İçeriğe atla

Güney Türkistan

Güney Türkistan Türk Özerk Cumhuriyeti
Türkmence:Günorta Türkistani
Güney Türkistan Türk Özerk Cumhuriyeti bayrağı
Güney Türkistan Bayrağı[a]
  eski Güney Türkistan eyaleti
  eski Güney Türkistan eyaleti
TürBölge
Yaygın dil(ler)Türkmence
Özbekçe
Peştuca
Tacikçe
DemonimTürk
Tarihçe 
•  Türkistan Eyaleti'nin kuruluşu
1850
• Türkistan Eyaleti'nin yıkılışı
1946
Türkistan Eyaleti, 1929

Güney Türkistan[b] ya da Afganistan Türkistanı[c], Kuzey Afganistan'da, Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan sınırında bulunan bir bölgedir.

19.yüzyılda Afganistan Emiri Abdurrahman Han tarafından kaldırılana kadar merkezi Mezar-ı Şerif olan Türkistan Eyaleti adında bir vilayet vardı. Şuan Afganistan'ın Belh, Kunduz, Cüzcan, Sar-ı Pol ve Faryab'ın vilayetlerini kapsıyordu. 1890'da Kataghan-Badakhshan Eyaleti, Türkistan Eyaletinden ayrıldı.[2]

Kokcha nehrinin kuzeydoğudaki Ceyhun nehri ile güneybatıdaki Herat vilayetine kadar tüm Güney Türkistan toprakları yaklaşık 500 mil (800 km) uzunluğunda idi. Rus sınırını 183 kilometre (114 mi) idi. Yaklaşık 57,000 milkare (147,63 km2) veya eski Afganistan Krallığı'nın kabaca dokuzda ikisini oluşturmaktaydı.

Coğrafya

Bölge nehir vadileri dışında tarımsal açıdan fakirdir, güneye doğru engebeli ve dağlıktır, ancak Karakum Çölü'ne doğru inişli çıkışlı atıklara ve mera alanlarına dönüşür.

Eyalet doğuda Kunduz, Hulm, Belh ve Akça hanlıklarını ve batıda Saripul, Şibargan, Andhoy (şehir) ve Meymene'nın dört hanı veya Chahar Vilayeti'ni ("dört bölge") içeriyordu.[3]

Nüfus

Güney Türkistan'da Özbek,Kazak,Karakalpak, Kırgız, Kızılbaş, Türkmen ve Afşar Türkleri yaşamaktadır.[4] Halkın büyük bir kısmı Tacik,Özbek ve Türkmenlerden; küçük bir kısmı da Tacik, Peştun ve Hazaralardan oluşmaktadır.[5] Afganistan’da yapılmış olan nüfus sayımlarında Türkmenlerin yaşadığı bazı köy ve kasabalar nüfusa dahil edilmemiştir ve Türkmen kadınlarının neredeyse hiçbiri nüfusa kayıtlı değildir. Afganistan Türkmenlerinin sayısı 600.000 ila 3 milyon arasında bir sayı olduğu tahmin edilmektedir.[6][7]

Tarih

Antik Balkh veya Baktriya, Baktriya-Margiyana Arkeoloji Bölgesinin'nin ayrılmaz bir parçasıydı ve Hint-İranlılar tarafından işgal edildi. MÖ 5. yüzyılda, Ahameniş İmparatorluğu'nun bir eyaleti oldu ve daha sonra Seleukos İmparatorluğunun bir parçası oldu. Yaklaşık 250 MÖ Diodotus (Theodotus), Seleucidae yönetimindeki Baktriya valisi bağımsızlığını ilan etti ve MÖ 126 civarında göçebe hareketlere yenik düşen Greko-Baktri hanedanlarının tarihini başlattı. Bundan sonra Bamian'daki devasa heykellerde ve Haibak'ın kayalara oyulmuş tepelerinde izlerini bırakan bir Budizm dönemi geldi. Bölge, Cengiz Han tarafından harap edildi ve o zamandan beri refahını hiçbir zaman tam olarak geri kazanamadı. Yaklaşık bir yüzyıl boyunca Delhi imparatorluğuna aitti ve ardından Özbeklerin eline geçti. 18. yüzyılda Ahmed Şah Dürrani'nin egemenliğinin bir parçasını oluşturdu ve böylece oğlu Timur'un altında kaldı. Ancak Timur'un oğullarının kardeş öldürme savaşları altında ayrı hanlıklar çeşitli Özbek şeflerinin bağımsız yönetimi altına girdi. 19. yüzyılın başında Buhara'ya aittiler; ancak Emir Dost Mahommed yönetiminde Afganlar 1850'de Belh ve Taşkurgan'ı, 1855'te Akça ve dört batı hanı ve 1859'da Kunduz'u kurtardı. Andhoy, Şibirgan, Saripul ve Meymene üzerindeki egemenlik, 1873 İngiliz-Rus anlaşmasıyla Afgan iddiası lehine çözülene kadar Buhara ve Kabil arasında ihtilaf halindeydi . Abdurrahman Han'ın güçlü yönetimi altında bu dış bölgeler Kabil'e sıkı sıkıya kaynaklanmıştı; ancak Habibullah Han'ın katılımından sonra bağlar bir kez daha gevşedi. 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın sonlarında, birçok etnik Peştun ya gönüllü ya da istemeyerek Güney Türkistan'a yerleşti.

1890'da Kataghan ve Badakhshan bölgesi Güney Türkistandan ayrıldı ve Kataghan-Badakhshan Eyaleti haline getirildi. Eyalet idaresi, Kabil'deki Kuzey Bürosuna atandı.[8]

Güney Türkistan'ı Afganistan'dan almak amacıyla 2022 yılında Güney Türkistan Hareketi adı verilen bir silahlı grup kuruldu.[9]

Notlar

  1. ^ Bir resmiyeti yoktur.
  2. ^ Darice: اترکستان جنوبی, romanize: Turkistāni Janubi Türkmence: گوناورتا ترکستان, romanize: Günorta Türkistan; Özbekçe: جنوبی ترکستان, romanize: Janubiy Turkiston
  3. ^ Darice: ترکستان افغان, romanize: Turkistāni Afghān

Kaynakça

  1. ^ "Türk Dünyası Ofisi". 8 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ Angus Hamilton. Afghanistan. W. Heinemann, 1906. Pg 247 9 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^  Holdich, Thomas Hungerford (1911). "Güney Türkistan". Chisholm, Hugh (Ed.). Encyclopædia Britannica. 1 (11. bas.). Cambridge University Press. s. 319. 
  4. ^ "www.asilkan.org :::: TÜRK DÜNYASI". archive.is. 12 Ocak 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2020. 
  5. ^ USA Today - Pashtuns say they're being brutalized 22 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2002 Mayıs 12
  6. ^ "Afganistan Türkmenleri | DTEV". web.archive.org. 5 Eylül 2012. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2020. 
  7. ^ "Afghanistan - Non-Muslims". web.archive.org. 3 Kasım 2016. 3 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2020. 
  8. ^ Fayz Muḥammad Katib. Siraj al-tawarıkh. V. III. Afghanistan Digital Library. <http://afghanistandl.nyu.edu/books/adl0009/index.html 2 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>
  9. ^ "Infographic: Anti-Taliban Groups in Afghanistan". Islamic World News (İngilizce). 27 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Afganistan</span> Batı, Orta ve Güney Asyanın birleştiği yerde bulunan devlet

Afganistan ya da resmî adıyla Afganistan İslam Emirliği, Orta Asya'nın güneyinde denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Doğu ve güneyde Pakistan; batıda İran; kuzeyde Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan; kuzeydoğuda ise Çin ile komşudur. 652.000 km² yüz ölçümlü, kuzey ve güneydoğusunu düzlüklerin oluşturduğu dağlık bir ülkedir. Başkenti ve en büyük şehri Kâbil'dir. Yaklaşık 40 milyonluk nüfusunun çoğunluğunu Peştunlar, Tacikler, Hazaralar ve Özbekler oluşturur. Ülke, uluslararası alanda Afganistan İslam Cumhuriyeti olarak tanınmaktadır. ABD'nin Afganistan'dan çekilmesine akabinde gerçekleşen Taliban saldırıları ile 15 Ağustos 2021'de Taliban'ın başkent Kâbil'i ele geçirmesi sonucunda kurulmuş olup, yönetimin devri konusundaki tartışmalar ve görüşmeler devam etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Türkmenler</span> Orta Asyada yaşayan bir Türk halkı

Türkmenler Orta Asya'da bulunan bir Türk etnik grubudur, ağırlıklı olarak Türkmenistan, kuzey ve kuzeydoğu İran ile kuzeybatı Afganistan bölgelerinde bulunurlar. Özbekistan, Kazakistan ve Kuzey Kafkasya'da da oldukça büyük Türkmen grupları bulunur. Türk dillerinin Doğu Oğuz kolunun bir parçası olarak sınıflandırılan Türkmen dilini konuşurlar.

<span class="mw-page-title-main">Türkistan</span> Orta Asyada tarihî ve coğrafi bölge

Türkistan, Orta Asya'da batıda Hazar Denizi ve Aşağı İdil'den başlamak üzere doğuda Moğolistan'daki Altay Dağları'na, güneyde Kopet-Hindukuş-Kunlun dağlarına, kuzeyde Aral ve Balkaş göllerinin ötesinde Kırgız bozkırına kadar uzanan yüzölçümü 6.000.000 km²'den geniş coğrafî ve tarihî bölge. Nüfusu 2001 yılı itibarıyla 43.210.802'dur.

<span class="mw-page-title-main">Hive Hanlığı</span> Orta Asyada 1512-1920 yılları arasında var olmuş Özbek devleti

Hiva Hanlığı, günümüz Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan sınırları içinde kalan bir alanda, 1512-1920 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan Özbek devleti. Buhara Hanlığı ve Hokand Hanlığı ile birlikte "Özbek üç hanlığı" olarak anılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Belh (il)</span>

Belh Vilayeti Afganistan'ın 34 vilayetinden birisidir.

<span class="mw-page-title-main">Mezâr-ı Şerîf</span>

Mezar-ı Şerif, Afganistan'ın kuzeyinde Belh Vilayeti'nin yönetim merkezi olan şehir.

<span class="mw-page-title-main">Kuşan İmparatorluğu</span>

Kuşanlar, Hindistan’ın kuzeyinde M.Ö. 2. yüzyılın ikinci yarısında hüküm sürmüş bir hanedan. Batılı kaynaklarda Sogdiana ve Bactria, Çin kaynaklarında ise Tai Hsia diye adlandırılan, bugün Afganistan'ın kuzey kesiminde Ceyhun Irmağı ile Hindukuş Dağları arasında kalan bölgenin Orta Asya kavimleri istilası sonucunda, M.Ö. 3. yüzyılda kurulmuş olan Grek Baktriya Krallığı çökmüş ve yerine M.S. 1. yüzyılda yerli kayıtlara göre Kuşan, Çin kaynaklarına göre ise Ta-Yüeh-chih adında kurulan devlettir. Kuşanlar, Yüeçi Konfederasyonun beş bölümünden biriydi, ve yüksek ihtimalle İrani veya Tohar, Ön Hint-Avrupalı Kansu'dan göç eden ve eski Baktriya'ya yerleşen göçebe insanlardır. Kuşanlar ilk dönemler muhtemelen idari işlerde Yunancayı kullanıyorlardı, ancak kısa sürede Bactrian dilini kullanmaya başladılar. Kurucu hanedanın Türk kökenli olduğuna dair çeşitli iddialar da vardır. Öyle ki bir Keşmir tarihçisi olan Kalhana’nın Rajatarangini’sinde zikredilen “Turushkanvaya” ismidir. Grandhara bölgesinde Türk asıllı krallar olduğundan bahseder.

<span class="mw-page-title-main">Zâbul (il)</span>

Zabul Vilayeti (Farsça:ولایت زابل) Afganistan'ın 34 vilayetinden birisidir.

<span class="mw-page-title-main">Kandehar</span>

Kandehar, Afganistan'ın Kandehar Vilayeti'nin yönetim merkezi olan şehir.

Ersarı - büyük türkmen boylarından biri. Çoğunlukla Türkmenistan'ın güneyinde, güneydoğusunda, Afganistan'ın kuzeyinde, Pakistan'da yaşarlar. Sayısı 2,1 milyon civarındadır. Bunun yaklaşık 1 milyonu Türkmenistan'da, 900 bini Afganistan'da, 200 bini de Pakistan'da, Türkiye'de, Rusya'da, İran'da, İngiltere'de, ABD'de ve diğer ülkelerdedir.

<span class="mw-page-title-main">Bedehşan</span>

Bedehşan, Afganistan'ın kuzeydoğusunun, Tacikistan'ın güneydoğusunun ve ve Çin'deki Taşkurgan ilçesinin bölümlerinden oluşan tarihi bir bölgedir. Tarihi Bedehşan bölgesinin büyük bir kısmı günümüzde Tacikistan sınırları içerisindedir. Afganistan'ın Bedehşan ili ve Tacikistan'ın Dağlık Bedehşan bölgesi adlarını tarihi Bedehşan bölgesinden alır. Bedahşan bölgesinin müziği, bölgenin kültürel mirasının önemli bir parçasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Meymene</span>

Meymene (Farsça: میمنه), Afganistan'ın kuzeyinde, Faryab Vilayeti'nin ve de Meymene ilçesinin merkezi olan şehir.

<span class="mw-page-title-main">Feyzabad, Badahşan</span>

Feyzabad (Farsça: فيض آباد, Fayzābad), Afganistan'ın kuzeyinde, Badahşan Vilayeti'nin merkezi olan şehir.

<span class="mw-page-title-main">Kunduz (şehir)</span>

Kunduz Afganistan'ın kuzeyinde, aynı isimli Kunduz Vilayeti'nin merkezi olan şehir.

<span class="mw-page-title-main">Afganistan Türkmenleri</span> Afganistanda yaşayan Türk topluluğu

Afganistan Türkmenleri, Afganistan'da Afgan Türkistanı ya da Güney Türkistan denen kısmında, çoğu Türkmenistan sınırına yakın, bir kısmı da İran (Meşhed) sınırında yaşayan Türkmenlerin bir kolu olan Türk halkı. Sünni Müslüman olup Afganistan Özbeklerinden sonra Afganistan Türklerini oluşturan ikinci büyük halktır. Özbeklerin aksine yerleşik değil göçebedirler ve hayvancılıkla geçinirler. 1885 yılında Rusya ve Afganistan arasında yapılan sınır tespitinden sonra Türkmenistan Türkmenleri ile Horasan Türkmenlerinden ayrılmışlardır. Afganistan Türkmenlerinin başlıca urukları Ersarı, Çavdır, Yomut, Göklen, Teke, Sarık, Salur ve Abdal uruklarıdır. En büyükleri Ersarı uruğudur.

Afganistan Ulusal İslam Hareketi, Afganistan'da Özbek ve Türkmen çıkarlarını destekleyen Türki siyasi partidir. Liderliğini Abdül Reşid Dostum yapmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Afganistan Krallığı</span> 1926-1973 yılları arasında Orta Asyada bir monarşi

Afganistan Krallığı, Güney ve Orta Asya'da 1926'da Afganistan Emirliği'nin halefi olarak kurulan bir anayasal monarşiydi. Tahta çıktıktan yedi yıl sonra ilk kralı Emanullah Han tarafından emirliğin krallığa dönüşümü ilan edildi. Monarşi, 1973 Afganistan Darbesi'yle birlikte sona erdi.

<span class="mw-page-title-main">Belucistan</span> İran platosunun güneydoğusude bir bölge.

Belucistan, Güneybatı Asya'da Beluçların yaşadığı kurak ve dağlık bir bölgedir.

Afganistan, Peştuca ve Darice olmak üzere iki dilin hem resmi hem de en yaygın olarak konuşulduğu çok dilli bir ülkedir.

<span class="mw-page-title-main">Afganistan'daki Türkler</span>

Afganistan'daki Türkler, günümüz Afganistan'ında yaşayan Türk halkıdır. Başlıca etnik kökenler Afganistan Kızılbaşları, Özbekler, Kırgızlar, Türkmenler ve Hazaralardır. Kızılbaşlar, Afganistan'daki Afşar ve Dürrani yönetimi sırasında yüksek devlet işlerinde çalıştıkları için Afganistan'a geldiler. Ama aynı zamanda, özellikle Timur Şah Dürrani Peştun aşiretlerine bağımlılıktan kurtulmak istediğinde ordunun bir bölümünü Kızılbaşlardan oluşturdu ve ordusunu 12.000 Kızılbaş askeri kadar genişletti. 12.000 Kızılbaş askeri tarafından. Zaman Şah Dürrani'nin süvarileri, çoğunluğu Kızılbaş olan 100.000 kişiden oluşuyordu. Bugün Kabil, Mezar-ı Şerif ve Kandehar gibi büyük şehirlerde yaşıyorlar. Şu anda dil olarak çoğunlukla Farsça konuşuyorlar, ancak bazı bölgelerde Kandehar'da olduğu gibi Peştuca da konuşuyorlar. Orta Asya'daki etnik muadilleriyle aynı dili konuşuyorlar. Buna ek olarak Kırgızlar Afganistan'ın Vahan Koridoru'na yerleştiler ve orada gerçekten tecrit edildiler. Onların sayısı 2003'te 1130'du, tümü Kuzeydoğu Afganistan'ın Bedahşan Vilayeti'ndeki Doğu Vahan Bölgesi'nde yaşıyordu. Hâlâ göçebe bir hayat sürdürüyorlar ve bir han veya tegin tarafından yönetiliyorlar. Kuzey Afganistan'da Türkiye ile Özbek halkı arasında bazı ekonomik bağlar var ve ülkenin doğusunda, Vardak'ta Türk polis eğitmenleri var.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.