Gallo-Romen dilleri
| Gallo-Romen | |
|---|---|
| Coğrafi dağılım |
|
| Sınıflandırma | Hint-Avrupa
|
| Alt bölümler |
|
 Ana dili Gallo-Romen dili olanların haritası | |
Romen dillerinin Gallo-Romen kolu en dar anlamda Oïl dillerini ve Arpitancayı kapsar.[1][2][3] Fakat diğer tanımlar daha geniştir; Oksitan-Romen, Gallo-İtalik[4] ve Reto-Romen dillerini[5] de çeşitli şekillerde kapsar.
Eski Gallo-Romence, MS 842'de Strazburg Yeminlerinin yazıldığı iki dilden biriydi.[6][7][8]
Sınıflandırma
Gallo-Romen grubu şunları içerir:
- Oïl dilleri; Fransızca, Orleanca, Galloca, Angevince, Tourangeau, Saintongeais, Poitevin, Burgonca, Pikardca, Valonca, Lorence ve Normancayı içerir.[9]
- Arpitanca (Franko-Provensal); Doğu-Merkez Fransa, Batı İsviçre ve Kuzeybatı İtalya'nın Aosta Vadisi bölgesinde konuşulur. Eskiden Oïl veya Oksitancanın bir lehçesi olarak görülürdü. Tek başına bir dil ya da lehçelerinin birbirleriyle çok az karşılıklı anlaşılabilirlik barındırmasından dolayı ayrı bir dil grubudur. Hem Fransızca hem de Oksitanca ile ortak özellikler barındırır.
Genellikle Gallo-Romen'e dahil edilen dil grupları şunlardır:
- Oksitan-Romen; Katalanca, Oksitanca, Provensal, Gaskonca ve Aragonca gibi dil ve lehçeleri kapsar.[10]
- Reto-Romen; İsviçre'nin Romanşçasını, Dolomit bölgesinin Ladincesini ve Friuli'nin Furlancasını kapsar. Batı-Romen'in ayrı bir kolu olarak veya Gallo-Romen'in içinde sınıflandırılabilir. Venedikçe ve İtalyancadan etkilenmiş İtalyan varyantları ve Arpitancadan etkilenmiş Romanşça ile birlikte çeşitliliğe sahip bir gruptur.
- Gallo-İtalik; Piyemontece, Liguryaca, Lombardca, Emilyaca, Romanyolca, İtalkian, Sicilya'daki Gallo-İtalik, Basilicata'daki Gallo-İtalik dilleri ve lehçelerini kapsar. Ethnologue[11] ve Glottolog'a[12] göre Venedikçe de bu grupta yer alır. Gallo-İtalik, Batı-Romen'in ayrı bir kolu olarak veya Gallo-Romen'in içinde sınıflandırılabilir. Liguryaca (ve eğer sayılırsa Venedikçe) Gallo-Romen'de bir istisna olarak son -o sesini korurlar.
- Bu dillere ek olarak Haiti Kreolü gibi çeşitli Fransızca temelli kreol diller de vardır.
Bazı dilbilimcilerin (Pierre Bec, Andreas Schorta, Heinrich Schmid, Geoffrey Hull) görüşlerine göre Reto-Romen ve Gallo-İtalik, "Reto-Cisalpin" veya "Padanya" denilen tek bir dilsel terimde birleşirler. Bu grup, İtalyan özelliklerinin yüzeysel ve ikincil olduğu kabul edilen Venedikçe ve İstriotçayı da içerir.[13]
Geleneksel coğrafi genişleme
Gallo-Romen dillerinin ne kadar uzağa yayıldığı hangi dillerin gruba dahil edildiğine göre önemli derecede değişir. En dar tanımda dahil edilenler (Oïl dilleri ve Arpitanca) tarihi olarak Fransa'nın kuzey yarısında, Flandre'nin bölümlerinde, Alsas'ta, Loren'in bölümlerinde, Belçika'nın Valon bölgesinde, Manş Adaları'nda, İsviçre'nin bölümlerinde ve Kuzey İtalya'da konuşulmuştur.
Bugün tek bir Gallo-Romen dili (Fransızca) bu coğrafi bölgenin çoğunu - Fransa'nın Romen olmayan bölgeleri de dahil - domine etmekte ve denizaşırı olarak da yayılmış durumda.
En geniş tanımında bu bölge Güney Fransa'yı, Doğu İspanya'daki Katalonya, Valensiya ve Balear Adaları'nı, Andorra ve Kuzey İtalya'nın daha büyük bir kısmını kapsar.
Genel özellikleri
Gallo-Romen dilleri, Romen dilleri arasında genellikle en yenilikçi ve en az korumacı olarak görülürler. Kuzey Fransa - Modern Fransızcaya dönüşen Oïl dilinin Orta Çağ'daki bölgesi - merkeziydi. Gallo-Romen'in karakteristik özellikleri çoğunlukla erkenden gelişti, zamanla nehir ve kara yollarından yayılarak en aşırı belirtileriyle Oïl dilinde göründü. Halen daha yazı ve kültürün taşıyıcısı olan Klasik Latinceyi anlamakta neredeyse tamamen yetersiz kalan Romen dili konuşanlarının belli bir bölgede yerel yazı geliştirmeye mecbur kalması, Kuzey Fransa'da en eski yerel Romen yazısını ortaya çıkardı.
Gallo-Romen dilleri genellikle /-a/ dışındaki tüm vurgusuz son ünlülerin kaybıyla özdeştirilirler (en önemlileri, son /-o/ ve /-e/'nin kaybıdır). Fakat, son ünlünün kaybı imkansız bir son kümenin (ör. /tr/) oluşmasına yol açtığında kayıp ünlünün yerine yeni bir ünlü türer, genellikle de bu /e/ olur. Çoğunlukla aynı değişiklikler bir ünsüzle kapanmış son hecelerde de olmuştur. Fakat Arpitanca, hece sonu kümesinden sonraki orijinal son ünlüyü genellikle korumuştur, ör. quattuor > quatro (Fransızca quatre).
Ayrıca İlkel Eski Fransızcada, Klasik Latincenin üçüncü tekil /t/'si çoğunlukla korunurken son hecedeki /e/'nin kaybı erkenden yaşanmıştı. venit "o gelir" > /ˈvɛːnet/ (Romen ünlü değişiklikleri) > /ˈvjɛnet/ (ikili ünlüleşme) > /ˈvjɛned/ (yumuşama) > /ˈvjɛnd/ (Gallo-Romen son ünlü kaybı) > /ˈvjɛnt/ (son ötümsüzleşme). Başka yerlerde son ünlü kaybı daha sonradan yaşanmıştı veya da korunmamış /t/ daha önceden kaybolmuştu (İtalyanca etkisinden olabilir).
Güney Oksitan-Romen dışındaki Gallo-Romen dilleri oldukça yenilikçidir, daha korumacı olan diğer dillerle kıyaslandığında Fransızca ve bazı Gallo-İtalik diller en aşırı sesbilimsel değişiklikler için birbirleriyle yarışır. Örneğin; hepsi /sɛ̃/ diye okunan Fransızca sain, saint, sein, ceint, seing "sağlıklı, kutsal, göğüs, o süsler, imza" (Latince sānum, sanctum, sinum, cingit, signum).
Fakat diğer yönlerden Gallo-Romen dilleri korumacıdır. Dillerin çoğunun eski aşamaları; yalın (nominatif) ve çekim (oblik) durumundan oluşan iki durumlu sistemi, tamamen işaretli isimleri, sıfat ve belirleyicileri korumalarıyla ünlüdür. Bu özellikler neredeyse doğrudan Latincenin yalın ve belirtme durumundan ve korunan bir dizi farklı çekimli sınıf ve düzensiz biçimden miras alınmıştır.
Normal düzene karşın, Oïl merkezine yakın olan diller durum sistemini en iyi şekilde korurken uzak diller (zamirler dışında durum sistemini önceden kaybetmiş dillere yakın olanlar) erkenden kaybetmişti. Örneğin, durum sistemi Eski Oksitancada 13. yüzyıla kadar korunurken Eski Katalancada çoktan kaybolmuştu, iki dil arasında çok fazla fark olmamasına rağmen.
Oksitan grubu; birçok dilek/isteme kipinin ve geçmiş zaman fiillerinin sonlarına yenilikçi bir /g/ getirmesi ve sıradışı bir [ð] (Latince ünlülerarası -d-) sesinin gelişimi ile bilinir ki bu ses bazı çeşitliliklerde ünlülerarası öndamaksallaşmış -c- ve -ty- 'den gelen [dz] ile kaynaşmıştır.
Aşağıdaki tablolar Fransızcanın geçirmiş olduğu geniş sesbilimsel değişklikleri gösteren iki örneği göstermektedir (yeniden oluşturulmuş Batı Romence biçimlerinden bile daha korumacı olan İtalyanca saputo ve vita ile kıyaslayın).
| Dil | Değişim | Biçim | Telaffuz |
|---|---|---|---|
| Klasik Latince | - | sapv̄tvm | /saˈpuːtũː/ |
| Halk Latincesi[14] | Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı | sapv̄tvm | /saˈputũ/ |
| Batı Romence[15][16] | Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama | sabudo | /saˈbudo/ |
| Gallo-Romence[7][17][18] | son ünlülerin kaybı | sabud | /saˈbud/ |
| ikinci yumuşama | savuḍ | /saˈvuð/ | |
| son ötümsüzleşme | savuṭ | /saˈvuθ/ | |
| yuvarlak ünlü yakınındaki /v/'nin kaybı | seüṭ | /səˈuθ/ | |
| Eski Fransızca | /u/'nun önleşmesi | seüṭ | /səˈyθ/ |
| dişsil sürtünmelilerin kaybı | seü | /səˈy/ | |
| Fransızca | ünlü boşluğunun çöküşü | su | /sy/ |
| Dil | Değişim | Biçim | Telaffuz |
|---|---|---|---|
| Klasik Latince | - | vītam | /ˈwiːtãː/ |
| Halk Latincesi | Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı | vītam | /ˈβitã/ |
| Batı Romence | Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama | vida | /ˈvida/ |
| Eski Fransızca | ikinci yumuşama, son /a/'nın /ə/'ya yumuşaması | viḍe | /ˈviðə/ |
| dişsil sürtünmelilerin kaybı | vie | /ˈviə/ | |
| Fransızca | son /ə/ sesinin kaybı | vie | /vi/ |
Aşağıdakiler Gallo-Romen dillerinin öne çıkan özellikleridir:
- /a/ dışındaki tüm son ünlülerin erkenden kaybı belirleyici bir özelliktir.
- Oïl dilinde ve birçok Gallo-İtalik dilinde son ünlülerin daralması, dişil /a/ ve türemiş /e/ seslerinin daha sonradan düşecek olan /ə/ sesine dönüşümü.
- Bir başka belirleyici özellik olan kelime içindeki vurgusuz ünlülerin erkenden daralması. Bu ve son ünlü daralması, kelimeleri ve sözdizimi büyük oranda ortak olan Kuzey ve Merkez İtalyan lehçeleri arasındaki fonemik farkların en aşırı olanlarıdır.
- Son ünlülerin kaybı vurgulu açık hecelerle birlikte gelen uzun ünlüleri sesbirimleştirdi. Sesbirimsel uzun ünlüler birçok Kuzey İtalyan lehçesinde doğrudan korunmakta. Diğer yerlerde sesbirimsel uzunluk kayboldu, uzun ünlülerin çoğu ikili ünlü haline gelerek orijinal ayrımın korunmasını sağladı. Yedi uzun ünlüden en az beşini ikili ünlüleştirerek - sadece yüksek ünlüler korunmuştu- Oïl dilleri kolu yenilikte başı çekmekteydi.
- Katalanca hariç bütün kollarda ön yuvarlak ünlü bulunmakta. /u/ genellikle /y/'ye önleşirken (/o/'nun /u/'ya dönüşümüyle birlikte) uzun /oː/ veya /ɔː/ da çoğunlukla ön-orta yuvarlak ünlülere /ø ~ œ/ dönüşür.
- Aşırı (tekrarlanan) yumuşama birçok dilde görülür, özellikle de Oïl ve Gallo-İtalik dillerde. Fransızca örnekler: ˈvītam > vie /vi/ "yaşam"; *saˈpūtum > su /sy/ "bilinen, bil- perfekti"; benzer şekilde *vidūtum > vu /vy/ "görülen, gör- perfekti"; *potūtum > pu /py/ "-ebilmek perfekti"; *habūtum > eu /y/ "sahip ol- perfekti". Lombarca örnekler: *"căsa" > "cà" /ka/ "ev".
- Normanca ve Pikardca hariç birçok Oïl dilinde, İsviçre Reto-Romen dillerinde ve Oksitancanın çoğu kuzey lehçesinde /a/'dan önce /k/ ve /g/ seslerinin ikinci kez öndamaksallaşması söz konusudur. Bu olay ilk Romen öndamaksallaşmasından farklı sonuçlar doğurur: centum "yüz" > cent /sɑ̃/, cantum "şarkı" > chant /ʃɑ̃/.
- Diğer tüm Romen dilleri kişi zamirlerini düşürürken Oksitan-Romen dışındaki çoğu Gallo-Romen dilinde kişi zamiri zorunluluğu vardır. Bu geç gelişme ilerleyen fonetik erozyondan kaynaklanır: Orta Fransızcadaki ikinci son ünsüz kaybının sözlü kelime biçimlerinin çakışmasına (ör. aime/aimes/aiment; viens/vient) sebep olmasına kadar Eski Fransızca hala kişi zamiri kullanılmayan bir dildi.
Gallo-İtalik dillerin diğer İtalyan dilleriyle bazı ortak özellikleri vardır:
- Son /s/'nin kaybıyla öncesindeki ünlünün yükselmesi (daha doğrusu, /s/'nin daha yüksek bir tekli ünlüye dönüşen /j/ sesine dönüşümü "yer yitimi"): /-as/ > /-e/, /-es/ > /-i/, bu yüzden Standard İtalyancada çoğul cani < canes, dilek kipi tu canti < tū cantēs, haber kipi tu cante < tū cantās (şimdi tu canti, dilek kipinden alıntı); amiche "(dişi) arkadaşlar" < amīcās. amiche /aˈmike/'deki öndamaksallaşma eksikliğiyle kıyaslandığında erkek amici /aˈmitʃi/'deki öndamaksallaşma, dişil -e'nin MS 1. yüzyılda /ɛː/ olan -ae'den gelemeyecğini gösteriyor ki eğer öyle olsaydı kesinlikle öndamaksallaşmayı tetiklerdi.
- Erkek çoğullarda belirtmedeki -os yerine yalındaki -i'nin kullanımı
Leksikal kıyaslama
| Eski Fransızca | Oïl dilleri | Arpitanca | Oksitan-Romen dilleri | Gallo-İtalik dilleri | Reto-Romen dilleri | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Fransızca | Tourangeau | Galloca | Normanca | Pikardca | Valonca | Oksitanca | Katalanca | Piyemontece | Ligurca | Lombardca | Emilya-Romanyolca | Romanşça | Ladince | Furlanca | |||
| '1' | yn / ynə un / une | ɶ̃ / yn un / une | ɶ̃ / œ̃n eun / eune | ɶ̃ / yn un / une | ɶ̃ / øn eun / eune | ɛ̃ / ɛ̃n un / unne | õ / õk on / onk | jɔ̃ / jɔna yon / yona | y~yn / yno un / una | un / una un / una | yn / yna un / una | yn / yna un / una | vyn / vyna vün / vüna | on / ona on / ona | yn / yna ün / üna | un / una un / una | un / une un / une |
| '2' | døs deux | dø deux | dœʲ deus | du doux | dø deus | dø deus | dø deus | du / due dôx ~ dôex | dus~du / duos dos / duas | dos / duas dos / duas | dui / due doi / doe | dui / due doi / doe | dy / dɔ dü / do | du / dau du / dau | dus / duas dus / duas | dui / dys dui / düs | dɔi / dos doi /dos |
| '3' | trois trois | tʀwa trois | treʲ trais | trɛ trais | tʁɛ treis | tʁwɛ troés | tʀwe troes | tʀe três | tres~tre tres | tres très | tre tre | trei trei | tri tri | tri tri | trais~trai trais | trai trai | tre tre |
| '4' | kwatrə quatre | katʀ quatre | kat quat'e | katʀ quatre | kɑt quate | kɑt quate | kɑt cate | katʀə quatro | kwatre~katre quatre | kwatrə quatre | kwatr quatr | kwatru quatru | kwater quater | kwater quater | kwatər quater | kater cater | kwater quater |
| '5' | sink cinc | sɛ̃k cinq | sɛ̃ŋ cing | sɛ̃k cinq | ʃɛ̃k chinq | ʃɛ̃k chinc | sẽk cink | sɛ̃ cinq | sink~ʃink cinc | sink cinc | sink sinch | sink sinch | sink sinch | sink sinch | tʃink tschinc | tʃink cinch | tʃink çinch |
| '6' | sis six | sis six | si six | si six | si six | sis sis | ʃiʃ shijh | si sièx | sieis~ʃieis~siei~ʃiei sieis | sis sis | ses ses | seis seis | ses ses | sis sis | ses ses | sis sis | sis sis |
| '7' | sɛpt sept | sɛt sept | sjat siept | sɛt sept | sɛt sept | sɛt sɛt | sɛt sèt | se sèpt | sɛt~se set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set | sɛt set |
| '8' | ɥit~øt huit~heut | ɥit huit | œt heut | øt heut | ɥit huit | ɥit uit | yt ût | ɥit huite | ueit~uetʃ~vøt ueit~uech~veut | buit~vuit~uit vuit~huit | øt heut | øt heut | vut vut | ɔt ôt | ɔt ot | ɔt ot | vɔt vot |
| '9' | nøf neuf | nœf neuf | nœ neu' | nuf nouf | nøf neuf | nøf neuf | nu nou | nu nôf | nɔu nou | nɔu nou | nøf neuf | nøf neuf | nœf nœf | nof nôf | nɔuf nouf | nyf nüf | nuf nuf |
| '10' | dis dix | dis dix | di dix | di dix | di dix | dis dis | diʒ dijh | di dièx | des~de des | deu deu | des des | deʒ desc | des des | diz diz | deʒ desch | diʒ disc | dis dis |
Kaynakça
- ^ Charles Camproux, Les langues romanes, PUF 1974. p. 77–78.
- ^ Pierre Bec, La langue occitane, éditions PUF, Paris, 1963. p. 49–50.
- ^ Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (5 Eylül 2016). The Oxford Guide to the Romance Languages (İngilizce). Oxford University Press. ss. 292 & 319. ISBN 9780191063251. 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2022.
- ^ Tamburelli, M., & Brasca, L. (2018). Revisiting the classification of Gallo-Italic: a dialectometric approach. Digital Scholarship in the Humanities, 33, 442-455. https://doi.org/10.1093/llc/fqx041
- ^ G.B. Pellegrini, "Il cisalpino ed il retoromanzo, 1993". See also "The Dialects of Italy", edited by Maiden & Parry, 1997
- ^ «Moyen Âge: l'affirmation des langues vulgaires» 10 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in the Encyclopædia universalis.
- ^ a b Bernard Cerquiglini, La naissance du français, Paris, Presses universitaires de France, 1991, Que-sais-je ? ; éd. mise à jour, 2007.
- ^ Strazburg Tarih Müzesi'nde Claude Hagège'in Konferansı, p. 5, (online oku) 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (2011). The Cambridge History of the Romance Languages (İngilizce). Cambridge University Press. s. 167. ISBN 9780521800723.
- ^ Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (24 Ekim 2013). The Cambridge History of the Romance Languages: Volume 2, Contexts (İngilizce). Cambridge University Press. s. 173. ISBN 9781316025550. 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Eylül 2022.
- ^ "Venetian". 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Glottolog 4.4 - Venetian". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Bu teorinin en gelişmiş açıklamaları Geoffrey Hull'un araştırmalarında bulunur, "La lingua padanese: Corollario dell’unità dei dialetti reto-cisalpini". Etnie: Scienze politica e cultura dei popoli minoritari, 13 (1987), pp. 50-53; 14 (1988), pp. 66-70, and The Linguistic Unity of Northern Italy and Rhaetia: Historical Grammar of the Padanian Language, 2 vols. Sydney: Beta Crucis, 2017..
- ^ (Herman 2000: 7)
- ^ Harris, Martin (1997). "The Romance Languages". In Harris, Martin; Vincent, Nigel (eds.). The Romance Languages. Taylor & Francis. pp. 1–25.
- ^ "Dialetti d'Italia - ALI Atlante Linguistico Italiano". 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2019.
- ^ Universalis, Encyclopædia. "MOYEN ÂGE - L'affirmation des langues vulgaires". Encyclopædia Universalis (Fransızca). 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2022.
- ^ Conference of Claude Hagège at the historical museum of Strasbourg, (read online) 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Indo-european numerals (Eugene Chan) 12 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Archived Şubat 12, 2012 at the Wayback Machine
Dış bağlantılar
- Buckley, Eugene (2009). "Phonetics and phonology in Gallo-Romance palatalisation". In: Transactions of the Philological Society, 107, pp. 31–65.
- Jensen, Frede. Old French and Comparative Gallo-Romance Syntax. Berlin, New York: Max Niemeyer Verlag, 2012 [1990]. https://doi.org/10.1515/9783110938166
- Klingebiel, Kathryn. "A Century of Research in Franco-Provençal and Poitevin: Eastern Vs. Western Gallo-Romance". In: Historiographia Linguistica, Volume 12, Issue 3, Jan 1985, pp. 389–407. ISSN 0302-5160. DOI: https://doi.org/10.1075/hl.12.3.05kli
- Oliviéri, Michèle, and Patrick Sauzet. "Southern Gallo-Romance (Occitan)". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. ISBN 9780199677108. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199677108.003.0019.
- Smith, John Charles. "French and northern Gallo-Romance". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. ISBN 9780199677108. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199677108.003.0018.
