Gözaltında ölüm ve kaybolma

Gözaltında ölüm ve kaybolma, bir kimsenin polis, hapishane görevlisi ya da bir başka yetkili tarafından gözaltındayken kaybolması ya da öldürülmesi durumu. Gözaltında ölüm ve kaybolma, yetkililerin suistimal, ilgisizlik, ırkçılık veya ölümlerin sebebini örtbas etmeleri konusu üzerinden sık sık bir tartışma konusu olarak sürer.^[1] Uluslararası insan hakları hukukunda cebri kaybolma, bir insanın devlet, politik organizasyon ya da devletin destek, kabulüyle üçüncü taraf yetki yoluyla gizlice kaçırılması ya da tutuklanmasında gerçekleşir.^[2] 1 Temmuz 2002 tarihinde yürürlüğe giren Uluslararası Ceza Mahkemesi Roma Statüsü'ne göre, sivillere yönelen genel ya da sistematik saldırının bir parçası olan cebri yok etme, insanlığa karşı bir suç olarak nitelendirilir. 20 Aralık 2006 tarihindeyse Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, Tüm İnsanların Cebri Kaybolmadan Korunması Uluslararası Sözleşmesini kabul etti. Cebri kaybolma (gözaltında kaybolma), genel olarak öldürülme anlamına gelebilir.^[3]

2015 senesinde Hamas'ın silahlı kanadının dört üyesi Mısır'ın Sina Yarımadasında alıkondu. Mısır güvenlik sorumlularına göre kaçıranlar kimliği bilinmeyen silahlı kimselerdi. Kaçırılan kişiler, 50 Filinstinliyi araçla Refah'tan Kahire havalimanına taşıyan kimselerdi. Hamas, kaçırılan dört kişinin rotasının Kahire olduğunu doğruladı. Gazze'deki İçişleri Bakanı Sözcüsü Eyad el-Bazom, Mısır İçişleri Bakanlığına alıkonan yolcuların can güvenliği ve serbest bırakılmaları için çağrıda bulundu ve aracın Mısırlı askerlerin eşliğinde olduğunu ekledi.^[4] Kaçırma olayını üstlenen bir grup ise çıkmadı.

2009'da Kolombiyalı davacıların raporlarından hareketle yapılan bir tahmine göre binlerce insan süregelen iç çatışma sırasında milis gruplardan dolayı kaybolmuştu. 2008'de bu mağdurlardan 300 kadarının ölü bedeni üzerinden kimliği tespit edilmişti ve sonraki yıl da 600 kadarının kimliği belirlendi. Kolombiyalı yetkilere göre, ortaya çıkarılan bedenlerin kimliğinin tespiti yıllar alacak.^[5]

Kuzey Kore'de cebri kaybolmalar, gözaltına alınanların aileleriyle irtibat kurulmadan ve açıklama olmaksızın gerçekleşen tutuklamalarla karakterize olmaktadır. Birçoğu etnik olarak Koreli olan Güney Kore ve Japonya'da yaşayan yabancı ülke vatandaşları Kuzey Kore'ye seyahatlerinden sonra ya da alıkonduktan sonra kaybolmalarına dair vakalar bulunmaktadır.^[6][7]

İnsan Hakları Ulusal Komisyonu'na göre 2006 ila 2011 yılları arasında 5,397 insan kayboldu. Bunların 3 bini aşkını erkek, 2 bine yakını ise kadındı. Bunun yanı sıra 55 kişi hakkında herhangi bir bilgi bulunmaktadır. Genel olarak cebri kaybolmalar, 2006'da Felipe Calderón döneminde başlayan, uyuşturucu savaşıyla alakası olmayan ve bazı gruplar arasında görüldü.

Gözaltında kaybolan ve faili meçhul cinayetlerde hayatını kaybedenlerin yakınlarının düzenlediği Cumartesi Anneleri eylemi, 1995 yılından bu yana Cumartesi günleri oturma eylemleriyle İstanbul'da gerçekleşmektedir.^[8] Türkiye İnsan Hakları Vakfı'nın 1980-2000 arasındaki rakamlarla oluşturduğu verilere göre Türkiye'de 20 yıl içinde 757 kişi gözaltında kayboldu. Aynı aileden kaybolanların yer aldığı veri tabanına göre ise en fazla kayıp 1994 yılında oldu. 1994 yılında belirgin bir artış gösteren gözaltı kayıpları, en çok Diyarbakır ilinde yaşandı.^[9] İnsan Hakları Derneği (İHD) verilerine göre, Türkiye'de 1980 yılından bu yana 940 kişi gözaltında kayboldu ve durumları hakkında bilgi alınamadı.^[10]12 Eylül Darbesinden sonra gözaltına alınan birçok insandan daha sonraları haber alınamadı. Bunlardan biri gözaltına alındıktan sonra bir daha haber alınamayan Cemil Kırbayır idi.^[11] Cemil Kırbayır'ın annesi Berfo Kırbayır mücadelesiyle Türkiye'de kayıp ailelerinin sembol ismi haline gelmişti.^[12]

1991 yılında Diyarbakır'daki bir köyde Fehmi Tosun gözaltına alındı. Uzun süre gözaltına tutulan ve ceza alan Tosun, 1994'te hapisten çıkınca tekrar polislerce aranmaya başlandı. Ailesiyle birlikte İstanbul'a taşınan Fehmi Tosun, sivil polis olduğu ileri sürülen kişilerce zorla araca bindirilerek götürüldü ve daha sonra ondan haber alınamadı.^[13]

Türkiye'de Birleşmiş Milletler (BM) Tüm Kişilerin Zorunlu Kaybetmeye Karşı Korunması İçin Sözleşme ile Uluslararası Ceza Mahkemesi'ni (UCM) kuran Roma Statüsü'nün imzalanması, toplu mezarların Minnesota Protokolü'ne uygun olarak açılması ve gözaltında kaybedilenlerin akıbetinin araştırılması için özel yasayla yetkilendirilmiş bağımsız bir araştırma komisyonu kurulması yönünde talepler bulunmaktadır.^[14]