Gözetim kapitalizmi

Gözetim kapitalizmi temelinde kar elde etmeyi amaçlayan, kişisel verilerin metalaştırılması üzerine yoğunlaşmış bir ekonomik sistemdir. Kişisel veriler işlenerek alınıp satılacak bir meta haline geldiğinden beri dünyadaki en değerli kaynaklardan biri olmuştur. Gözetim kapitalizminin konsepti, Shoshana Zuboff’un tanımlamasına göre, GoogleAdWords’un liderliğinde yükselen reklam şirketlerinin müşterileri daha net olarak hedef alabilmek için kişisel verilerin kullanımının yaratacağı imkanları görmesi ile ortaya çıkmıştır.

Veri toplamadaki artış uygulamaların kişisel seçimlere göre ayarlanabilmesi gibi şekillerde bireylere, akıllı şehirler gibi şekillerde de topluma çeşitli katkılar sağlayabilir.  Ama yine de kapitalizmin ana amacı olan kar elde etmek amacı ile veri toplamak bireylerin hürriyetini, özerkliğini ve refahını tehlikeye atabilir. Kapitalizm odağını veri toplama ve işlemeye açık olan sosyal hayata doğru genişletmiştir. Bu da beraberinde kırılganlık, özel hayatın olduğu kadar toplumun da kontrolü gibi belirgin içerikler getirebilir.

Kapitalizmin ekonomik baskıları, ticari aktörler tarafından sosyal hayatın çevrimiçi alanlarının gözetlenmesi ile kar elde etme ve aksiyonların yönetilmesine yönelik alanları iç içe geçerek kuvvetli bir bağ kurmaya itmiştir. Bu yüzden kişileri özel olarak hedef alan reklamcılığın imkanları ortaya çıktığından beri kişisel verilerin değeri artmıştır. Sonuç olarak verilerin artan fiyatları toplumun en zengin insanlarının verilerini erişimi kısıtlı bir hale getirmiştir.

Shoshana Zuboff “çok büyük veri setlerinin analizi, insanların ve sistemlerin gelecekteki duygu düşünce ve davranış hareketlerinin ihtimalleri keşfederek, belirsizlikleri azaltmaya başladı.” Diye yazmıştır.  2014 yılında Vincent Mosco müşterilerin ve abonelerin bilgilerinin pazarlanmasından gözetim kapitalizmi olarak bahsetmiş ve bunun beraberinde gözetimci devlet kavramını da eklemiştir. Christian Fucs da gözetimci devletin gözetim kapitalizmi ile birleşik olduğu fikrine ulaşmıştır. Benzer şekilde Zuboff da devletin güvenlik aygıtları ile oldukça görünmez iş birlikleri yapıldığı için konunun çok daha karmaşık olduğunu belirtmiştir. Trebor Scholz’a göre şirketler bu kapitalizm için muhbirler işe almaktalar. Zuboff endüstriyel kapitalizmdeki seri üretim kavramı ile gözetim kapitalizminin birbirine zıt olduğunu söyler. İlki müşteriler ve çalışanlardan oluşan çevresinden bağımsız hareket eder iken diğeri hem müşterilerini hem çalışanlarını hem de ondan haberi bile olmayan bağımlı kitleleri avlamayı amaçlar. Bu araştırmalar gösteriyor ki çok büyük veri setlerinin analizine kapitalizmin eklenmesi olayın başlangıç amacında beklenmedik bir dönüşe yol açmıştır. Gözetim bilgi ekonomisindeki güç yapılanmalarını değiştirmiş, güç dengelerinin ulus devletlerden gözetimci kapitalizm ile iş yapan büyük şirketlere doğru kayma potansiyelini yaratmıştır.

Zuboff, gözetim kapitalizminin özel şirketlerin geleneksel yapılanmalarından öteye ulaştığını ve sadece gözetim maddesi ve para toplamakla kalmayıp aynı zamanda rıza mekanizması olmadan işlemler gerçekleştirmekte olduğunu belirtir. Başka bir deyişle büyük veri setlerinin analizi bir noktada sadece devletin aygıtları tarafından değil şirketler tarafından da yapılmaktadır. Zuboff araştırmasında Google ve Facebook’un “yeni bir birikim mantığı” tanımını icat ederek gözetim kapitalizmini bu kavrama dönüştürdüğünü söylemiştir. Bu dönüşüm iki şirketin de kar elde etmek amacı ile kullanıcılarının büyük miktarlardaki verilerini toplamalarını meşrulaştırmıştır. Bu verilerin dışarıdan kullanıcılara (özellikle reklam şirketlerine) satılması da bunu bir ekonomik sistem haline getirmiştir. Büyük veri setlerinin işlenmesi ve bu verilerin pazarlama mekanizması olarak kullanımı gözetim kapitalizmini şekillendirmiştir. Gözetim kapitalizmi neoliberalizmin veliahdı ilan edilmiştir.

Snowden filminin yaratıcısı olan Oliver Stone konuma dayalı bir oyun olan Pokemon Go’yu gözetim kapitalizminin bir fenomen olarak doğması ve uygulanmasının en son işareti olarak göstermiştir. Stone bu oyunu, konumu sadece oyuna yönelik kullanmayıp aynı zamanda kullanıcıları hakkında daha çok bilgi toplama amacı güttüğünü söyleyerek eleştirmiştir. Oyun kullanıcıların konumlarını takip ederek kullanıcıların adı ve bulundukları yerden çok daha fazla bilgi toplamıştır. Kullanıcıların USB belleğinin içeriğine, hesaplarına, internet bağlantılarına, telefon aktivitelerine ulaşım sağlayabilmekle kalmayıp telefon uyku modunda iken kullanıcıların telefonunu aktive etme iznine bile sahiptir. Daha sonra bu veriler Google gibi şirketler tarafından kişiyi hedef alan pazarlamayı geliştirmek için işlenebiliyor ve metalaştırılabiliyor.

Gözetim kapitalizminin bir diğer yönü de politik kampanyalar üzerindeki etkisi ile ilgilidir. Veri madencileri tarafından toplanan veriler Cambridge Analytica gibi şirketler tarafından ulaşılarak gözetim kapitalizminin ticari sonuçlarının da bir adım ötesinde politik kampanyalarda hedef belirlemede kullanılabiliyor. Bu şekilde siyasi partiler seçimlerdeki performanslarını en üst düzeye çıkarmak için çok daha iyi hedeflenmiş seçim kampanyaları oluşturabiliyorlar. Ama Doctorow’un yazdığı gibi bu verilerin yanlış kullanımı bizi totaliterliğe doğru götürecek. Bu bir tür şirketokrasiyi (yani şirketlerin yönettiği politik model) çağrıştırabilir. Turow der ki: “Şirket gücünün merkezileşmesi dijital çağın kalbinin tam ortasındaki gerçekliktir.”

Zuboff’un teorisi gözetim kapitalizminin yeni bir Pazar çeşidi ve kapitalist istifçiliğin belirgin bir yöntemi olduğunu söyler. 2014 yılında yazdığı A Digital Decleration: Big Data as Surveillance Capitalism makalesinde gözetim kapitalizmini “bilgi kapitalizminin radikal bir şekilde içi boşaltılmış bir versiyonu” olarak karakterize eder. Gerçekliğin metalaştırılmasına ve davranışsal verilerin analiz edilmek ve satılmak üzere kullanılmasına dayanır.

Bunu takip eden 2015’deki makalesinde Zuboff kapitalizmin bu evriminin toplumsal çıkarsamalarını analiz eder. Zuboff “gözetim mallarını” “gözetim sermayesini” ve “gözetim kapitalizmini” ve onların küresel bir yapılanma olarak bilgisayarların arabuluculuğuna olan bağımlılığını birbirinden ayırt eder. Yaygın, çoğunlukla kabul gören ve çıkarsamanın, metalaştırmanın ve kontrolün gizli mekanizmalarından oluşan gücün bu yeni ifade şekli özgürlük, demokrasi ve mahremiyeti temelinden tehlikeye atmaktadır.

Zuboff’a göre bir yüzyıl öncesinde Ford ve General Motors’un seri üretime önderlik etmesi gibi Google ve Facebook da gözetim kapitalizmine önderlik etmektedir ve onu artık bilgi kapitalizminin baskın şekli haline getirmektedir.

2016 yılında yayınlanan Oxford Üniversitesi derslerinde Zuboff gözetim kapitalizminin mekanizmalarını ve pratiklerini tanımlamıştır. “Gözetim tarafın mülksüzleştirilme” konseptini ortaya atmış ve bunun gözetim rejimindeki haklara odaklandığı için öz belirlenimciliğin psikolojik ve politik yanları ile çeliştiğini söylemiştir. Bu tepeden inme bir darbe olarak tabir edilmiştir.

Shoshana Zuboff’un kitabı The Age of Surveillance Capitalism (Gözetim Kapitalizmi Çağı) 2019’da yayınlandı. Bu kitapta gözetim kapitalizminin eşi görülmemiş gücünü ve şirketlerin bizim davranışlarımızı tahmin ve kontrol etme isteklerini detaylı bir şekilde incelemiştir. Zuboff gözetim kapitalizminin mantığının dört ana özelliğini Google baş ekonomisti Hal Varian’ın tanımladığı dört ana özellik üzerinden belirtmiştir.

1.  Daha da fazla veri toplama ve analizine doğru yol almak
2. Bilgisayar yönetimi ve otomasyonun kullanımı konusundaki sözleşmeli gelişmeler
3. Dijital platformlarda kullanıcılara sunulan servisleri kişiselleştirme ve özelleştirme isteği
4. Kullanıcılar ve müşterilerin devamlı deneyimler edinmeleri için teknolojik alt yapıyı kullanma

Zuboff gözetim kapitalizminden mahremiyet talep etmeyi ya da internetteki ticari gözetimi sona erdirmek için lobiler kurmayı Henry Ford’dan her Model T’yi eliyle yapmasını istemeye benzetmiş ve böyle taleplerin bireylerin hayatta kalma mekanizmalarını ihlal etmekle tehdit ettiğini söylemiştir.

Zuboff öz belirlenimciliğin cehalet, öğrenilmiş çaresizlik, ilgisizlik, uygunsuzluk, alışkanlık ya da kendini koyuvermek gibi nedenlerden dolayı bir cezaya da dönüşebileceği konusunda uyarmıştır.

Ayrıca şu soruyu sormuş “Bilginin efendileri mi yoksa köleleri mi olacağız?” ve ardından demiştir ki “Eğer dijital gelecek bizim evimiz olacaksa, onu o hale getirecek olan bizleriz.”

Zuboff kitabında endüstriyel kapitalizm ve gözetim kapitalizmini karşılaştırır ve endüstriyel kapitalizmin doğayı gözetim kapitalizminin de insan doğasını sömürdüğünü söyler.

John Bellamy Foster Ve Robert W. McChesney

Gözetim kavramı başka bir anlamda olsa da siyasal ekonomistler John Bellamy Foster ve Robert w. McChesney tarafından da kullanılmıştır. 2014’te Monthly Review’de yayınlanan bir makalelerinde onlar bu terimi finansallaşmanın bir belirtisi olarak “veriye duyulan tatmin edilemeyen ihtiyaç” anlamında kullanmışlardır.

Gözetim kapitalizmi her ne kadar ticari süreçlere işaret etse de, Zuboff'un "öngörü piyasası" aynı zamanda siyasal amaçlar için de kullanılabilmektedir. FBI'ın 2023 yılında, ABD'de vatandaşların lokasyon verilerini satınaldığını itiraf etmesi^[1] veya Çin'in gözetim araçları arasında söz konusu verilerin bulunması^[2] bu duruma örnek teşkil etmektedir.

Çok sayıda organizasyon gözetim kapitalizmi içinde ifade özgürlüğü ve mahremiyet hakları için mücadele vermekte ve ulusal hükûmetler mahremiyet yasaları çıkarmaktadır. Ayrıca geniş gözetimin kullanımı ve yeni olanakları akla kötüye kullanımını önlemek amacı ile yeni sisteme karşı yapısal önlemler almayı getirmekte. 2018’de meydana gelen Facebook- Cambridge Analytica Veri Skandalı sonucu devletlerin gözetim kapitalizminin tehliklerine karşı dikkatleri artmıştır. Geniş gözetimin kötüye kullanımına karşı pek çok devlet çeşitli önlemler almıştır. Örneğin Avrupa Birliği bu olaylara tepki olarak big datanın kötü amaçlarla kullanımı hakkındaki kanunlarını daha katı bir hale getirmiştir. Gözetim kapitalizmi bu kurallar altında daha zor bir hale gelmiştir ama yine de bu verilerin kötüye kullanımının engellenebilmesi sistemde yapısal değişiklikler gerektirdiğinden pek çok ülke için zordur.

Bruce Sterling 2014 yılında Strelka Enstitüsündeki “Nesnelerin internetinin İnanılmaz Mücadelesi” dersinde kişisel ürünlerin nasıl günlük hayatı takip eden gözetim nesneleri haline dönüşebileceğini anlatmıştır. Sterling konuşmasında nesnelerin internetini geliştiren çok uluslu şirketlerin ürettikleri gözetim sistemleri ile gözetim kapitalizmini beslediklerinin altını çizmiştir.

2019 yapımı The Great Hack filmi Cambridge analytica şirketinin Facebooku kullanarak 2106 Amerikan seçimlerini nasıl manipüle ettiğini konu almıştır. Kullanıcıların aşırı tanımlanması ve kara kutu algoritması tarafından oluşturulan ana sayfa akışları problemin kökenini oluşturmaktaydı.

2020’de Covid pandemisi gözetim kapitalizmine elektronik iz sürme ile yeni bir alan açmıştır. Hastalığı kontrol ve önleme merkezleri dijital iz sürme ile ilgili rehberler oluşturmuş ve mobil uygulamalar üretmiştir. Apple ve Google Mahremiyeti Koruyan Dijital İz Sürme hakkında bireysel girişimcilere, halk sağlığı departmanlarına ve diğer topluluklarda ve bölgelerdeki Covid-19 virüsünün izini sürmek isteyenler için bir rehber hazırlamıştır.^[3]