İçeriğe atla

Güney Azerice

Güney Azerice
آذربایجان دیلی‎, آذربایجانجا
Bölgeİran Azerbaycanı
Etnisiteİran Azerileri
Konuşan sayısı16,9 milyon  (2010-2015)[1]
Dil ailesi
Yazı sistemiArap alfabesi (çoğunlukla)
Latin alfabesi
Dil kodları
ISO 639-2azb
ISO 639-3azb

Güney Azerbaycanca, Güney Azerbaycan Türkçesi, Güney Azerice veya İran Azericesi (آذربایجان دیلی‎, Azərbaycan dili; آذربایجانجا‎, Azərbaycanca; تۆرکجه, Türkcə), Türk dillerinin Oğuz koluna bağlı, ağırlıklı olarak İran'ın Azerbaycan bölgesinde yaşayan İran Azerileri tarafından kullanılan bir değişke.[3] Değişke, Azerice makrodilinin bir üyesi olarak ele alınır.[4] İran'da konuşurları tarafından Türkçe olarak adlandırılır.

Azerbaycan Cumhuriyeti'nde kullanılan ve standart Azericenin (Bakü ağzı) temel aldığı Kuzey Azerice ile Güney Azerice arasında çeşitli farklar mevcuttur. Güney Azerice için Tebriz'de konuşulan lehçe norm oluşturmaktadır.[5] Azericenin kuzey ve güney lehçeleri arasındaki farklar dilbilgisel, sessel veya anlamsal olabilir. Ayrıca Güney Azerice, Fars-Arap alfabesini baz alan bir yazı ile yazılmaktadır.

Güney Azerice, "tükenme tehlikesi altında olmayan " grubunda sınıflandırılmıştır.[6]

Sınıflandırma

Glottolog'a göre Güney Azerice, Kuzey Azerice ile birlikte "Modern Azerî" (Modern Azeric) grubunda yer alır ve bu grup İran'da konuşulmuş ölü Salçukçayla Orta Oğuz dilleri içerisinde sınıflandırılır. Bu bağlamda Oğuz, dolayısıyla da Şaz Türkçesi ve Türkî dillerin içerisinde bulunur.[6] Azerice ve ilgili değişkeleri Batı Oğuz dilleri altında sınıflandıran kaynaklar da mevcuttur.[7]

Glottolog; Güney Azerice lehçelerini Afşar, Aynallu, Baharlı, Bayat, Dergez, Gelugah, Kars, Kerkük, Lütfabad, Mukaddem, Nafar, Pişagçi, Kaçar, Karagözlü, Şahseven, Sungur, Tebriz ve Zencan olarak belirtir.[6]

Coğrafi dağılım ve nüfus

Ethnologue'a göre dünyada toplam 16.913.280 Güney Azericesi konuşuru bulunmakta olup, bu bireylerin (2010 verilerine göre) yaklaşık 15,5 milyonu İran'da yaşamaktadır. Etnik açıdan İran Azeri nüfusu ise yaklaşık 19 milyon kişidir. Güney Azerileri Farsça da kullanmaktadır. Güney Azericenin İran'ın kuzeybatı bölgelerinde Ermeni ve Farslar tarafından ikinci dil olarak kullanımı da bildirilmiştir.[4]

Dilbilgisi

Güney Azerice, Farsçadan ödünçleme son ekler de ihtiva eder. Bu son ekler arasında -baz (uğraş belirtici; örn. gumarbaz), ‑saz (yapıcı, tamir edici; örn. sahatsaz), ‑dar (sahipleştirici; örn. puldar) gibi örnekler yer alır. Ön ek olarak yerli ‑sIz ve ‑lI son ekleri ile aynı işlevde kullanılan ba‑ (ismi sıfatlaştırır; örn. baädäb) ve bi- (olumsuzluk eki; örn. bisavad) yapılarını da içerir.[8]

Fonoloji

Ünlüler

Tebriz Azericesinde yer alan ünlüler[9]
Ünlü (IPA) Örnek Çeviri
ɑ ɑl Al!
æ æl El
e el Halk, ulus
y dyzmɑx Düzenlemek
œ dœzmɑx Beklemek
i sinmɑx Mutlu/memnun olmak
ɯ sɯnmɑx Kırık olmak
o ojmɑx Ovmak
u ujmɑx Bakmak

Tebriz'de konuşulan Azerice ağzında 9 ünlü tespit edilmiştir. Bu ağızda Türkçedekine benzer bir ünlü uyumu vardır. Örneğin [diʃ-lær] (diş-ler) ve [ɑlmɑ-lɑr] (elma-lar) örneklerinde yer aldığı üzere Türkçeye paralel -ler/-lar çoğul ekleri kelime kökünde kalın veya ince ünlülerin bulunmasına göre şekil almaktadır. Buna karşın diğer Azeri ağızları ve Türkçede gözlemlenmeyen, açık hecelerde yuvarlak ünlü uyumunun var olmaması ve eklerin [e] sesine dönüşmesi Tebriz ağzında tespit edilmiştir. Örneğin normalde [ɑɣɯz] (ağız), [ɑɣz-ɯn] (ağzın) olarak çekimlenirken, bu değişkede [ɑɣɯz] (ağız), [ɑɣz-e] (ağze) olarak çekimlenmektedir.[9]

Bir ünlü ve bir ünsüzden oluşan hecelerin silinmesi ve önce gelen ünlünün uzatılması Tebriz Azericesinin bir özelliğidir. Örneğin "Geliyorum" anlamına gelen [ɟ͡ʝæliɾæm] ifadesi bu ağızda [ɟ͡ʝæːɾæm]'e dönüşür. Türkiye Türkçesinde yer alan Halil isminin Tebriz muadili olan [xælil] kelimesi de [xæːl] olarak telaffuz edilir.[9]

Yazı

Ana madde: Arap alfabesi temelli Azeri alfabesi

Güney Azericenin yazımı için belirlenmiş bir standart bulunmamakla birlikte, değişke genellikle basılı kaynaklarda Fars-Arap harfli bir yazı sistemi ile kullanılmaktadır. Buna karşın Latin harflerini esas alan İngiliz, Kuzey Azeri veya Türk alfabeleri bilgisayar merkezli iletişimde (örneğin mesajlaşmada) kullanılır.[9]

Metin örneği

Aşağıda, Ezop'un Kuzey Rüzgarı ile Güneş öyküsünün (Ezop Masalları PE 46) fonetik transkripsiyonu ve Arap harfli Azerice çevirisi verilmiştir.[5]

ʃumɑl jelinæn d͡ʒyn bæhs eliɾdilæɾ t͡ʃi hɑnsi dɑhɑ d͡ʒyʒlydi t͡ʃiozæmɑn biɾ isti æbɑjæ byɾynmyʃ musɑfiɾ oɾdɑn d͡ʒet͡siɾdi belæ ɑnlɑʃdɯlɑɾ t͡ʃi hæɾ hɑnsi ævvældæ bɑʃɑɾdi musɑfiɾin æbɑsɯn t͡sɯxɑɾdɑ | obiɾsindæn dɑhɑ d͡ʒyʒlydi o zæmɑn ʃumɑl jeli bɑʃɑrdɯxd͡zɑ æsmɑɣɑ bɑʃlɑdi ɑmmɑ hæɾnæɡædɾ ɑɾtɯx æsdɯxd͡zɑ | musɑfiɾdæ æbɑsɯn dœɾɑsinæ byɾd͡ʒælirdi sonundɑ ʃumɑl jeli æsmɑɣi bɯrɑxdi sorɑ d͡ʒyn isti ʃæfæxlænmɑɣɑ bɑʃlɑdi | væ bilɑfɑsilæ musɑfiɾ æbɑsɯni t͡sɯxɑɾtdi væ ʃumɑl jeli mæd͡zbuɾ oldi etiɾɑf elijæ t͡ʃi | d͡ʒyn it͡ʃisinin ɑrɑsɯndɑ dɑhɑ d͡ʒyʒlydi

شیمال ینلین گون بحث انیدیلر کی هانسی داها گوجلودور. کی او زمان ببر ایستی عبایهبوروموش موسافیر اوردان کنچبردی. بتله انلاشدیلار کی هرهاتسی اوولده باشاردی موسافیرین عباسین چیخارتدا اوبریسیندن داها گوجلودور. او زمان شیمال یتلی باشاردیقجا اساغا باشلادی. اما هرنقدر آرتیقموسافبده عباسین دوره سینه برگلبردی. سونوندا شیمال یتلی ااماغی براحدی. سونرا گون ایستی شفقالماغا باشلادی و پلافاصله موسا اف اللیه کی گون ایکیسینین آراسیندا داها گوجلودوراسدهعباسینی چیخارتدی. و شیمال یتلی میور اولدی

Kaynakça

  1. ^ "Azerbaijani, South". Ethnologue. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Haziran 2016.  17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  2. ^ Katzner, Kenneth (2002). Languages of the World(Third ed.). Routledge. ISBN 978-0-415-25004-7.
  3. ^ "Azerbaijani, South". Ethnologue (İngilizce). 7 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  4. ^ a b "Azerbaijani, South | Ethnologue". web.archive.org. 10 Mart 2015. 10 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  5. ^ a b Mokari, Payam Ghaffarvand; Werner, Stefan (Ağustos 2017). "Azerbaijani". Journal of the International Phonetic Association (İngilizce). 47 (2): 207-212. doi:10.1017/S0025100317000184. ISSN 0025-1003. 
  6. ^ a b c "Glottolog 4.3 - South Azerbaijani". glottolog.org. 14 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  7. ^ Johanson, Lars; Johanson, Éva Ágnes Csató (29 Nisan 2015). The Turkic Languages (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-136-82527-9. 25 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2020. 
  8. ^ "AfBo: A world-wide survey of affix borrowing -". afbo.info. 23 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Kasım 2020. 
  9. ^ a b c d "Tabrizi Azeri" (PDF). Farzad Karimzad, Ryan K. Shosted, Pegah Peymani. Yaz 2015. []

Dış bağlantılar

Vikipedi
Vikipedi

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Azerice</span> Azerbaycanın resmî dili olan Türk dili

Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Azerbaycan</span> İran eyaleti

Doğu Azerbaycan Eyaleti, İran'ın 31 eyaletinden birisidir. İran Azerbaycanı denilen ve İran'ın 6 eyaletini kapsayan bölge içinde yer alır. Aynı zamanda İran Azerileri'nin İran içinde en yoğun bulunduğu eyalettir.

<span class="mw-page-title-main">Azeriler</span> Kafkasya ve Güney Azerbaycanda (İran) yaşayan bir Türk halkı

Azeriler, Azerbaycanlılar, veya Azerbaycan Türkleri ya da Azeri Türkleri, Kafkasya ve İran platosu arasındaki geniş arazide yaşayan bir Türk halkı. En büyük nüfusu İran Azerbaycanlıları oluşturur.

<span class="mw-page-title-main">Güney Azerbaycan</span> İranın kuzeybatı bölgesi

Azerbaycan, Güney Azerbaycan veya İran Azerbaycanı, İran'ın kuzeybatısında yer alan tarihi bölge. Günümüzde İran'ın Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil və Zencan Eyaletlerini Kapsar.

<span class="mw-page-title-main">Hemedan (eyalet)</span> İranda bir eyalet

Hemedan Eyaleti, İran'nin 31 eyaletinden birisidir.

<span class="mw-page-title-main">Azeri alfabesi</span> Azerbaycan Türkçesi için kullanılan Latin harfli alfabe

Azerbaycan alfabesi, Azerbaycan'da ilk olarak 1929 yılında kullanılmaya başlanan ancak 1939 yılında Sovyetler'in reddetmesi nedeniyle kullanımdan kaldırılan ve ülkenin bağımsızlığıyla 1991'den bu yana yeniden Azericenin yazımında kullanılmaya başlanan Latin alfabesine dayanan alfabedir. Azerice, Yakutçadan sonra Latin alfabesiyle yazılan ikinci Türk dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Oğuz dil grubu</span> Türki diller dil ailesinden Şaz Türkçesinin güneybatı kolu

Oğuz grubu Türkî diller dil ailesinden Şaz Türkçesinin güneybatı koludur. Bu gruba ait dillerin toplam konuşan sayısı 120 milyon civarında olup Azerice, Türkçe ve Türkmence, bu gruptaki dillerin yaklaşık %95'ini oluştururlar. Gagauzca, Balkan Gagauz Türkçesinden farklı bir dildir.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan Millî Hükûmeti</span> 1945te kurulmuş tanınmayan Türk devleti

Azerbaycan Millî Hükûmeti ya da Azerbaycan Halk Hükûmeti, Kasım 1945'te Sovyetler Birliği'nin desteğiyle İran'ın Azerbaycan bölgesinde kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle Kasım 1946'da İran hükûmeti tarafından yıkılan bir Azeri devletidir.

<span class="mw-page-title-main">Halaçça</span>

Halaçça, İran'da konuşulan bir Türk dilidir. Yazı dili kimliği yoktur, ağız olarak konuşurlara sahiptir. 2017 sayımlarına göre 52.800 konuşanı vardır. Bu dil Alman türkolog Gerhard Doerfer'in dikkatini çekmesiyle o güne kadar dilleri açısından sıradan bir Türk halkı oldukları, Azericenin bir ağzını konuştukları düşünülen Halaçlar ve dilleri Türk dilbilim araştırmalarında önemli bir yere sahip oldu. Fakat daha sonra Halaçlar'ın bir Azeri halkı olmadığı gibi dilleri de Azericenin bir ağzı olmayıp Eski Türkçeden de özellikler gösteren bir Türk dili olduğu ortaya çıktı. Dil, günümüzde büyük ölçüde Farslaşmıştır. Dilde belirsiz kökenli yaklaşık 150 kelime vardır.

<span class="mw-page-title-main">Muhammed Hüseyin Şehriyar</span> Azərbaycanlı Şair

Seyid Muhammed Hüseyin Behçet-Tebrizi, şiirlerinde kullandığı Şehriyar mahlası ile tanınan İran Azerisi olan İranlı şairdir. Şehriyar, şiirlerini hem Azerice hem de Farsça olarak yazmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Fars alfabesi</span> Arap alfabesinden uyarlama bir alfabe

Fars alfabesi, Farsçanın İran ve Afganistan'da kullanılan yazı sistemidir. Kökeni Arap alfabesine dayanır, bu alfabeye Arapçada bulunmayıp Farsçada bulunan ژ,چ,پ ve گ harflerinin eklenmesiyle oluşturulmuştur. Osmanlı alfabesi büyük ölçüde bu alfabeden uyarlanmıştır.

Azerice Kuzeybatı İran dillerine mensup olduğuna inanılan ölü dil. Dilin kalıntısı olarak aralarında türlü benzerliklerin olduğu saptanan Tatça, Talışça ve Zazaca ve lehçeleri gösterilmektedir. "Gerçek Azerice"yi Farsçanın bir lehçesi olarak kabul eden İran tarihçisi Ahmed Kesrevi gibi diğer bazı bilim adamları da Azerice adında geçmişte bir İran dilinin yaşamış olduğunu, ancak zamanla baskın unsur olan Türk dilinin Azericenin yerini aldığını savunmaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">İran Türkleri</span>

İran Türkleri, İran'da yaşayan Türk halkları. Başta İran Azerileri olmak üzere Türkmenler, Kaşkaylar, Horasan Türkleri, Halaçlar, Sungurlar, Ebiverdiler, Kazaklar ve Özbekler gibi Türk dilli halklar İran’ın belirli bölgelerinde yaşamaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">İran Azerileri</span> İran Azerbaycanı Türkleri

İran Azerileri, Kuzey İran Azerileri, Güney Azerileri, Güney Azerbaycanlılar, İran Azerbaycanlıları ya da İran Türkleri;, İran'da Güney Azerbaycan denen ve Türkiye, Ermenistan ve Azerbaycan sınırına yakın bölgelerde yaşayan ve İran Türklerinin büyük çoğunluğunu oluşturan Azerilerdir. 70 milyon nüfuslu İran'ın üçte birinden fazlasını oluştururlar. İran'da Azeriler en büyük Türk grubudur ve Farsçadaki İran Türkleri adı öncelikle İran Azerileri için kullanılmaktadır. Tebriz, Erdebil, Zencan ve Urumiye bölgelerinde de yoğun olarak yaşayan Azerilerin başkent Tahran'daki nüfusları da oldukça yüksek ve Tahran pazarına büyük oranda Azeri tüccarlar hakimdir. Çok heterojen etno-linguistik grubun üyeleri olan Azeriler, çok farklı sosyoekonomik koşullar altında yaşamlarını sürdürür.

<span class="mw-page-title-main">Talışça</span>

Talışça veya Talişçe, İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir. Tatça ve Zazaca ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Batı Oğuz dilleri</span>

Batı Oğuz dilleri veya Batı Oğuzca, Türkî diller ailesine bağlı Oğuz dil grubunun batı kolunu oluşturan diller. Glottolog'a göre dil grubu Gagavuzca, Rumeli Türkçesi ve Türkçe olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Bazı kaynaklarda, diğer kaynakların Orta Oğuz dillerine dahil ettiği Azerice de Batı Oğuz dili olarak ele alınmıştır. Gruba ait değişkeler, coğrafî açıdan Güney ve Doğu Balkanlar, Anadolu, Kıbrıs ve Suriye'nin kuzey sınır kısımlarında konuşulmaktadır.

Azerilerin kökeni ya da Azerilerin etnogenezi, Tarihsel süreçte Doğu Transkafkasya ve İran Azerbaycanı coğrafyalarında, farklı etnik ve dilsel unsurlar temelinde gerçekleşmiş ve takrîben de MS 15 ve 16. yüzyıllarda tamamlanmış olan çağdaş Azeri halkının etno-dilsel oluşumunun asırlık sürecidir. Azerbaycan Türkleri, Anadolu Türklerinden sonra Türk halkları arasında en çok nüfusa sahip olan ikinci Türk dilli etnik gruptur.

Kuzey Azerbaycanca, Kuzey Azerbaycan Türkçesi, Kuzey Azerice veya Azerbaycan Azericesi, Türk dillerinin Oğuz koluna bağlı, ağırlıklı olarak Azerbaycan'da yaşayan Azerbaycan Azerileri tarafından kullanılan bir değişke.

Sunguri olarak da bilinen Sungur Türkçesi, İran, Kirmanşah'ın doğusunda bulunan Sungur'da konuşulan bir Türk lehçesidir.

<span class="mw-page-title-main">Güney Azerbaycan Millî Uyanış Hareketi</span> Türkçü/Turancı organizasyon

Güney Azerbaycan Millî Uyanış Hareketi, İran Azerilerinin kendi kaderlerini tayin hakkı ve Aras Nehri'nin iki yakasında yaşayan Azerilerin birleşmesini savunan bir örgüttür.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.