştırılması – Tzgeghagron bunun için savaşmaktadır.” [18]
Njdeh'in bu görüşleri Ermenistan'da "Nejdeizm" denen ırkçı ideolojinin de kaynağı olmuştur.[18] 1937'de, Filibe, Bulgaristan'a dönen Njdeh burada Razmik adlı Ermenice bir gazete çıkarıar. 1930'ların sonunda ise Hitler ve Moussolini'nin görülerinin etkisinde Taron Yurtsever Hareketini kurar ve yayın organı olarak Taroni Artsiv ("Taron'un Kartalı") gazetesini çıkarır. Aşırı ırkçı görüşleri sebebiyle Ermeni Devrimci Federasyonu'nca sözde dışlansa da, EDF gazeteleri hala makalelerini yazmaya devam etmektedir.[19]
Bulgaristan'da yaşamı boyunca Njdeh Makedonya Bulgarları'nın devrimci organizasyonları ve Bulgar Sembolizm akımının temsilcisi Theodore Trayanov ile yakın ilişki de kurmuştur.[20]
İkinci Dünya Savaşı, Tutuklanması ve Mahkemesi
II.Dünya Savaşı boyunca, Njhdeh Mihver Devletleri'nin Türkiye'ye saldırmak kararı verirse desteklenmesi gerektiğini beyan etmiştir. [] Gertrude Operasyonu, eğer Türkiye müttefikler saffında yer alırsa Bulgar-Alman kuvvetleri ile işgaline dair Berlinde büyük ölçüde tartışılan bir plandı.[21] 1942'de, Njdeh Artashes Abeghyan tarafından Ermeni Ulusal Konseyi'ne (Armenischen Nationalen Gremiums) hizmet için Berlin'e davet edildi.Bu işbirlikçi örgüt Ermenilerin toplama kampına konmaması bir araya getirilmesi için Nazi Almanya'sınca yaratılmıştı.[22] O yıl çoğunlukla ele geçirilen Sovyet Ermenisi mahkûmlardan ve Fransa dahil Nazi işgalindeki çeşitli ülkelerden gönüllü olarak toplanan veya çeşitli ülkelerden katılan Ermenilerden savaş tecrübesi olan Drastamat Kanayan (Dro) gibi EDF liderlerinin başkanlığında Naziler Ermeni Lejyonları kurmuşlardı.[22] Njdeh'te bu birliklere adam toplayanlar arasında yer aldı Nazi Propaganda afişlerine konu oldu.
Kurulan Ermeni taburları 1943'te Doğu Cephesi'nde Kırım Yarımadası'na gönderildi.Savaş boyunca Njdeh'te Dro ile birlikte Nazi işgali altındaki Kırım'a ve sonrasında Kuzey Kafkasya'ya gitti (kısacası kurulan taburlarla birlikte Nazi Almanyası adına Sovyetlere karşı çarpıştı) 1944'te ise Bulgaristan'a geri döndü.[19] 9 Eylül 1944'te yani Alman ordusunun Romanya ve Bulgaristan'da hakimiyeti kaybetmesi (komünist darbenin Bulgaristan'da yapıldığı gün) ile birlikte Njdeh bu defa Sovyet lideri Stalin'e bir mektup yazıp Türkiye'ye saldırması halinde Sovyet liderliğine desteğini sunacağını belirtti.[23] 1945-1947 arasında Ankara'nın Nazilerle işbirliği içinde olduğundan bahisle Türkiye'nin Doğu bölgelerine ceza olarak saldırılması ciddi olarak Sovyet liderliğince tartışılmıştı.[24] Sovyet askeri komutanları bu fikire ilgi göstermiş gibi yapıp Njdeh'in planını ilginç bulduklarıni fakat bu planı tam olarak tartışmak için Moskova'ya gelmesi gerektiğini söylediler.[25] Njdeh Bükreş üstü Moskova'ya gitti ve tutuklanıp Lubyanka hapishanesine gönderildi. Bir başka görüşe gore Komunistlerin yönetime el koyduğu 1944 Bulgaristan askerî darbesi,sonrası Njdeh saklanmaya gitti sonrasında yakalandı ve Moskova'ya sonraki aylarda gönderildi.[16]
Njdeh tutuklandıktan sonra, karısı ve oğlu Sofya'dan Pavlikeni'ye sürgüne gönderildi.
Kasım 1946'da Njdeh yargılanmak üzere Erivan'a yollandı.Yargılamanın sonunda 24 Nisan 1948'de 1920-1921 periyodundaki "karşı devrimci faaliyetleri", 2.Dünya Savaşındaki Nazi yanlısı faaliyetlerinden tutuklandığı 1944'ten başlayarak 25 yıl hapse mahkûm edildi.[26]
Hapisteki Hayatı ve Ölümü
— Garegin Njdeh'in KGB Albayı Martiros Aghekian'a dedikleri[27]
1947'de Njdeh Sovyet hükûmetine bir teklif daha sundu bir Pan Ermeni ordusu kurulması ve Ermeni diasporasına bu yönde çağrı yapabileceğini eğer Sovyetler olarak destek verirlerse Türkiye'nin elinde tuttuğu eski Ermeni toplumunum yaşadığı Osmanlı topraklarını işgal edip Sovyet Ermenistan'ı ile bunları birleştirebileceklerini söyledi. Kısacası Sovyetleri Türkiye'nin Doğu Anadolu topraklarını işgal etmesi yönünde kışkırtmaya çalıştı. Bu teklif Sovyet liderliğinin ilgisini çeksede reddedildi.
1948 -1952 arası Njdeh Rusya'da Vladimir Oblastı'ndaki Vladimir Hapishanesi'nde tutuldu. Sonrası 1953 yazına kadar Erivan'da gizli bir hapishanede tutuldu.Hapis arkadaşlarından Hovhannes Deveciyan'a göre Nzhdeh'in Erivan'daki hapishaneye nakli Taşnaklar ile Sovyet liderleri arasında işbirliği ortamının yaratılması hususunda uzlaşmanın sağlanması yönünde bir çabadır. KGB'nin Ermenistan kolu (Sovyet Ermenistan Gizli servisi) ile uzun pazarlıklar neticesi Njdeh ve Deveciyan 1953'te EDF lideri Simon Vratsian'a hitaben Sovyetlerin Türkiye topraklarına saldırısına destek ve işbirliği vermesi yönünde bir mektup hazırlarlar. Ancak bu belge bir gizli dokümandan öteye geçmez zira Moskova'daki Sovyet otoriteleri bu belgeyi göndermeyi de reddeder. Njdeh tekrar Erivan'dan Vladimir hapishanesine nakledilir.
1955'te Sovyet Otoritelerinden Njdeh'in kardeşi Levon'a kardeşinin öldüğüne dair bir telgraf gelir.Kardeşi Erivan'dan Vladimir'e cesedini alıp defin için gider. Ona Njdeh'in saatini ve giysilerini verirler Erivan'da birkaç yıl sonra basılacak kendi kişisel yazılarını vermezler.Cesedin Ermenistan'a nakline de izin vermezler. Bunun üzerine kardeşi Levon Ter-Harutiunian Njdeh'in cenaze töreni ve definini Vladimir'de yapıp mezar taşına Rusça "Ter-Harutiunian Garegin Eghishevich (1886-1955)" yazısını yazdırır.
Definler ve Anıtlar
31 Ağustos 1983'te, Njdeh'in kemikleri gizlice Vladimir'den Sovyet Ermenistanı'na gönderilir. Gerekli prosedürler Njdeh'in torununun damadı Pavel Ananyan ve ona yardım eden linguistik professörü Varag Arakelyan, Gurgen Armaghanyan, Garegin Mkhitaryan, Artsakh Buniatyan ve Zhora Barseghyan vs tarafındam yapılır. 7 Ekim 1983'te, Njdeh'in sağ eli Kozni çeşmesi yakınlarında Hustup Dağı eteklerine gömülür. Njdeh hayatında bu arzusunu "eğer beni öldürülmüş bulursanız vücudumu Hustup zirvesine Kapan, Gndevaz, Goghtan ve Geghvadzor'u açıkça görecek şekilde gömün..."diye açıklamıştır.
Definine katılanlara göre Njdeh'in vücudunun kalan kısmı Kotayk köyünde 9 mayıs 1987'ye kadar Varag Arakelyan'ın evinin killerinde saklanmıştir. Sonrasında ise gizlice Vayots Dzor bölgesine transfer edilir burada bir 14.yy kilisesi olan Yeghegnadzor 'daki Spitakavor Surb Astvatsatsin Kilisesine gömülür.[29] Nzhdeh'in mezar taşı Paruyr Hayrikyan ve Movses Gorgisyan tarafından on 17 June 1989 yıllık haç dönüşü manastırın mezar yerine dikilir. Ancak vücudunun bir kısmi daha 26 Nisan 2005'te Daglık Ermenistan Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 84.yılinda Spikatvor'dan Hustup dagina tasinir 3.kere defini gerçekleşir.Kapan Hustup dağina anıti dikilir[30]
Mart 2010'da "Biz Ermeniyiz" adlı Ermeni tarihini anlatan Hay TV" ve Ermeni Devlet Televizyonu (H1) işbirliği ile hazırlanan bir Tv programinda yapılan oylamada Njdeh "Ulusal gurur and en muhteşem figür" olarak Ermenistan'da ilan edilir.[31][32]
Erivan'da a Garegin Njdeh Meydanı ve Metro istasyonu adı anısına verilmiştir
Njdeh adı Ermenistan'da Sünik bölgesinde bir köye verilmiştir.
Kaynakça
- ^ Harutyunyan, Arus (2009). Contesting National Identities in an Ethnically Homogeneous State: The Case of Armenian Democratization. Western Michigan University. s. 61. ISBN 9781109120127.
- ^ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars. New York: Columbia University Press. s. 301. ISBN 9780231139267.
- ^ Chorbajian, Levon (1994). The Caucasian Knot: The History & Geopolitics of Nagorno-Karabagh. Londra: Zed Books. s. 134. ISBN 9781856492881.
But it is undeniable that if Zangezur has since been an integral part of Soviet Armenia, it was Nzhdeh who made it possible.
- ^ Panossian, Razmik (2006). The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Londra: Columbia University Press. s. 259. ISBN 9780231511339.
- ^ Thomas de Waal. Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide. Oxford University Press, 2015, p. 112
- ^ Smele, Jonathan D. (2015). Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926. Rowman & Littlefield. s. 795. ISBN 978-1442252813. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2021.
- ^ İbrahim KAMİL, I.Balkan Savaşı ve Bulgar Ordusunda Ermeni Bölüğü,Karadeniz Araştırmaları,Güz 2016, Sayı 51, (s.1-18),s.5
- ^ Suzan Ertürk,I. Balkan Savaşı’nda Bulgar Ordusundaki Anadolu Ermenileri,Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/2 (Kış 2012), s.121-140
- ^ Lev Troçki, Balkan Savaşları(Çeviren:Tansel Güney), İşbankası Kültür Yayınları,2009
- ^ Македоно-одринското опълчение 1912-1913. Личен състав по документи на Дирекция "Централен военен архив", София 2006, с. 521 (MAkedonya-Adrianopolitan Gönüllü Birlikleri. Staff according to documents from Directorate Central Military Archives, Sofia 2006, p. 521)
- ^ Michael A.Reynolds,Shattering Empires: The Clash and Collapse of the Ottoman and Russian Empires 1908-1918,(2011),Cambridge University Press, s.156-158
- ^ Hovanissian, Richard G. (1997) The Armenian People from Ancient to Modern Times. New York. St. Martin's Press, 299
- ^ ՆԺԴԵՀԻ ԿՅԱՆՔԸ, ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԶԱՆԳԵԶՈՒՐԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ (Ermenice). Syunik.wordpress.com. 26 Eylül 2013. 14 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Eylül 2013.
- ^ Mutafian, Claude (1994). "Karabagh in the Twentieth Century". Chorbajian, Levon; Donabedian, Patrick; Mutafian, Claude (Ed.). The Caucasian Knot: the History and Geopolitics of Nagorno-Karabakh. Londra: Zed Books. s. 127. ISBN 1856492885. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2021.
Dro advanced from Yerevan to the Varanda District (which included Shushi) while Nzhdeh, then the military commander in Zangezur, led his troops from Ghapan (Kapan) toward the southern district of Dizak. Their military intervention along with pressure by the Entente powers from Tiflis brought the massacres to an end.
- ^ Hovannisian, Richard G. The Republic of Armenia, vol. 4: Between Crescent and Sickle - Partition and Sovietization. Berkeley: University of California Press, 1996, ch. 2.
- ^ a b Demirchyan, Noubar (25 Ocak 2021). "Նժդեհի Վերադարձը Դէպի Պուլկարիա Եւ Ձերբակալութիւնը" [Nzhdeh's Return to Bulgaria and Arrest]. Hairenik. 30 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2021.
- ^ Maxime Gauin, HRANT DİNK VAKFI NASIL BİR “UZLAŞMA”YI DESTEKLİYOR? ,30.03.2015, Avrasya İncelemeleri Merkezi https://avim.org.tr/tr/Analiz/HRANT-DINK-VAKFI-NASIL-BIR-UZLASMA-YI-DESTEKLIYOR-MAXIME-GAUIN 16 Eylül 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Maxime Gauin,Ermeni ırkçılığının yaşayan ideolojisi ‘Nejdeizm’ Yurt Gazetesi, 03.01.2019, https://www.yurtgazetesi.com.tr/serbest-kursu/ermeni-irkciliginin-yasayan-ideolojisi-nejdeizm-h142562.html 16 Eylül 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Erişim Tarihi:01.09.2021)
- ^ a b Walker, Christorpher J. (1990). Armenia: The Survival of a Nation (2. bas.). Londra: Routledge. s. 437. ISBN 0-415-04684-X.
- ^ Михайлов, Иван. Карекин Нъждех, в. Македонска трибуна, г. 31, бр. 1601, 21 ноември 1957 (Mihaylov, Ivan. Garegin Nzhdeh, Macedonian Tribune, N 1601, 21 November 1957)
- ^ Kurt Mehner, Germany. Oberkommando der Wehrmacht, Bundesarchiv (Germany). Militärarchiv, Arbeitskreis für Wehrforschung. Die Geheimen Tagesberichte der Deutschen Wehrmachtführung im Zweiten Weltkrieg, 1939-1945: 1. Dezember 1943-29. Februar 1944. p. 51 (in German).
- ^ a b Sahakyan, Vahe (2015). Between Host-Countries and Homeland: Institutions, Politics and Identities in the Post-Genocide Armenian Diaspora (1920s to 1980s) (Ph.D. dissertation). University of Michigan. hdl:2027.42/113641. Erişim tarihi: 26 Ocak 2021.
- ^ YouTube'da Documentary about Garegin Nzhdeh, 1h.06.min
- ^ Krikorian, Robert O. (2011), "Kars-Ardahan and Soviet Armenian Irredentism, 1945-1946," in Armenian Kars and Ani, ed. Richard G. Hovannisian. Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, pp. 393-409.
- ^ YouTube'da A Documentary about Garegin Nzhdeh, 1h07min
- ^ "Russia Unhappy With Armenian Statue". Azatutyun. 28 Mayıs 2016. 14 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2016.
- ^ Гарегин Нжде и КГБ (Rusça). Bvahan.com. 12 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2014.
- ^ "Karekin Njhdeh Monument in Kapan". Asbarez. 25 Ağustos 2000. 18 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2013.
- ^ "Nzhdeh after his death". 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2021.
- ^ A1plus.am NZHDEH WAS RE-BURIED 12 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved 27 April 2005
- ^ Menqhayenq.com – We Are Armenians:About Project 14 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Menqhayenq.com – We Are Armenians:Rating 14 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
